Horodyszcze - przewednik
biał. Гарадзішча, jid. האָראָדישטש
Horodyszcze pod koniec XIX w. było małym miasteczkiem, które znajdowało się na górze, jedna ulica z rynkiem na środku i cerkwią. Na rynku było dużo żydowskich sklepików z „chłopskim” towarem, tzn. z wyrobami z metalu, śledziami i innymi. Wśród nich pierwsze miejsce zajmował sklep Fejgi – największy i najbogatszy, gdzie oprócz wymienionych przedmiotów, można było kupić czekoladę, krawat, bakalie, sól glauberską. Można było dowiedzieć się u niej o najnowszych plotkach z okolic Horodyszcza.
Początki
W źródłach pisanych Horodyszcze po raz pierwszy jest wymienione w 1413 r. jako osada w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niektórzy lokalni badacze są zdania, iż Horodyszcze było legendarną Worutą, gdzie znajdowała się stolica Mendoga, pierwszego Wielkiego Księcia Litewskiego. W 1506 r. właściciele Horodyszcza, Niemirowicze, w pobliżu Horodyszcza rozbili wojska tatarskie. Pozyskani w ten sposób jeńcy dali początek tatarskiej społeczności Horodyszcza. Zachował się cmentarz muzułmański (mizar), a jedna z ulic przez długi czas nazywała się Tatarska (obecnie – ul. Proletariacka). W 2. poł. XVI w. kolejni właściciele Horodyszcza Chodkiewiczowie przeszli z prawosławia na katolicyzm, pozostawiwszy wzniesione przez siebie cerkwie. Nowy właściciel, Trojan Piotrowski wybudował w Horodyszczu zbór kalwiński, przebudowany następnie na kościół katolicki (od 1868 r. funkcjonuje jako cerkiew Trójcy św.).
Na przełomie XIX w. i XX w. w miasteczku mieszkało 2631 osób, w tym 2108 Żydów (80%).
Podczas I wojny światowej Horodyszcze znalazło się pod okupacją niemiecką. Wzdłuż rzeki Serwecz, nad którą położone jest miasteczko, przechodziła linia frontu. W czasie długoterminowego przebywania wojsk niemieckich powstało wiele fotografii, na których utrwalono Horodyszcze z czasów I wojny światowej. W rezultacie działań wojennych miejscowość została prawie całkowicie zniszczona. Liczba ludności w 1928 r. wynosiła zaledwie trzecią część liczby przedwojennej – 1021 osób, w tym 760 Żydów.
Żydzi z Horodyszcza
W XVIII w. Horodyszcze zmieniło status z wielkoksiążęcego dworu na miasteczko, otrzymawszy przywilej organizowania jarmarków, przyciągając rzemieślników, handlarzy i kupców, wśród których znaleźli się Żydzi. Gmina żydowska Horodyszcza w 1766 r. liczyła 422 osoby, a w 1834 r. – 277 osób, co stanowiło ponad połowę ludności miasteczka. W 1840 r. Żydzi byli właścicielami 48 domów, w których mieszkało 55 rodzin. W tym czasie w miasteczku mieszkały rodziny Arona Goldbauma, Mosze Chaimowicza, Michela Krolowica (rzemieślnik), Chaima Gudamowicza (rzemieślnik), Mendela Wołocha, Beniamina Bogatuna (szynkarz), Nochima Wonchadło, Josela Szkolnego, Szmoiły Wonchadło (szynkarz), Mendela Mołczadskiego (rzeźnik), Borucha Wilitebowicza i innych. Żydzi zamieszkiwali centrum miasteczka. Na głównej ulicy (dawna ul. Nowogrodzka, obecnie ul. Jedunowa) zachowały się drewniane budynki mieszkalne z pocz. XX w.
W 1852 r. w miasteczku funkcjonowały drewniana synagoga i drewniany bejt ha-midrasz. Gmina, której rabinem był wówczas Hirsz Wonchadło, posiadała mohela, dokonującego obrzezania oraz swojego rzeźnika. W 2. poł. XIX w. w centrum miasteczka wybudowano kamienną synagogę. Oprócz niej funkcjonowały również cztery domy modlitwy. W okresie sowieckim w budynku synagogi znajdował się dom kultury, jednak w 1999 r. budynek został zburzony.
Z Petersburga do Horodyszcza
W 1908 r. w Petersburgu utworzono Żydowskie Towarzystwo Literackie, którego celem było studiowanie i rozwój żydowskiej literatury naukowej oraz pięknej. Towarzystwo zajmowało się głównie organizowaniem wieczorów literackich i pomocą potrzebującym pisarzom żydowskim (udzielaniem im zasiłków). Od 1909 r. zaczęły pojawiać się filie Towarzystwa, z których jedną otwarto w Horodyszczu. Językiem zebrań był jidysz.
Legenda o uratowaniu marszałka Piłsudskiego przez Żyda
Podczas wojny w latach 1919–1920 Józef Piłsudski, ukrywając się przed bolszewikami, znalazł się w okolicach Horodyszcza. Legenda głosi, że Żyd z Horodyszcza (wg innej wersji ze wsi Arabowszczyzna, która wchodzi do horodyszczeńskiego zarządu gminnego) o nazwisku Lickiewicz ocalił mu życie.
Żyd przebrał Piłsudskiego w damski chałat swej żony i kazał doić krowę. Po przejściu niebezpieczeństwa Lickiewicz przeprowadził komendanta do jego oddziału. W nagrodę Piłsudski podarował Żydowi wileńską sukmanę, a po kilku latach przysłał upoważnienie na stały wstęp do Belwederu. Po jego przyjeździe do Warszawy Piłsudski, już wtedy Naczelnik Państwa, podarował Żydowi pieniądze, za które ten wystawił młyn parowy, który działał we wsi Arabowszczyzna do lat 80. XX w.
II wojna światowa i Zagłada
We wrześniu 1939 r. na zajętą przez Armię Czerwoną zach. Białoruś napłynęła fala uchodźców. W sierpniu 1940 r. w Horodyszczu zarejestrowano 1337 uchodźców. Liczebność gminy żydowskiej wzrosła prawie do 3 tys. osób. Część ludności została poddana represjom: aresztowaniom i zsyłce w głąb ZSRR. Na pocz. 1940 r. w miejscowości otwarto szkołę z językiem wykładowym jidysz. Okupacja niemiecka rozpoczęła się 10 lipca 1941 r., już kilka dni po wejściu Niemców utworzono getto i rozpoczęły się egzekucje miejscowych Żydów. W dniach 20–21 października 1941 r., po przybyciu do miasta oddziału SS, ponad 1,5 tys. Żydów z Horodyszcza zostało rozstrzelanych na uroczysku Pohorelce oraz w lesie Michnowszczyna, leżących kilka kilometrów nieopodal miasteczka. Zamordowano wówczas także kilkudziesięciu przedstawicieli miejscowej inteligencji: lekarzy, nauczycieli, adwokatów. Kolejne akcje likwidacyjne przeprowadzono w gettcie w Horodyszczu wiosną i latem 1942 r. Podczas okupacji niemieckiej w Horodyszczu zamordowano ok. 4 tys. mieszkańców, głównie Żydów.
Obóz kołdyczewski
W położonej o 6 km od Horodyszcza wsi Kołdyczewo w okresie od marca 1942 r. do czerwca 1944 r. funkcjonował niemiecki nazistowski obóz śmierci. Zamordowano w nim ponad 22 tys. osób, przede wszystkim Żydów, ale także Romów, Białorusinów i Polaków.
W 1964 r. wzniesiono pomnik ofiar faszyzmu – poświęcony więźniom obozu kołdyczewskiego. W 2007 r. w pobliżu dawnego wejścia do obozu, przy drodze Baranowicze – Nowogródek, odsłonięto pomnik ofiar obozu kołdyczewskiego. Umieszczono na nim trzy symbole religijne – gwiazdę Dawida, krzyż prawosławny i krzyż katolicki. Na pomniku znajduje się też tablica upamiętniająca zamordowanych tu Romów.
Dziennik z warszawskiego getta, napisany przez Chaima Kapłana, urodzonego w Horodyszczu
W 1880 r. w Horodyszczu urodził się Chaim Kapłan, autor jednego z czterech dzienników napisanych w warszawskim getcie. W 1905 r. przeprowadził się do Warszawy, gdzie założył jedną z pierwszych szkół podstawowych w języku hebrajskim, którą kierował przez 34 lata. Jest autorem Gramatyki języka hebrajskiego (Nowy Jork 1926), Agady z komentarzami (Nowy Jork 1927), antologii artykułów o wykształceniu żydowskim i pedagogice (Warszawa 1937). Został znany dzięki dziennikowi z warszawskiego getta, który obejmuje okres od 1 września 1939 r. do 4 sierpnia 1942 r. Chaim Kapłan zginął w Treblince prawdopodobnie pod koniec 1942 r. lub na pocz. 1943 r. Dziennik był po raz pierwszy opublikowany w języku angielskim w 1965 r. pod tytułem Scroll of Agony (ang. Zwój agonii).
Ślady obecności
Po wojnie w Horodyszczu mieszkało kilka rodzin żydowskich. O wielu narodach tworzących historię miasteczka świadczą cmentarze, zlokalizowane w różnych częściach miejscowości: prawosławny, katolicki, żydowski i tatarski. Położone wzdłuż ulic Horodyszcza drewniane domy na wysokich fundamentach, gdzie wcześniej znajdowały się sklepy żydowskie, nadają miasteczku szczególny koloryt.
Warto zobaczyć
- Tradycyjna zabudowa (XIX–XX w.), ul. Jedunowa (dawniej ul. Nowogrodzka)
- Kościół NMP ( XVIII w.), ul. Mickiewicza
- Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego (1764), drewniana świątynia, rekonstruowana na pocz. ХХ w., ul. 17 Września 28
Okolice
Źródło Wrzątek: niezamarzające źródło w okolicach wsi Jasieniec
Kołdyczewo (6 km): pomnik w miejscu kołdyczewskiego obozu śmierci z lat 1942–1944; fundamenty więzienia obozowego; pozostałości parku dworskiego Szalewiczów
Zaosie (12 km): drewniany dworek szlachecki, w którym urodził się i mieszkał A. Mickiewicz, obecnie muzeum
Jezioro Świteź (16 km): jezioro o pow. 1,5 km kw., inspiracja dla ballady Świtezianka A. Mickiewicza
Mołczadź (25 km): synagoga (XIX/XX w.); dawna karczma żydowska; cmentarz żydowski z ok. 150 macewami; pomnik na uroczysku Popowe Wzgórze; cerkiew św. św. Piotra i Pawła
Baranowicze (28 km): dwie dawne synagogi, obecnie lecznica weterynaryjna i dom mieszkalny (XIX w.); dwie jesziwy, obecnie budynki szkolne; kirkut z dwoma pomnikami; cerkiew św. Niewiast Niosących Wonności; kościół Podwyższenia Krzyża św. (1924); Sobór Opieki MB (1921); remiza z okresu II RP; dwory Królewskich i Razwodowskich; budynki poczty, banku, rzeźni miejskiej; domy kolonii urzędniczej (ok. 1925); kolekcja judaików w Muzeum Krajoznawczym
Nowa Mysz (29 km): dawna synagoga, obecnie dom kultury; dawna szkoła rabiniczna; murowana karczma; gorzelnia w stylu neogotyckim; kirkut z ohelem rabina Jechiela Muszera; pomnik ofiar egzekucji w lesie przy drodze do Koźlakiewicz; kościół Przemienienia Pańskiego (1825) z barokowym wyposażeniem wnętrz przeniesionym z Nieświeża; cerkiew (1859); szkoła polska z XX-lecia międzywojennego; pozostałości polskiego cmentarza (XIX w.); wały zamku Chodkiewiczów; pozostałości alei dworskiej
Lachowicze (45 km): miejsce urodzenia wielkiego muftiego Tatarów polskich, zasłużonego dla tej społeczności Jakuba Szynkiewicza (1884–1966); dawna synagoga, obecnie fabryka konserw (koniec XIX w.); murowane domy żydowskie (pocz. XX w.); pomnik w miejscu dawnego zamku Chodkiewicza; kościół św. Józefa (1910); cmentarz katolicko-prawosławny z ruinami kaplic
Opracowanie tekstu: Margarita Korzeniewska, Tamara Vershitskaya