Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Dukla - przewodnik

Wina wszystkie na szynk by inszemi drogami nie szły, jeno temi na Jaśliska, na Duklę, na Rymanów.
Uniwersał poborowy z 1589 r.
Ratusz w Dukli
Ratusz w Dukli, 2015, fot. Wioletta Wejman, zbiory cyfrowe Ośrodka "Brama Grodzka - Teatr NN" - www.teatrnn.pl

Na Węgierskim Trakcie

Założone w XIV w. miasto Dukla zyskało na znaczeniu, gdy w połowie XVI w. Powstała tu komora celna przy szlaku handlowym na Węgry. W 1588 r. Król Zygmunt III Waza nadał miastu prawo składu wina, od 1595 r. wszystkie przewożone przez granicę towary musiały być clone właśnie w Dukli. Znad Dunaju przywożono głównie wino, ale też piwo, konie, suszone owoce, sery i żelazo. W odwrotnym kierunku wieziono m.in. sukna, przędzę, skóry, śledzie i miód.

Na przełomie XVI i XVII w. zamieszkali w Dukli pierwsi Żydzi, ich głównym zajęciem stał się handel węgierskim winem. W 1676 r. zamieszkiwały tu 23 rodziny żydowskie. Dukielska społeczność żydowska organizacyjnie podporządkowana była kahałowi z pobliskiego miasta Nowy Żmigród. Informacje o samodzielnie funkcjonującej żydowskiej gminie wyznaniowej pochodzą z 1742 r.

W pamiętnikach reb Dow Bera z Bolechowa znajdziemy wspomnienie o urzędniku rabinackim z Dukli, imieniem Chaim, który w połowie XVIII w. został aresztowany w węgierskim mieście Miszkolc, po tym jak zakupił dużą ilość wina za fałszywe monety. Po trwającym rok śledztwie wyjaśniło się, że monety te pochodziły ze skarbca ojców bernardynów w klasztorze w Dukli. A znalazły się tam jako jałmużna od szlachty.

Ślady dukielskich Żydów

W 1758 r. spłonęła w pożarze stara drewniana bożnica. W jej miejscu wystawiono nową, okazałą synagogę z kamienia i cegły. Prostokątna sala główna miała wymiary 12 na 16 metrów, od strony zachodniej i północnej budynek otaczały przybudówki mieszczące przedsionek, bibliotekę i salę modlitewną dla kobiet. Synagoga została zdewastowana przez Niemców w czasie II wojny światowej. Do dziś zachowały się mury ścian sali modlitewnej z kamiennym portalem i wnęką po aron ha-kodesz. W niektórych miejscach można jeszcze dojrzeć ślady inskrypcji z tekstami hebrajskich modlitw.

W pobliżu synagogi zachował się tez budynek bejt ha-midraszu (ul. Cergowska 8), zbudowanego w 1884 r, z inicjatywy rabina Cwi Lajtnera po kolejnym pożarze miasta. Podczas tego pożaru, jednego z wielu które dotknęły miasto, oprócz starego bejt ha-midraszu spłonęły 104 domy mieszczan żydowskich i 6 domów mieszczan chrześcijańskich. Dom modlitwy funkcjonował w tym budynku do 1940 r., kiedy został spalony, zaś po wojnie przebudowany służył jako magazyn nawozów sztucznych, a obecnie jako sklep. Z kolei w położonej po przeciwnej stronie drogi dawnej mykwie (ul. Cergowska 12) funkcjonuje dziś stacja pogotowia ratunkowego, straży pożarnej i GOPR. Inną ciekawą pamiątką po dukielskiej społeczności żydowskiej jest budynek przedszkola samorządowego (ul. Kościuszki 11), który powstał dzięki fundacji barona Maurycego Hirscha w 1895 r. jako żydowska szkoła podstawowa czteroklasowa dla chłopców. Zwiedzając dukielski rynek warto odwiedzić też dawny dom rabina, obecnie dom wycieczkowy PTTK (Rynek 25). Można tu zjeść obiad lub wynająć niedrogi nocleg.

Dom rabina w Dukli, 2014, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl
Dom rabina w Dukli, 2014, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl

Pod rządami Habsburgów

W 1772 r. Dukla jako część Królestwa Galicji i Lodomerii została włączona do Imperium Habsburgów. Dziesięć lat później miasto stało się siedziba cyrkułu, powstałego w efekcie reform józefińskich, co dało impuls do rozwoju lokalnego, jednak już w 1790 r. stolicę cyrkułu przeniesiono do Jasła a Dukla straciła na znaczeniu. Jednak handel winem trwał, a liczebność i znaczenie dukielskiej społeczności żydowskiej rosły. W 1795 r. mieszkało w Dukli 574 Żydów. Wiek później - w 1900 r. - było tu już 2539 żydowskich mieszkańców, którzy stanowili ok. 80% ogółu społeczności miejskiej, zaś cała dukielska gmina żydowska liczyła 3046 osób i posiadała m.in. 3 szkoły religijne.

W Dukli urodził się Józef Samuel Bloch (1850-1921), rabin, poseł do parlamentu Austro-Węgier i dziennikarz walczący z antysemityzmem i fałszywymi oskarżeniami o mord rytualny.
Z Dukli pochodzili też Naftali i Gitel Rubinsteinowie, rodzice Heleny Rubinstein - założycielki firmy Helena Rubinstein Inc.- światowego potentata w branży kosmetycznej.

Zamienić błoto w złoto

W 1854 r. w położonej 11 km od Dukli wsi Bóbrka polski farmaceuta i wynalazca lampy naftowej Ignacy Łukasiewicz razem z wspólnikami założył pierwszą na świecie kopalnię ropy naftowej. W okolicach Dukli zaczęły powstawać kolejne kopalnie i destylarnie ropy naftowej. Wydobyciem i przetwarzaniem ropy zajmowali się także żydowscy przedsiębiorcy z Dukli, m.in. Izaak Reich i M. H. Ehrenreich. Złoża z czasem wyczerpywały się i przemysł naftowy zaczął przenosić się w inne miejsca, lecz pierwsza kopalnia ropy w Bóbrce jest czynna do dziś. Działa przy niej Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza. Przebiega tędy także turystyczny Szlak Naftowy łączący ze sobą miejsca związane z powstawaniem przemysłu naftowego w płd-wsch Polsce i płd-zach Ukrainie.

Bitwy o Przełęcz Dukielską

Przełęcz Dukielska jest wygodnym przejściem dla kupców wędrujących przez Karpaty, ale była też szlakiem przez który przedzierały się armie podczas wielkich wojen XX w. Podczas I wojny światowej w l.1914-1915 przez miasteczko kilkukrotnie przechodził front austriacko-rosyjski. Żołnierze obu armii polegli podczas walk o przełęcz są pochowani na cmentarzu wojskowym w Dukli. Kolejne krwawe walki toczyły się tu w 1944 r. Również po nich pozostał w Dukli cmentarz.

Ratusz w Dukli, 1918-1936, zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
Ratusz w Dukli, 1918-1936, zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego

Cech

W latach 1920-1939 funkcjonował w Dukli Cech Rzemieślniczy Zbiorowy, który zrzeszał 58 warsztatów rękodzielniczych, w tym 15 szewców i 15 cholewkarzy, 8 rzeźników i 8 wędliniarzy, 7 piekarzy, 6 krawców, 3 stolarzy, 3 fryzjerów, 3 zegarmistrzów, po kowali i ślusarzy, blacharzy, bednarzy oraz po jednym szklarzu, pokostniku, tokarzu, malarzu i fotografie. Ponad połowa - 38 majstrów zrzeszonych w cechu było Żydami. Żydowscy rzemieślnicy zajmowali się szewstwem, piekarnictwem, rzeźnictwem, fryzjerstwem, zegarmistrzostwem i blacharstwem. Także jedyny dukielski fotograf - Natan Laner - był Żydem. Jego atelier było ulokowane przy ul. Rynek 4.

II wojna światowa i zagłada Żydów

Od początku okupacji niemieckiej rozpoczętej we wrześniu 1939 r. mieszkańcy Dukli, a zwłaszcza mieszkający tu Żydzi, spotykali się z prześladowaniami. W święto Jom Kippur (22 września 1939 r.) niemieccy żołnierze wyciągali modlących się Żydów z synagogi i bili ich. Tydzień później, podczas święta Sukkot dukielscy Żydzi zostali spędzeni na plac przed pałacem i zmuszeni do złożenia okupu, a następnie nakazano im opuszczenie miasta i przeniesienie się za rzekę San do sowieckiej strefy okupacyjnej. Część żydowskich mieszkańców Dukli rzeczywiście przeniosła się do wtedy ZSRR, jednak większość nie chciała opuszczać swoich domów i pozostała w miasteczku. W 1940 r. została podpalona dukielska synagoga. W czerwcu 1942 r. w Dukli przebywało ok. 1600 Żydów, przy czym ok. 300 z nich było przesiedleńcami z ziem polskich włączonych do Rzeszy. W lipcu 1942 r. Niemcy nakazali Żydom mieszkającym w okolicznych wsiach przenieść się do Dukli, w wyniku czego w miasteczku pojawiło się dodatkowo ok. 600 osób. W sierpniu 1942 r. dukielscy Żydzi po raz kolejny zostali spędzeni na otoczony drutem kolczastym plac przed pałacem i rozpoczęła się likwidacja getta. Grupa inteligencji żydowskiej liczącą około 100 osób została wywieziona w stronę Tylawy i tam, na stoku Błudnej Góry rozstrzelana. Około 200 zdrowych i silnych mężczyzn zostało skierowanych do obozu pracy przymusowej urządzonego w pobliżu dukielskiej synagogi. Pozostałe ok. 2000 osób - w tym głównie kobiety, dzieci i osoby starsze wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. Więźniowie obozu pracy byli rozstrzeliwani podczas robót, a ci którzy przetrwali zostali wywiezieni w grudniu 1942 r. do getta w Rzeszowie, gdzie większość z nich zginęła. Wojnę przetrwało ok. 150 dukielskich Żydów.

W 1944 Przełęcz Dukielska ponownie stała się miejscem zaciekłych walk, tym razem pomiędzy armiami ZSRR i hitlerowskich Niemiec. Zniszczenia wojenne dotknęły 85% zabudowy miasteczka.

W położonej 16 km od Dukli wsi Zyndranowa funkcjonuje Muzeum Wsi Łemkowskiej, częścią ekspozycji jest od 1994 r. dom Olinerów, żydowskiej rodziny z tej wsi. Stało się to możliwe dzięki nawiązaniu po latach kontaktu pomiędzy Samuelem Olinerem, ocalałym z Zagłady mieszkańcem Zyndranowej, obecnie profesorem uniwersytetu w Berkeley, a Fedorem Goczem, Łemkiem, założycielem muzeum. Samuel Oliner jako mały chłopiec był uczniem chederu w Dukli, a wiosną 1941 był świadkiem masowej egzekucji Żydów z getta w Dukli. Po wojnie wyjechał do USA i jest cenionym socjologiem badającym zachowania altruistyczne. Do wyboru takiej tematyki badawczej skłoniły Olinera doświadczenia z czasu II wojny światowej, w tym przede wszystkim bezinteresowna pomoc udzielona mu przez Balbinę Piecuch ze wsi Bystra.

 

Ojciec zostawił mnie w chederze w Dukli. Będę sprawdzał Twoje postępy – powiedział. Słuchaj we wszystkim swego nauczyciela – pana Herszla i nie rozczaruj swego ojca.
Samuel P. Oliner, „Restless Memories”,1979

Cmentarze

W południowej części miasta, przy Trakcie Węgierskim w kierunku Barwinka znajdują się cmentarze żydowskie. Na położonym bliżej drogi, otoczonym murem, nowym cmentarzu, założonym ok. 1870 r., zachowało się ok. 200 macew z XIX i XX w. Przy wejściu stoi pomnik upamiętniający ofiary masowej egzekucji dokonanej na terenie cmentarza w 1942 r. Nieco wyżej znajduje się stary cmentarz na którym zachowało się kilkadziesiąt macew. Obie nekropolie są własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Nowy cmentarz żydowski w Dukli, 2014, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl
Nowy cmentarz żydowski w Dukli, 2014, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl
Pocztówka z hebrajskim pismem zaprowadziła mnie do żydowskiej społeczności, która w przedwojennej Dukli stanowiła ponad 70 procent mieszkańców miasta.
Jacek Koszczan, http://straznicypamieci.com/?dukla

Pamięć

Dziś Dukla jest miasteczkiem zamieszkanym przez ok. 2000 osób położonym przy ruchliwej drodze prowadzącej na Słowację. Urokliwa miejscowość jest znakomitą baza wypadową do podróży po Beskidzie Niskim. Założone przez kolekcjonera i emerytowanego funkcjonariusza Straży Granicznej Jacka Koszczana Stowarzyszenie Na Rzecz Ochrony Dziedzictwa Żydów Ziemi Dukielskiej "Sztetl Dukla" opiekuje się cmentarzami żydowskimi w Dukli, a od 2012 r. organizuje latem Dni Kultury Żydowskiej w Dukli “Ocalmy Pamięć”. Ta organizacja pozarządowa zainicjowała też m.in. powstanie dwóch amatorskich filmów fabularnych o losach dukielskich Żydów – „Dlaczego?” i „Sumienie”.

Judaika z kolekcji Jacka Koszczana w Dukli, 2015, fot. Emil Majuk, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl
Judaika z kolekcji Jacka Koszczana w Dukli, 2015, fot. Emil Majuk, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl

Warto zobaczyć

  • Pałac Mniszchów (XVI-XVIII w.) wraz z parkiem, (obecnie Muzeum Historyczne), ul.Trakt Węgierski 5
  • Klasztor i Kościół Bernardynów(1761-1764), ul. Pocztowa 5
  • Kościół Św. Marii Magdaleny (1765), Trakt Węgierski 18
  • Ratusz (XVII w), ul. Rynek
  • Kamienice (XVIII/XIX w.)
  • Ruiny synagogi ( XVIII w.), ul. Cergowska
  • Cmentarze żydowskie , ul. Trakt Węgierski
  • Pomnik i cmentarz wojskowy poległych w czasie bitwy o Przełęcz Dukielską (1915)

Okolice

Szlak Architektury Drewnianej to jeden z najbardziej znanych i rozbudowanych szlaków regionu. Trasa IV - Sanocko-Dukielska obejmuje 13 obiektów.

Trzciana (1,5 km) – pustelnia św Jana z Dukli (XVIII w.)

Tylawa (11 km) - dawna cerkiew łemkowska typu zachodniego (kon. XVIII w.), ob. kościół Wniebowzięcia MB; świątynie drewniane w Zawadce Rymanowskiej, Chyrowej (z murowanym prezbiterium) i Daliowej, a murowane w Trzcianie, Myscowej i w Polanach; na wzgórzu Zaśpit Pustelnia św. Jana z Dukli „Na Puszczy".

Bóbrka (11 km) - Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza; zachowane dwa czynne otwory wiertnicze „Franek" i „Janina", kilka zapadłych szybików oraz 8 drewnianych XIX-wiecznych budynków: warsztaty mechaniczne, kuźnia, kotłownie, kieraty pompowe, magazyny, pom. administracji i mieszkalne.

Nowy Żmigród (14 km) -;cmentarz żydowski (XVII w.) przy ul. Jasielskiej. Na terenie gminy jest też cmentarz z I wojny światowej i Sanktuarium bł. ks. Wł. Findysza.

Barwinek (15 km) – ok. 2 km na pn. od wsi stoi obelisk pamięci ok. 500 zamordowanych Żydów z Dukli, Jaślisk i Rymanowa.

Zyndranowa (16 km) - Muzeum Kultury Łemkowskiej.

Jaśliska (18 km) - wokół rynku drewniane domy o konstrukcji przysłupowej (poł. XIX w.), kościół św. Katarzyny (1724-56).

Żarnowiec (18 km) - Muzeum Marii Konopnickiej; szkoła ludowa z 1886 r. z odrestaurowaną dawną salą lekcyjną.

Trzcinica (36 km) - skansen archeologiczny "Karpacka Troja"; drewniany kościół św. Doroty (kon. XV w.); zespół dworski z oranżerią (XX w.).

Jasło (39 km) - neogotycki pałac Sroczyńskich (1858 r.), kolegiata pw. Wniebowzięcia NMP, kościół pw. św. Stanisława Biskupa (XIX w.) i park miejski z altaną z figurą Eola. Na kirkucie przy ul. Floriańskiej zachowało się ok. 100 nagrobków z marmuru, granitu i piaskowca, kwatera żołnierzy żydowskich z I wojny światowej, pomnik ofiar Holokaustu i nieoznakowane zbiorowe mogiły ok. 200 ofiar z 1942 r.

Niebylec (49 km) - we wnętrzu XIX-wiecznej synagogi (ob. biblioteka) zachowały się unikalne polichromie przedstawiające zwierzęta, wyobrażenie Świątyni Jerozolimskiej i tablice z 10 przykazaniami. Na kirkucie pozostały tylko 2 macewy; zespół dworski Machowskich (XVI w.) i kościół (pocz. XX w.).

Brzostek (56 km) - na częściowo zabudowanym w czasach PRL kirkucie jest pomnik i ok. 70 macew. Synagogę przebudowano i przekazano zespołowi szkół. Na budynku magistratu jest tablica upamiętniająca żydowskich mieszkańców miasta. Pomnik stoi też na zbiorowej mogile na cmentarzu komunalnym; drewniane i murowane domy z XIX/XX w.

 

Opracowanie tekstu: Emil Majuk