Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Horodyszcze - przewednik

biał. Гарадзішча, jid. האָראָדישטש

Widok na pałac w Horodyszczu
Widok na pałac w Horodyszczu (Autor: )

Początki


W źródłach pisanych Horodyszcze po raz pierwszy jest wymienione w 1413 r. jako osada w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niektórzy lokalni badacze są zdania, iż Horodyszcze było legendarną Worutą, gdzie znajdowała się stolica Mendoga, pierwszego Wielkiego Księcia Litewskiego. W 1506 r. właściciele Horodyszcza, Niemirowicze, w pobliżu Horodyszcza rozbili wojska tatarskie. Pozyskani w ten sposób jeńcy dali początek tatarskiej społeczności Horodyszcza. Zachował się cmentarz muzułmański (mizar), a jedna z ulic przez długi czas nazywała się Tatarska (obecnie – ul. Proletariacka). W 2. poł. XVI w. kolejni właściciele Horodyszcza Chodkiewiczowie przeszli z prawosławia na katolicyzm, pozostawiwszy wzniesione przez siebie cerkwie. Nowy właściciel, Trojan Piotrowski wybudował w Horodyszczu zbór kalwiński, przebudowany następnie na kościół katolicki (od 1868 r. funkcjonuje jako cerkiew Trójcy św.).

Na przełomie XIX w. i XX w. w miasteczku mieszkało 2631 osób, w tym 2108 Żydów (80%).

Podczas I wojny światowej Horodyszcze znalazło się pod okupacją niemiecką. Wzdłuż rzeki Serwecz, nad którą położone jest miasteczko, przechodziła linia frontu. W czasie długoterminowego przebywania wojsk niemieckich powstało wiele fotografii, na których utrwalono Horodyszcze z czasów I wojny światowej. W rezultacie działań wojennych miejscowość została prawie całkowicie zniszczona. Liczba ludności w 1928 r. wynosiła zaledwie trzecią część liczby przedwojennej – 1021 osób, w tym 760 Żydów.

Żydzi z Horodyszcza


W XVIII w. Horodyszcze zmieniło status z wielkoksiążęcego dworu na miasteczko, otrzymawszy przywilej organizowania jarmarków, przyciągając rzemieślników, handlarzy i kupców, wśród których znaleźli się Żydzi. Gmina żydowska Horodyszcza w 1766 r. liczyła 422 osoby, a w 1834 r. – 277 osób, co stanowiło ponad połowę ludności miasteczka. W 1840 r. Żydzi byli właścicielami 48 domów, w których mieszkało 55 rodzin. W tym czasie w miasteczku mieszkały rodziny Arona Goldbauma, Mosze Chaimowicza, Michela Krolowica (rzemieślnik), Chaima Gudamowicza (rzemieślnik), Mendela Wołocha, Beniamina Bogatuna (szynkarz), Nochima Wonchadło, Josela Szkolnego, Szmoiły Wonchadło (szynkarz), Mendela Mołczadskiego (rzeźnik), Borucha Wilitebowicza i innych. Żydzi zamieszkiwali centrum miasteczka. Na głównej ulicy (dawna ul. Nowogrodzka, obecnie ul. Jedunowa) zachowały się drewniane budynki mieszkalne z pocz. XX w.

W 1852 r. w miasteczku funkcjonowały drewniana synagoga i drewniany bejt ha-midrasz. Gmina, której rabinem był wówczas Hirsz Wonchadło, posiadała mohela, dokonującego obrzezania oraz swojego rzeźnika. W 2. poł. XIX w. w centrum miasteczka wybudowano kamienną synagogę. Oprócz niej funkcjonowały również cztery domy modlitwy. W okresie sowieckim w budynku synagogi znajdował się dom kultury, jednak w 1999 r. budynek został zburzony.

Z Petersburga do Horodyszcza
W 1908 r. w Petersburgu utworzono Żydowskie Towarzystwo Literackie, którego celem było studiowanie i rozwój żydowskiej literatury naukowej oraz pięknej. Towarzystwo zajmowało się głównie organizowaniem wieczorów literackich i pomocą potrzebującym pisarzom żydowskim (udzielaniem im zasiłków). Od 1909 r. zaczęły pojawiać się filie Towarzystwa, z których jedną otwarto w Horodyszczu. Językiem zebrań był jidysz.

Legenda o uratowaniu marszałka Piłsudskiego przez Żyda

II wojna światowa i Zagłada


We wrześniu 1939 r. na zajętą przez Armię Czerwoną zach. Białoruś napłynęła fala uchodźców. W sierpniu 1940 r. w Horodyszczu zarejestrowano 1337 uchodźców. Liczebność gminy żydowskiej wzrosła prawie do 3 tys. osób. Część ludności została poddana represjom: aresztowaniom i zsyłce w głąb ZSRR. Na pocz. 1940 r. w miejscowości otwarto szkołę z językiem wykładowym jidysz. Okupacja niemiecka rozpoczęła się 10 lipca 1941 r., już kilka dni po wejściu Niemców utworzono getto i rozpoczęły się egzekucje miejscowych Żydów. W dniach 20–21 października 1941 r., po przybyciu do miasta oddziału SS, ponad 1,5 tys. Żydów z Horodyszcza zostało rozstrzelanych na uroczysku Pohorelce oraz w lesie Michnowszczyna, leżących kilka kilometrów nieopodal miasteczka. Zamordowano wówczas także kilkudziesięciu przedstawicieli miejscowej inteligencji: lekarzy, nauczycieli, adwokatów. Kolejne akcje likwidacyjne przeprowadzono w gettcie w Horodyszczu wiosną i latem 1942 r. Podczas okupacji niemieckiej w Horodyszczu zamordowano ok. 4 tys. mieszkańców, głównie Żydów.

Obóz kołdyczewski


W położonej o 6 km od Horodyszcza wsi Kołdyczewo w okresie od marca 1942 r. do czerwca 1944 r. funkcjonował niemiecki nazistowski obóz śmierci. Zamordowano w nim ponad 22 tys. osób, przede wszystkim Żydów, ale także Romów, Białorusinów i Polaków.

W 1964 r. wzniesiono pomnik ofiar faszyzmu – poświęcony więźniom obozu kołdyczewskiego. W 2007 r. w pobliżu dawnego wejścia do obozu, przy drodze Baranowicze – Nowogródek, odsłonięto pomnik ofiar obozu kołdyczewskiego. Umieszczono na nim trzy symbole religijne – gwiazdę Dawida, krzyż prawosławny i krzyż katolicki. Na pomniku znajduje się też tablica upamiętniająca zamordowanych tu Romów.

 

Dziennik z warszawskiego getta, napisany przez Chaima Kapłana, urodzonego w Horodyszczu

W 1880 r. w Horodyszczu urodził się Chaim Kapłan, autor jednego z czterech dzienników napisanych w warszawskim getcie. W 1905 r. przeprowadził się do Warszawy, gdzie założył jedną z pierwszych szkół podstawowych w języku hebrajskim, którą kierował przez 34 lata. Jest autorem Gramatyki języka hebrajskiego (Nowy Jork 1926), Agady z komentarzami (Nowy Jork 1927), antologii artykułów o wykształceniu żydowskim i pedagogice (Warszawa 1937). Został znany dzięki dziennikowi z warszawskiego getta, który obejmuje okres od 1 września 1939 r. do 4 sierpnia 1942 r. Chaim Kapłan zginął w Treblince prawdopodobnie pod koniec 1942 r. lub na pocz. 1943 r. Dziennik był po raz pierwszy opublikowany w języku angielskim w 1965 r. pod tytułem Scroll of Agony (ang. Zwój agonii).

Ślady obecności

Po wojnie w Horodyszczu mieszkało kilka rodzin żydowskich. O wielu narodach tworzących historię miasteczka świadczą cmentarze, zlokalizowane w różnych częściach miejscowości: prawosławny, katolicki, żydowski i tatarski. Położone wzdłuż ulic Horodyszcza drewniane domy na wysokich fundamentach, gdzie wcześniej znajdowały się sklepy żydowskie, nadają miasteczku szczególny koloryt.

 Warto zobaczyć

  • Tradycyjna zabudowa (XIX–XX w.), ul. Jedunowa (dawniej ul. Nowogrodzka)
  • Kościół NMP ( XVIII w.), ul. Mickiewicza
  • Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego (1764), drewniana świątynia, rekonstruowana na pocz. ХХ w., ul. 17 Września 28

Okolice

Źródło Wrzątek: niezamarzające źródło w okolicach wsi Jasieniec

Kołdyczewo (6 km): pomnik w miejscu kołdyczewskiego obozu śmierci z lat 1942–1944; fundamenty więzienia obozowego; pozostałości parku dworskiego Szalewiczów

Zaosie (12 km): drewniany dworek szlachecki, w którym urodził się i mieszkał A. Mickiewicz, obecnie muzeum

Jezioro Świteź (16 km): jezioro o pow. 1,5 km kw., inspiracja dla ballady Świtezianka A. Mickiewicza

Mołczadź (25 km): synagoga (XIX/XX w.); dawna karczma żydowska; cmentarz żydowski z ok. 150 macewami; pomnik na uroczysku Popowe Wzgórze; cerkiew św. św. Piotra i Pawła

Baranowicze (28 km): dwie dawne synagogi, obecnie lecznica weterynaryjna i dom mieszkalny (XIX w.); dwie jesziwy, obecnie budynki szkolne; kirkut z dwoma pomnikami; cerkiew św. Niewiast Niosących Wonności; kościół Podwyższenia Krzyża św. (1924); Sobór Opieki MB (1921); remiza z okresu II RP; dwory Królewskich i Razwodowskich; budynki poczty, banku, rzeźni miejskiej; domy kolonii urzędniczej (ok. 1925); kolekcja judaików w Muzeum Krajoznawczym

Nowa Mysz (29 km): dawna synagoga, obecnie dom kultury; dawna szkoła rabiniczna; murowana karczma; gorzelnia w stylu neogotyckim; kirkut z ohelem rabina Jechiela Muszera; pomnik ofiar egzekucji w lesie przy drodze do Koźlakiewicz; kościół Przemienienia Pańskiego (1825) z barokowym wyposażeniem wnętrz przeniesionym z Nieświeża; cerkiew (1859); szkoła polska z XX-lecia międzywojennego; pozostałości polskiego cmentarza (XIX w.); wały zamku Chodkiewiczów; pozostałości alei dworskiej

Lachowicze (45 km): miejsce urodzenia wielkiego muftiego Tatarów polskich, zasłużonego dla tej społeczności Jakuba Szynkiewicza (1884–1966); dawna synagoga, obecnie fabryka konserw (koniec XIX w.); murowane domy żydowskie (pocz. XX w.); pomnik w miejscu dawnego zamku Chodkiewicza; kościół św. Józefa (1910); cmentarz katolicko-prawosławny z ruinami kaplic

 

Opracowanie tekstu: Margarita Korzeniewska, Tamara Vershitskaya

 

Mapa

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe