Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Józefów Roztoczański - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Miasto w woj. lubelskim, liczące kilka tysięcy mieszkańców, położone wśród wzgórz Roztocza Środkowego, w obniżeniu zwanym Padołem Józefowskim. Otoczony przez interesująco przyrodniczo i krajobrazowo tereny – Roztoczański Park Narodowy i dwa parki krajobrazowe – Krasnobrodzki i Puszczy Solskiej. Miasto jest lokalnym węzłem drogowym – krzyżują się tu drogi z Zamościa na południe do Woli Obszańskiej (droga nr 849), gdzie łączy się ona z drogą z Cieszanowa do Tarnogrodu (nr 863) – druga droga to trasa z Tomaszowa Lubelskiego do Majdanu Nowego (nr 853), gdzie łączy się z drogą Lublin – Przeworsk (nr 835). Odchodzi tu też lokalna droga na pd.-wsch. – do Hamerni, a dalej do Suśca. Józefów nazywany był niegdyś Józefowem Zamojskim lub Ordynackim, a dziś Józefowem Roztoczańskim – zapewne dla odróżnienia od Józefowa nad Wisłą.

 

Rynek w Józefowie Biłgorajskim
Rynek w Józefowie Biłgorajskim (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Józefów założony został przez Tomasza Józefa Zamoyskiego na terenie wsi Majdan Niepryski (Majdan Stary), jako dziesiąte, ostatnie miasto Ordynacji Zamojskiej. Proces zakładania miasta trwał kilkanaście lat. Dokument fundacyjny wystawiony został w 1715 r., jednak działania związane z wojną północną opóźniły podpisanie przywileju lokacyjnego przez króla Augusta II Sasa. Nastąpiło to dopiero w 1725 r. W nowo założonym mieście osiedlali się rzymskokatolicy, unici i Żydzi. Józefów stał się centralnym ośrodkiem jednego z kluczy* dóbr Zamoyskich, złożonego z kilku okolicznych wsi. Chcąc zabezpieczyć rozwój miasta, właściciele w odległości kilku kilometrów od niego założyli hamernię i papiernię, a na wzgórzach, otaczających miasto od południa  uruchomili kamieniołomy.

Kamieniołom w Józefowie Biłgorajskim
 

Hamernia funkcjonowała do połowy XIX w. Dzierżawiona, także przez Żydów, upadła, nie przynosząc spodziewanych dochodów. Założona ok. 1720 r. papiernia produkowała papier na potrzeby ordynacji i społeczności żydowskiej. Jej kresem był pożar w 1883 r., który zniszczył budynki i nowo sprowadzone maszyny.

Powstanie kamieniołomów datuje się na 1. połowę XVIII w. Wydobywano w nich kamień używany do prac budowlanych na terenie Ordynacji. W XIX i XX w. (do czasów II wojny) kamieniołomy dzierżawione były przez Żydów. Część była także ich własnością. Sąsiedztwo papierni spowodowało powstanie w Józefowie kilku drukarni książek hebrajskojęzycznych, czynnych prawie do końca XIX w. Drukowane w nich książki sprzedawane były nie tylko na terenie Królestwa Polskiego, czy krajów sąsiednich, ale także w całej Europie.

Józefów posiadał potencjał rozwojowy, jednak jego położenie z dala od ważniejszych traktów komunikacyjnych spowodowało, że miasto nie rozwinęło się w większy ośrodek. W 1772 r. ziemie południowe dzisiejszej Lubelszczyzny znalazły się w zaborze austriackim, następnie weszły w skład do Księstwa Warszawskiego (1809–1815 r.), a od 1815 r. – w skład Królestwa Polskiego w zaborze rosyjskim. Z większych wydarzeń historycznych z czasów zaborów odnotować należy powstanie styczniowe. W mieście jak i w pobliskich lasach toczyły się potyczki oddziałów powstańczych z wojskiem rosyjskim. W jednej z nich zginął poeta Mieczysław Romanowski. W odwecie za udział w powstaniu władze zaborcze rozpoczęły na terenie Królestwa Polskiego szeroko zakrojone działania rusyfikacyjne, m.in. odbierając w 1869 r. większości miast i miasteczek prawa miejskie. Józefów również utracił prawa miejskie, a siedzibę gminy zlokalizowano w dość odległej wsi – Aleksandrów. Dopiero w 1912 r. Józefów ponownie stał się siedzibą gminy.

Plan Józefowa Biłgorajskiego
 

Dokładniejsze dane dotyczące demografii miasta pochodzą z XIX w. W 1819 r. Józefów liczył 620 mieszkańców, w tym 302 chrześcijan i 318 Żydów (51,3%). W 1827 r. w mieście mieszkało 1069 osób, w tym 682 Żydów (64%), a w 1857 r. – 937 mieszkańców, w tym 657 Żydów (70%). Spadek liczby ludności spowodowany był epidemią cholery, która miała miejsce w 1855 r. Pod koniec XIX w. liczba mieszkańców wzrosła do około 1200 osób, a przed I wojną światową do około 2000. Wprawdzie działania związane z I wojną światową nie spowodowały zniszczeń w mieście, jednak ewakuacje i przemieszczenia części ludności doprowadziły do spadku liczby mieszkańców – do 1344 osób w 1921 r., w tym Żydów do 1050 osób (78%). Po powrotach z wojennej tułaczki liczba mieszkańców ponownie wzrosła, osiągając przed drugą wojną liczbę około 2,5 tys. osób, w tym około 60% Żydów. Okres międzywojenny to także czas rozwoju partii politycznych, organizacji społecznych i kulturalnych, tak chrześcijan jak i Żydów.

Rynek w Józefowie Biłgorajskim
 

We wrześniu 1939 r. okolice Józefowa stały się terenem walk toczonych pomiędzy wycofującymi się wojskami polskimi a nacierającymi wojskami niemieckimi. W ich wyniku spłonęło centrum osady. W końcu września do miasta na kilka dni weszła Armia Czerwona. Po wycofaniu się Sowietów, na początku października, ich miejsce zajęli Niemcy. Wkrótce rozpoczęły się prześladowania ludności cywilnej, głównie żydowskiej, którą z czasem zgrupowano w getcie, zlikwidowanym w 1942 r. Większość Żydów została rozstrzelana w pobliżu Józefowa, a pozostali zostali wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu. Tylko nielicznym udało się przeżyć wojnę.

Okoliczne głębokie lasy sprzyjały działaniu oddziałów partyzanckich, które toczyły walki z niemieckim okupantem również w okolicach Józefowa. Niemieckie akcje odwetowe, aresztowania, pacyfikacje ludności, wywózki na roboty i bombardowania miasta spowodowały liczne straty także wśród pozostałych mieszkańców miasta. W wyniku działań wojennych liczba ludności Józefowa spadła poniżej tysiąca.

Józefów odzyskał prawa miejskie w 1988 r. Współcześnie, jako centrum wypoczynku na Roztoczu Środkowym, jest ważnym miastem na turystycznej mapie Lubelszczyzny.

Historia społeczności żydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tomasz Józef Zamoyski, zakładając miasto, zaplanował osiedlenie w nim zarówno chrześcijan (rzymskokatolików i unitów) jak i  Żydów, doceniając ich umiejętności handlowe i rzemieślnicze. Obecność żydowskich kupców i dzierżawców gwarantowały rozwój miasta, stanowiły też gwarancję dochodu dla jego właściciela. Dla Żydów osiedlenie się w nowo założonym mieście także było okazją do lepszego zarobku: rozpoczęcia działalności w miejscu o stosunkowo małej konkurencji, przy początkowym zwolnieniu od podatków. Można więc przypuszczać, że Żydzi pojawili się w Józefowie już w drugim dziesięcioleciu XVIII w. Byli dzierżawcami powstałej niedaleko miasta hamerni i papierni. Dzierżawcą zakładu produkującego papier przez szereg lat był Lejba Kahan, a następnie rodzina Waksów. Późniejsi właściciele zmieniali się kilkukrotnie: byli nimi m.in. Segelmanowie, od połowy XIX w. – spółka Goldman i Gerymptera, a następnie Ulrych i jego sukcesorzy, w imieniu których papiernią zarządzał Halpern.

Łatwy dostęp do papieru zachęcił Całę Waksa do założenia w Józefowie około 1820 r. drukarni hebrajskich książek religijnych, która znakomicie prosperowała do około połowy XIX w., za czasów Szai Waksa. Książki tu drukowane rozchodziły się po całej środkowej Europie i docierały nawet do skupisk żydowskich w Turcji. Drugą drukarnię, działającą w 2. połowie XIX w., założyła rodzina Zecerów.

Żydzi dzierżawili także propinację i szynkownie trunków, co było przedmiotem zatargów z Ordynacją, oskarżającą arendarzy o zbytnie rozpijanie mieszkańców miasteczka oraz okolicznych wsi. Większość Żydów józefowskich zajmowała się drobnym handlem i rzemiosłem, szczególnie sitarstwem, które jednak w ciągu XIX w. upadło, na skutek konkurencji Biłgoraja.

Józefowscy Żydzi mieszkali głównie przy rynku i w zachodniej części miasta, gdzie stała synagoga, dwa domy modlitwy, łaźnia i mykwa. Dalej, na stoku góry Kamiennej, usytuowany był cmentarz. W 1785 r. do Żydów należało 70 domów w mieście, a do chrześcijan – 50. Każda rodzina, niezależnie od wyznania, była zobowiązana do 3 dni prac rolnych na gruntach Ordynacji.

Czwarta ćwierć XVIII w. i początek XIX to okres zaboru austriackiego. Zaborcy próbowali ująć życie na przyłączonych terenach w czytelne dla nich ramy. W czasach cesarza Józefa II wprowadzono administrację austriacką, język urzędowy niemiecki i nowe podziały administracyjne. Dla ludności żydowskiej był to przede wszystkim czas nadawania Żydom nazwisk, a także niezbyt udana próba reformy szkolnictwa żydowskiego (Deutsch-jidisze Schule). Warto także wspomnieć o realizowanej w ramach reform konfiskacie wyrobów ze srebra i złota ze świątyń chrześcijańskich (kościołów, cerkwi), a także z synagog i domów modlitwy.

W krótkim okresie Księstwa Warszawskiego wprowadzono Kodeks Napoleona i wynikający z niego obowiązek zapisów metrykalnych, dokonywanych przez urzędników stanu cywilnego, głównie księży rzymskokatolickich, rzadziej unickich. Obowiązkowi temu podlegali również Żydzi. W czasach Królestwa Polskiego zaborcy rosyjscy także próbowali ująć tradycję żydowską w ramy administracyjne. Wprowadzono odrębne księgi metrykalne dla różnych wyznań, w tym mojżeszowego (1826 r.), nakazano likwidację organizacji kahalnej i zastąpienie jej Dozorami Bożnicznymi, na czele których miało stać trzech dozorców wybieranych co 3 lata (1821 r.). Do ich obowiązku należało opracowanie budżetu gmin (dochody i wydatki w podziale na funkcjonariuszy – rabina, „szkolników”, kantora i inne sprawy, jak remonty, płace urzędników, zasiłki itp.). Nakazano też likwidację bractw pogrzebowych. Skuteczność tych zarządzeń była różna w różnych ośrodkach.

Próba zmian administracyjnych w uformowanej przez stulecia wewnętrznej organizacji społeczności żydowskiej nie przyniosła efektów od razu, choć z czasem w różnych miejscach zaczęła mniej lub bardziej funkcjonować. Wiązało się to także z pojawieniem się chasydyzmu, który w ciągu XIX w. zyskiwał coraz większą popularność. Zwolennicy różnych ośrodków chasydzkich zaczęli konkurować w społecznościach poszczególnych miast, miasteczek i osad. W sięganiu po dominację w gminie korzystano często z form zarządzania gminą, wprowadzonych przez administrację rosyjską. Było to szczególnie widoczne w czasie wyborów rabina czy członków Dozoru Bożnicznego. Warto odnotować, że mimo to, że Żydzi na terenie Królestwa Polskiego otrzymali od zaborców rosyjskich w 1862 r. prawa obywatelskie, wspierali powstanie styczniowe, w czasie którego w tych okolicach toczyło się szereg potyczek. W 1871 r. Dozory Bożniczne zastąpiono Gminami Wyznaniowymi.

W archiwaliach dotyczących Józefowa zauważyć można szczególną niechęć społeczności żydowskiej do poddania się zarządzeniom administracji rosyjskiej. Raz wybrany Dozór Bożniczny pozostawał w niezmiennym składzie przez wiele lat. W Józefowie wyjątkowo zdarzyło się też, że pewnego roku nie opracowano budżetu gminy, tłumacząc się ubóstwem mieszkańców. Miało to miejsce po pożarze papierni w 1883 roku, kiedy ponad stu Żydów – jej pracowników, straciło pracę i nie było w stanie opłacać składki na utrzymanie gminy. Jednak wspomniane ubóstwo mieszkańców nie wydaje się aż tak całkowicie zgodne z prawdą, gdyż w XIX w. tutejsi Żydzi, w porównaniu z Żydami w innych miastach, mieli oprócz tradycyjnych zajęć (handel, rzemiosło), dodatkowo możliwości zarabiania w rzemiośle sitarskim, kamieniarstwie, w hamerni i drukarniach. Ponadto niejednokrotnie w sytuacjach trudnych otrzymywali pomoc administracji Ordynacji Zamojskiej.

Synagoga w Józefowie Biłgorajskim
 

W materiałach archiwalnych z XIX w., niestety bardzo niekompletnych, zachowało nieco informacji o osobach związanych z funkcjonowaniem gminy żydowskiej – o rabinach, duchownych, szkolnikach, szochetach i kantorach. Rabin na czele społeczności żydowskiej w Józefowie pojawiał się rzadko, najczęściej odnotowywano osoby pełniące funkcję zastępcy rabina (tzw. podrabin) lub duchownego zastępującego rabina. Wiadomo, że co najmniej od 1826 r. do początku 1835 r. przy braku głównego rabina – funkcję jego zastępcy pełnił pochodzący z Tarnogrodu Chaim Birnbaum (Birenbaum), syn Lejby. Od wiosny 1835 r. do co najmniej 1848 r. rabinem w Józefowie był Herszko Tymin (Tymem). W 1850 r. funkcję rabina krótko pełnił duchowny Szymon Glantz, potem na zastępcę rabina powołano Ankiela (Jankiela) Tajchera (od 1850 do, co najmniej, 1857 r.), po którym zastępcą rabina na krótko został Jonas Katz (1859–1860). W późniejszych latach na czele społeczności żydowskiej stali duchowni – zastępujący rabina, najczęściej byli nimi Szaja Waks (1860–1875) i Mendel Glantz (1863–1870). W 1865 r. pojawił się w Józefowie pochodzący z zaboru austriackiego rabin Herszek Szojer, ale jako obywatel obcego państwa został wydalony w 1872 r. Od 1883 r. do 1901 r. funkcję zastępcy rabina pełnił Lejzor Welczer. W ankietach administracji państwowej zapisano o nim, że jest mało „gramotny”, umie się zaledwie podpisać po rosyjsku, nie prowadzi ksiąg metrykalnych, tylko zapisy w zeszycie, z którego dyktuje zapisy pisarzowi w urzędzie gminy raz w tygodniu. Od 1903 r. o stanowisko rabina starał się Pejsach Gołomb z Kryłowa, który tu zamieszkał i miał tu swoich zwolenników, ale na zebraniu wyborczym otrzymał mniej głosów niż jego konkurent, urzędowy rabin ze Szczebrzeszyna – Abram Bronsztejn, który w tym czasie był także rabinem w Goraju i Frampolu. Po różnych protestach i odwołaniach Bronsztejn oficjalnie zaczął pełnić funkcję rabina Józefowa od 1906 r. i był tu do 1914 r., pomimo, że w 1911 r. społeczność żydowska wybrała na swojego duchownego przywódcę Szulima Lejzora Hercensztarka. Hercensztark nie został zatwierdzony przez administrację rządową i zaczął zapewne pełnić swoją funkcję dopiero po ewakuacji Rosjan. Był rabinem także po odzyskaniu niepodległości przez Polskę – do swojej śmierci między 1923–1926 rokiem. Na jego miejsce wybrano (co najmniej od 1927 r.) Szymona Parzęczewskiego.

Funkcję szkolnika w 1. połowie XIX w. pełnił Chaim Dychter (Dychtman) (1810–1828 r.), sprawował swoje obowiązki do śmierci w wieku 88 lat. W pracy wspierał go drugi szkolnik – Cała Prozer (1810–1831), który dzierżawił także łaźnię. Kolejnymi szkolnikami byli: Lejba Szulzyngier (1831), Herszek Prozer (1831–1848), w 1835 r. Adam Szlajcher i Szymon Glantz (Glanc – później także zastępca rabina), Lejba Rejzer (1848), Chemia Fechter (1835–1848). W 2. połowie XIX w. jako szkolnicy wymieniani są: Pejsach Oberszteler (1850), Joel Cahan (1853), Moszek Rener (1857–1867), Berek Mitler (1870), Icek Froim Szwarc (1870–1874), Berek Rener (1873). Po powstaniu styczniowym, oprócz szkolników, w zapisach wymieniani są także dozorcy bożniczni  – Icko Brojda (1864–1887), wybrany w 1864 r. razem z Fajwelem Cukerem, a w 1869 r. razem z Boruchem Zetserem (Zecerem) i Jankielem Szechterem. Dozorcy, po wyborze byli zobowiązani złożyć przysięgę, że nie należą do sekty Hussytów. Władze administracyjne otrzymały donos, że nie jest to prawda (przy późniejszych wyborach ta deklaracja nie była już potrzebna). Kolejni dozorcy to: Abram Waremsztejn (1884–1893), Pinkas Flejszer (1896–1898), Szmul Segelman (1893–1903), Pinkwas Kajtelgiser (1893–1895), Srul Jojna Hofman (1899–1903), Icek Pinkwas Berger (1899–1903). W latach 1909–1911 dozorcami byli Icko Berger, Icko Leder i Fajwel Szlajcher, a w latach 1912–1915 – Icek Wagmajster, Herszek Lejba Princ i Ajzyk Aks, którego zastąpił w 1915 r. Icko Leder.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, administracja państwowa wprowadziła zmianę terminologii w określaniu form organizacji społeczności, ale zasady jej funkcjonowania pozostawiono takie same, jak za czasów Rosjan. Na czele społeczności stały Zarządy Gmin Wyznaniowych Żydowskich. W Józefowie Zarząd składał się z przewodniczącego, trzech członków i sekretarza. W 1924 r. Prezesem Zarządu był Berek Rener, a sekretarzem Srul Jojna Hofman, a następnie H. Zylbersztajn (1926–1930). W 1925 r. Prezesa zastąpił Pinkwas Kalichman, a członkami zarządu zostali M. Waks i Szlajcher. W budżetach odnotowano m.in. pensje dla rabina Szymona Parzęczewskiego, dla wdowy po rabinie Hercensztarku, dla dwóch szkolników, sekretarza Jankla Krygznera, rzezaków Pinkwasa Flomenbauma i Icka Nudlera. Do miasta sprowadzono lekarza – doktora Michaela Silbera, któremu gmina opłacała mieszkanie. W składzie Gminy Wyznaniowej oprócz Józefowa były okoliczne wsie: Aleksandrów, Tarnowola, Długi Kąt, Ciotusza, Nowiny, Susiec, Stanisławów, Górecko, Majdan Sopocki, Stanisławów, Hamernia, Senderki, Oseredek i Zwierzyniec, który odłączył się od gminy w Szczebrzeszynie. W 2. połowie lat '30. XX w. zwierzynieccy Żydzi stworzyli własną gminę. Własnością Żydów józefowskich była synagoga, dwa domy modlitwy, nowa łaźnia, cmentarz, działka koło kirkutu na górze Kamiennej, część, spośród kilku funkcjonujących w pobliżu miasta kamieniołomów i piec wapienny.

Okres międzywojenny to czas zakładania w Józefowie partii politycznych, organizacji społecznych, kulturalnych i sportowych. W społeczności Żydów józefowskich działały partie Bund, Agudas Isroel i różne frakcje partii syjonistycznych. Powstał Związek Rzemieślników Żydowskich, organizacja młodzieżowa Brith Trumpeldor, harcerstwo żydowskie, Stowarzyszenie Żydowskie Tarbut, organizacja Mizrachi i stowarzyszenie dobroczynne Gemilut Chesed. Żydzi wstępowali też do KPP i KPZU. W Domu Ludowym odbywały się organizowane także przez Żydów imprezy, a także miały miejsce spektakle teatralne dla Żydów.

Na początku wojny, we wrześniu 1939 r., do Józefowa weszły wojska radzieckie, które po kilku dniach opuściły miasto. Odeszło z nimi około 300 Żydów o orientacji lewicowej. Po kilku dniach do miasta weszli Niemcy. Rozpoczęły się prześladowania ludności, szczególnie nasilone w stosunku do Żydów – ograniczenia swobody poruszania się, zakazy działalności handlowej i gospodarczej, przymusowe prace, szykanowanie i bicie. W 1941 r. utworzono getto, do którego deportowano Żydów z okolicy, a także z Wielkopolski. Likwidację getta rozpoczęła akcja gestapo w maju 1942 r., w czasie której zabito ponad sto osób. W 13 lipca 1942 r. w jednodniowej egzekucji w okolicach miasta rozstrzelano ponad tysiąc mieszkańców getta. Ostatni Żydzi z Józefowa zostali wywiezieni w listopadzie 1942 r. do obozu zagłady w Bełżcu. Tylko nielicznym udało się przeżyć wojnę.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Centrum miasta stanowi obszerny rynek (170 x 170 m), wzdłuż którego przy pn.-wsch. pierzei biegnie główna oś komunikacyjna miasta – droga z Tomaszowa Lubelskiego do Biłgoraja (nr 853). Po wschodniej stronie miasta, za dawną zabudową centrum, usytuowany jest kościół rzymskokatolicki, a na pn.-wsch. od centrum, na terenach poza zabudową miejską w 1. połowie XIX w. założony został cmentarz rzymskokatolicki. Zabudowa na północ od centrum – nad rzeką Niepryszką – to dawna wieś Majdan Nepryski, w której funkcjonowała także cerkiew. Na pd.-zach. od rynku, w jego okolicy, znajdował się kwartał żydowski z bożnicą i domami modlitwy oraz zlokalizowany nieco dalej poza zabudową, cmentarz na stoku góry Kamiennej.

Obiekty architektury i budownictwa – zachowane i nieistniejąceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Cerkiew parafialna, unicka, pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, była cerkwią wsi Majdan Nepryski. Po założeniu miasta na gruntach wsi cerkiew, bez zmiany usytuowania, stała się cerkwią parafialną dla Józefowa. W związku z ubywaniem parafian przechodzących do kościoła rzymskokatolickiego, z czasem stała się filią parafii w Majdanie Sopockim i w ostateczności w 1. połowie XIX w. zanikła.

2) Parafia rzymskokatolicka erygowana została w 1723 r. Jej utworzenie poprzedzone było ufundowaniem przez Tomasza Zamoyskiego drewnianego kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, usytuowanego poza zabudową, we wschodniej części miasta. Obecnie stojący murowany, neobarokowy kościół został wzniesiony staraniem Józefa Zamoyskiego w 1886 r. W zespole kościelnym znajduje się brama, dzwonnica i cmentarz przykościelny.

Kościół parafialny w Józefowie Biłgorajskim
 

3) Zabudowa synagogalna przy ul. Górniczej – jej początkiem była drewniana bóżnica, wzniesiona wkrótce po lokacji, na pd.-zach. od rynku. Z czasem zespół synagogalny wzbogacił się o dwa gminne domy modlitwy i murowaną łaźnię. Drewniana bożnica spłonęła w 1850 r. Nowa, murowana, wzniesiona została w latach 1870-1875. W czasie II wojny światowej budynek ten pełnił funkcje magazynowe i dzięki temu przetrwał wojnę – domy modlitwy i pozostała żydowska zabudowa gminna została zniszczona. Znajdującą się w ruinie bożnicę odbudowano w latach 1985–1991. Dziś znajduje się w niej biblioteka miejska oraz miejsca noclegowe.

Synagoga w Józefowie Biłgorajskim
 

4) Ratusz miejski w rynku, z 1775 r., wielokrotnie przebudowywany.

5) Zabudowa rynku – drewniane domy podcieniowe z XIX w. – współcześnie nieistniejące.

Dom podcieniowy w Józefowie Biłgorajskim
 
Dom podcieniowy w Józefowie Biłgorajskim
 
6) Cmentarz przykościelny – funkcjonował od początku istnienia parafii. Do dziś zachował się otaczający go mur z kaplicami, bramą, dzwonnicą i kilkoma nagrobkami na jego terenie.

7) Cmentarz rzymskokatolicki – czynny, usytuowany na pn.-wsch. od centrum, poza zabudową, założony w 1. połowie XIX w. Wśród nagrobków zachowało się około 60 pochodzących z XIX w.

8) Cmentarz żydowski – położony ok. 1 km na pd.-zach. od centrum, na stoku góry Kamiennej, założony wkrótce po lokacji, w XIX w. powiększony. Jest to jeden z najlepiej zachowanych cmentarzy na Lubelszczyźnie, z licznymi macewami. Najstarszy nagrobek pochodzi z 1737 r. Macewy wykonywali miejscowi kamieniarze z kamienia wydobywanego ze znajdujących się po drugiej strony góry Kamiennej kamieniołomów.

Cmentarz żydowski w Józefowie
 

W czasie wojny cmentarz został częściowo zdewastowany, rozebrano też jego ogrodzenie. W latach '60. XX w. granice cmentarza i część terenu obsadzono regularnie topolami. Drzewa wycięto w latach 90. XX w., co spowodowało intensywne zarastanie terenu cmentarza krzakami. Parokrotnie prowadzono oczyszczanie terenu z dziko rosnącej zieleni. Na terenie cmentarza zachowało się około 300 macew, wśród nich znajdują się także wyjątkowo rzadkie nagrobki dzieci oraz nagrobek Tory.

Kirkut w Józefowie Biłgorajskim
 

9) Zbiorowa mogiła ponad tysiąca Żydów rozstrzelanych tu 13 lipca 1942 r., znajduje się około 1 km na zachód od miasta, w lesie, na tzw. Winiarczykowej Górze. W pobliżu tego miejsca, przy szosie, ustawiony został pomnik upamiętniający ofiary egzekucji.

ŹródłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego

Archiwum Państwowe w Lublinie

Urząd Stanu Cywilnego – wyznanie mojżeszowe

Rząd Gubernialny Lubelski I

Rząd Gubernialny Lubelski II

Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Społeczno-Polityczny

BibliografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

-  Sefer zikaron li-kehilat Jozefof we-li-kedoszejcha (red. A. Omer-Lemer, D. Sztokfisz, Irgunim szel Jocej Jozefof be-Israel u-wa-Ara”B), Tel Aviv 1974/1975

-  W. Ćwik, Dzieje Józefowa, Rzeszów 1992

-  J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990

-  D. Kawałko, Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość 1994

-  J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003

-  M. Kubiszyn, Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011

 

*      Klucz - majątek ziemski, kilka posiadłości jednego właściciela, najczęściej zlokalizowanych blisko siebie, zorganizowanych w jeden organizm gospodarczy, pod jednym zarządem właściciela, oficjalisty lub ekonoma. Była to forma organizacji większych latyfundiów ziemskich. Jeden lub kilka kluczy, lub w przypadku posiadaczy dużych fortun, większa ich liczba, mogło być zorganizowane w ordynację rodową. A. Brückner, Encyklopedia staropolska, t. I, Warszawa 1990, s. 596.

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Paweł Sygowski

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Słowa kluczowe