Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Czortków - przewodnik

Czortków - przewodnik
Czortków, widok na miasto
Widok na Czortków, 2014, fot. Viktor Zagreba, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl

Nad brzegiem rzeki Seret

Pierwsza pisemna wzmianka o Czortkowie pochodzi z 1427 r. Wówczas odbył się sejmik szlachty ziemi ruskiej, w którym udział brał szlachcic Jan Prandota. Otrzymał on od króla Władysława Jagiełły ziemie na brzegu rzeki Seret w użytkowanie jako nagrodę za bohaterstwo w bitwie pod Grunwaldem. Jan Prandota pochodził ze wsi Czartki w województwie sieradzkim, dlatego centrum swoich nowych posiadłości szlachcic nazwał na pamiątkę swojej małej ojczyzny – Czartków. Z czasem potomkowie Jana zmienili swoje nazwisko na Czartkowski.

W 1522 r. król Zygmunt I nadał wielkiej wsi Czortków prawa miejskie, w tym samym roku Jerzy Czartkowski zbudował tu drewniany zamek. Od 1610 r. wojewoda ruski i kasztelan halicki Stanisław Golski zaczął budować w Czortkowie kamienny zamek. Po śmierci Stanisława Golskiego i jego brata Jana zamek i miasto znalazły się we własności Stefana Potockiego. Trzykrotnie, w latach 1648, 1649 i 1655, Czortków wraz z zamkiem został zdobyty przez Kozaków Bohdana Chmielnickiego. Na skutek ekspansji tureckiej w latach 1672–1683 miasto wchodziło w skład paszałyku podolskiego. Dopiero w 1683 r. wojska królewskie wypędziły Turków z Czortkowa.

Utraciwszy znaczenie obronne w ХVІІІ w., zamek był wykorzystywany jako pałac-rezydencja. W 1809 r. właściciele zamku urządzili w nim suszarnię tytoniu. Rząd austriacki, dzierżawiąc zamek, użytkował go jako magazyn, a od 1815 r. – jako więzienie. Ostatnim właścicielem zamku był Hieronim Sadowski, który w 1895 r. przekazał go w testamencie na cele charytatywne. Pod koniec ХІХ w. zamek w Czortkowie wykupił założyciel czortkowskiej dynastii chasydzkiej rabin Dawid Mosze Friedman.

 

Bazar miejski w Czortkowie, 1908, zbiory Biblioteki Narodowej - www.polona.pl
Rynek w Czortkowie, po 1918, zbiory Biblioteki Narodowej - www.polona.pl

Żydzi z Czortkowa

Pierwsi Żydzi zamieszkali w Czortkowie prawdopodobnie wkrótce po założeniu miasteczka. Rabin Beniamin Selnik (1555–1620) z Podhorców w książce Masa’at Beniamin zapisał, że czortkowscy Żydzi przybyli tu jako handlarze winem i było to jednym z ich głównych zajęć. Księga pamięci Czortkowa wspomina o macewie z 1616 r. znajdującej się na czortowskim cmentarzu.

Do poł. XVII w. w Czortkowie mieszkało ok. 50 rodzin żydowskich. W zbiorze opowiadań i materiałów etnograficznych zebranych przez A. Litwina (właśc. Szmuel Horowic, 1862–1943) Jidysze neszomes (jid. Żydowskie dusze, t. 5, 1917) zapisano pogłoskę o tym, że Żydów oskarżono w 1645 r. o współpracę z Kozakami, za co wypędzono ich z miasta na przedmieście, które od tamtego czasu nosi nazwę „Wygnanka” (później tam powstała jedna z żydowskich dzielnic).

Społeczność żydowska w Czortkowie odrodziła się pod koniec XVII w. Odrodzony kahał w Czortkowie jest związany z nazwiskami 2 słynnych gaonów – wybitnych znawców prawa żydowskiego na Podolu: rabbiego Cwi Hirsza ha-Lewiego Horowica (znanego jako rabbi Hirszeli) oraz rabbiego Segala ze Lwowa. W 1827 r. w Czortkowie urodził się syn rabina Cwi Hirsza, Szmuel Horowic, który zasłynął później jako Szmelke z Nikolsburga (obecnie Mikulov w Czechach) – jeden z najwybitniejszych przywódców chasydzkich, główny rabin Moraw. Inny syn Cwi Hirsza, rabbi Pinkas, został głównym rabinem we Frankfurcie nad Menem.

W 1722 r. Stefan Potocki oficjalnie nadał Żydom przywilej swobodnego osiedlania się w mieście, budowy, prowadzenia handlu, zajmowania się rzemiosłem. Żydzi byli także zobowiązani remontować zamek i drogi, a w razie potrzeby stawać do ich obrony. Rodziny żydowskie w 1722 r. w Czortkowie miały w posiadaniu 110 domów, chrześcijanie zaś – 142.

Cmentarze

W Czortkowie znajdowały się 3 cmentarze żydowskie. Wszystkie częściowo przetrwały do naszych dni. Na terenie starego kirkutu (w pobliżu ul. Nezałeżnosti), założonego na początku XVII w., obecnie mieści się miejski szpital. Odnaleźć tam można tylko jeden, wzniesiony kilka lat temu grobowiec upamiętniający cadyka Dawida Mosze Friedmana.

Najlepiej zachowany czortkowski kirkut znajduje się na górze Wygnance, w pobliżu ul. Prowułok Kopiczinieckoj, niedaleko mostu nad rzeką Seret, dworca autobusowego oraz niewielkiej nowej cerkwi. Założono go prawdopodobnie na początku lat 20. XX w. Na cmentarzu pozostało kilkadziesiąt macew z lat 30. XX w. Na skraju cmentarza zbudowano niewielkie lapidarium.

Na tyłach cmentarza chrześcijańskiego przy ul. Bandery znajduje się żydowski cmentarz epidemiczny, który funkcjonował w latach 1914–1926. Zachowały się na nim część muru i fragmenty macew.

Synagogi i klojzy

Najstarsza zachowana synagoga w Czortkowie została zbudowana w 1680 r. Budynek stoi w centralnej części miasta. Obecnie znajduje się na terenie Kolegium Medycznego (ul. Petruszewycza) i jest wykorzystywany jako magazyn.

Czortków, Nowa synagoga
Nowa Synagoga w Czortkowie, 2014, fot. Viktor Zagreba, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl

W latach 1905–1909 została zbudowana Nowa Synagoga. Powstała ona na bazie zbudowanego wcześniej chasydzkiego klojzu (1870), który został przebudowany na pałac cadyka, z wielką salą modlitwy. Przygotowujący projekt architekt wiedeński Hans Goldkremer jako wzór wykorzystał rezydencję sadogórskiego cadyka, dobudowując do klojzu oficyny z wieżami w stylu orientalnym. W czasach radzieckich i do 2013 r. w budynku mieściła się Stacja Młodych Techników.

Czortkower rebe

W 1870 r. do Czortkowa przybył rabi Dawid Mosze Friedman (1827–1904), syn Izraela Friedmana z Rużyna, który zasłynął jako cadyk z Sadogóry (współczesna Sadogóra znajduje się na przedmieściu Czerniowców). Miasteczko to ostatecznie stało się rezydencją gałęzi czortkowskiej rużyńsko-sadogórskiej dynastii chasydzkiej.

Czortków, grobowiec cadyka Dawida Mosze Friedmana
Grobowiec cadyka Dawida Mosze Friedmana na cmentarzu żydowskim w Czortkowie, 2014, fot. Viktor Zagreba, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl

W tradycji chasydzkiej zachował się wizerunek Dawida Moszego Friedmana jako człowieka pokornego i dobrodusznego. Mimo że nie posiadał tak wybitnego talentu organizacyjnego, jak jego ojciec, wkrótce skupił wokół siebie jedną z największych grup chasydzkich w Galicji. Rabbi Czortkower prowadził dosyć ascetyczny sposób życia, w dzień i w nocy całkowicie oddawał się modlitwie і nauce. Potrafił przez kilka dni obchodzić się bez snu, jedzenia i picia, nie wykazując żadnych oznak słabości. Unikał spraw doczesnych i dystansował się od problemów społeczności, lecz mimo to cieszył się autorytetem wśród jej członków. Jego starszy brat, Awraam Jaakow (1820–1883) mówił o nim: „Jeszcze nigdy nie widziałem tak świątobliwego Żyda”. W czasie modlitwy rabi Dawid Mosze doświadczał stanów ekstatycznych, mawiał: „…wewnątrz cadyka płonie ogień, który z czasem wyrywa się na zewnątrz. Podobnie jak z przepełnionego naczynia wylewa się woda, sprawiedliwy wyraża siebie przez ten nadmiar świętości, żeby ludzie zobaczyli tę świętość і uwierzyli w niego”. Tradycję ojca kontynuował jego syn – Izrael (1854–1934). Trzeci cadyk czortkowski – Nachum Mordechaj – zmarł w Izraelu w 1946 r., pozostawiając po sobie uczniów.

Adwersarzem wielkiego „rabiego z Czortkowa” był rabin Meir Szapira (1887–1933), założyciel sławnej Jeszywas Chachmej Lublin (hebr. Jesziwa Mędrców Lublina).

Z Francji do Czortkowa i z Czortkowa do Francji

W XVIII w. z Francji do Galicji przybył przedsiębiorca o nazwisku Lefert. Pochodził z rodziny sefardyjskich Żydów, był człowiekiem kultury niemieckiej, zwolennikiem haskali i uważał siebie za Niemca, lecz władze austriackie ze względu na kraj, z którego przyjechał, nadały mu nazwisko Franzos. Jego syn Heinrich pracował w Czortkowie jako lekarz, brał też udział w wydarzeniach rewolucyjnych 1848 r. W Czortkowie urodził się wtedy syn Heinricha Karl Emil Franzos (1848–1904), który w przyszłości został wybitnym pisarzem i tłumaczem literatury niemieckiej. Karl Emil chodził w Czortkowie do szkoły dominikańskiej, a jednocześnie pobierał prywatne lekcje hebrajskiego. Mówił też płynnie po polsku i ukraińsku. Po śmierci ojca w 1858 r. przeprowadził się wraz z matką do Czerniowców, studiował na Wydziale Prawa na Uniwersytecie Wiedeńskim i Uniwersytecie w Grazu. Wiele swoich utworów poświęcił życiu ukraińskich chłopów. Światowy rozgłos zdobył po opublikowaniu notatek z podróży do Rosji, Europy Środkowej i Turcji. K.E. Franzos jest autorem terminu „Halb-Asien” (niem. pół-Azja), którym określił Galicję w składzie Imperium Austriackiego ze względu na jej biedę, zacofanie i „zaniedbany prowincjonalizm”. W zbiorze opowiadań Die Juden von Barnow (niem. Żydzi z Baranowa) wymyślone prowincjonalne miasteczko Baranów przypomina żydowski Czortków – miasto lat dziecięcych pisarza.

Z Czortkowa do Francji wyjechał w młodości malarz Sasza Blonder (1909–1949). Urodził się w rodzinie niezamożnego kupca. Swoje pierwsze kroki w malarstwie stawiał w Czortkowie, gdzie stał na czele lokalnej grupy artystów. Jego obrazy są pełne odniesień do rodzinnego miasta. Na obrazach Blondera możemy odnaleźć motywy miejscowych bóżnic lub ciche podwórka i uliczki starego Czortkowa. W 1930 r. rodzicom udało się wysłać utalentowanego młodzieńca do Paryża na studia architektoniczne. Silny wpływ na jego gusta artystyczne wywarła twórczość Chagalla, Soutine’a, Modiglianiego, Bonnarda i innych ówczesnych mistrzów malarstwa awangardowego. Rzucił studia architektoniczne i w latach 1932–1934 studiował malarstwo w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. W Krakowie został jednym z założycieli grup artystycznych „Żywi” oraz „Grupa Krakowska”. Prawdopodobnie po raz ostatni odwiedził w Czortkowie swojego ojca i brata w 1935 r. W 1937 r. ostatecznie przeprowadził się do Paryża. W latach okupacji nazistowskiej we Francji Blonder był aktywnym uczestnikiem ruchu oporu. Od 1942 r. zaczął podpisywać swoje dzieła pseudonimem artystycznym „André Blondel”.

II wojna światowa i Zagłada

W 1939 r. w Czortkowie wśród 12 tys. mieszkańców miasta było ok. 5 tys. Żydów. We wrześniu 1939 r. napłynęło wielu uchodźców z zach. Polski. Wkrótce Czortków został zajęty przez Armię Czerwoną. Od 6 lipca 1941 r. rozpoczęła się okupacja niemiecka, podobnie jak w wielu innych miejscach tak i w Czortkowie doszło wtedy do pogromu. Niemcy powołali Judenrat, jednak już po miesiącu członkowie Judenratu razem z kilkuset przedstawicielami żydowskiej inteligencji zostali rozstrzelani w Czarnym Lesie w pobliżu miasta. Od lipca do października 1941 r. w Czortkowie zostało zamordowanych ponad 650 Żydów. W kwietniu 1942 r. utworzono getto, które obejmowało ulice: Rzeźnicką, Składową, Łazienną, Szkolną i Podolską. W dniach 26–27 sierpnia 1942 r. odbyła się pierwsza akcja wywózkowa, w wyniku której 2120 osób zostało wysłanych do obozu zagłady w Bełżcu. Razem z Żydami z Czortkowa wywożono wówczas także Żydów z Jagielnicy i Tłustego. Na miejscu zginęło 350 osób. 5 października miała miejsce kolejna deportacja – 500 Żydów czortkowskich zostało dołączonych do zbiorczego transportu, w którym znaleźli się ludzie z Tarnopola, Tłustego, Jagielnicy, Monasterzysk i Buczacza. Z Czortkowa deportowano wówczas także policjantów żydowskich. Transport, podobnie jak poprzedni, wysłany został do Bełżca. Po drodze został zatrzymany we Lwowie, gdzie Niemcy przeprowadzili selekcję. Ok. 1 tys. osób (cały transport liczył 6 tys. Żydów) skierowano do obozu pracy przy ul. Janowskiej, a na ich miejsce do pociągu zabrano taką samą liczbę Żydów, uznanych przez SS za niezdolnych do pracy. W grudniu 1942 r. w budynku czortkowskiej Talmud-Tory Niemcy założyli obóz pracy dla ponad 500 miejscowych rzemieślników. Chociaż panował w nim głód, robotnicy chronieni byli przed łapankami. Getto zostało ostatecznie zlikwidowane 17 czerwca 1943 r. Rozstrzelano wówczas ok. 2 tys. osób. W trakcie likwidacji getta doszło do próby oporu. Grupa Żydów ukryta w schronach użyła broni przeciwko Niemcom. Wszystkich zamordowano w schronie. 23 czerwca 1943 r. zlikwidowany został obóz pracy w budynku Talmud-Tory. Naziści przeprowadzili selekcję. Jedna grupa, uznana za niezdolnych do pracy, została rozstrzelana w Czarnym Lesie pod Czortkowem. Innych, podobnie jak wielu czortkowskich Żydów, skierowano do pobliskich obozów pracy. Kilkadziesiąt z nich przetrwało tam do przyjścia Armii Czerwonej w czerwcu 1944 r. Inni ukrywali się u chrześcijan.

W 2005 r. w miejscu masowej mogiły w Czarnym Lesie (w pobliżu drogi prowadzącej do Kopyczyńców) ustawiono pomnik.

Warto zobaczyć

  • Stara synagoga (XVII w.), ul. Petruszewycza

  • Nowa synagoga (XIX w.), ul. Szewczenki

  • Cmentarze żydowskie (XVII–XX w.), ul. Nezałeżnosti, ul. Prowułok Kopiczinieckoj, ul. Bandery

  • Zamek (1522–1610), ul. Zamkowa

  • Kościół oo. Dominikanów św. Stanisława (początek XX w.), ul. Szewczenki 2

  • Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego (1717), drewniana, ul. Zaliznyczna

  • Cerkiew Zaśnięcia NMP (Uspeńska) (1635), ul. Cerkowna

  • „Stary Ratusz” (2. poł XIX w.), sukiennice na rynku, w stylu fachwerk

  • „Nowy Ratusz” (1926–1930)

  • Muzeum Krajoznawcze, ul. Zełena 3

Okolice

Kopyczyńce (17 km): dawna synagoga (XIX w.), drewniana cerkiew (1630), kościół (1802), Dom Ludowy (1910)

Probużna (18 km): dawna synagoga (XIX w.)

Husiatyn (38 km): dawna synagoga obronna (XVII w.), groby cadyków z rodziny Friedman (odnowione w 2007 r.), cerkiew św. Onufrego (XVI w.), kościół św. Antoniego (1610)

Skała Podolska (38 km): cmentarz żydowski (XVI w.), ruiny zamku (XIV w.), kościół Zaśnięcia NMP (1719), cerkiew św. Mikołaja (XIX w.)

Zaleszczyki (48 km): dawna synagoga (XIX w.), kościół św. Stanisława (XVIII w.), Pałac Poniatowskich (XVIII w.)

Horodenka (56 km): dawna synagoga (XVIII w.), cmentarz żydowski (XVIII w.), kościół i klasztor oo. Teatynów (XVIII w.)

 

Opracowanie tekstu: Wołodymyr Bak