Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Kowel - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Kowel jest położony na obu brzegach rzeki Turii płynącej z południa na północ i będącej dopływem Prypeci. W południowej części miasta znajduje się zapora i sztuczny zbiornik wodny. Od północy Kowel otaczają łąki i bagna, a od południa przylegają do niego piaskowce i lasy. Dzisiejszy Kowel jest największym miastem pod względem powierzchni i drugim pod względem liczby mieszkańców w obwodzie wołyńskim.

Kowel - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Kowel jest położony w granicach Niziny Poleskiej należącej do Niziny Wschodnioeuropejskiej. W aspekcie geologicznym miasto, podobnie jak cała część północna obwodu wołyńskiego, mieści się na wyniesieniu kowelskim, które jest częścią dawnej, przedryfejskiej części Niziny Wschodnioeuropejskiej.

Miasto położone jest w strefie lasów mieszanych. Klimat Kowla jest umiarkowanie kontynentalny. Średnia roczna suma opadów oscyluje wokół 500 mm.

Pod względem podziału administracyjnego Kowelszczyzna zajmuje środkową część obwodu wołyńskiego, granicząc z rejonami: starowyżewskim, koszyrskim, maniewickim, rożyszczeńskim i turzyskim. W odległości 60–70 km przebiegają granice państwowe Ukrainy: na północy z Republiką Białoruś, na zachodzie z Rzeczpospolitą Polską. Kowel jest jednym z największych węzłów kolejowych Ukrainy Zachodniej, mającym ważne znaczenie strategiczne.

Dzisiejszy Kowel jest największym pod względem powierzchni i drugim pod względem liczby mieszkańców w obwodzie wołyńskim.

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka

Pierwsza pisemna wzmianka o mieście datowana jest na 1310 rok. Jest to rok urodzin Kowla i mieszkańcy miasta uroczyście obchodzą święto urodzin miasta co roku 6 lipca. Od samego początku istnienia osada nad Turią była wsią pod nazwą Kowle. Istnieją wiarygodne informacje o tym, że wieś Kowle w ХІV w. wielki książę Olgierd przekazał swojemu synowi Fedorowi, od którego poszedł słynny ród Sanguszków, przyszłych właścicieli miasta. Wieś Kowle w niczym nie różniła się od innych miejscowości, aczkolwiek jej strategiczne położenie i przede wszystkim naturalne zabezpieczenia przed wrogiem czyniły ją bardzo atrakcyjną.

Nazwa

Najprawdopodobniej nazwa miasta wywodzi się od rzemiosła kowalskiego rozwiniętego na tych terenach w Х–ХІІІ wieku. Przez wieki przekazywana była przez miejscową ludność opowieść o kowalu, który wykuł miecz dla księcia Daniela Halickiego. Istnieją wersje, które wywodzą nazwę miasta od wyrazu „wola” i rośliny ostnicy (ukr. kowyła), są one jedna mało popularne i dalekie od prawdy. Nazw miejscowości, które pochodzą od wyrazu „wola”, na Wołyniu jest sporo, natomiast ostnica praktycznie nie występuje na terenie, na którym położone jest miasto.

Opis

Rzeźba terenu w okolicach Kowla ma charakter równinny i częściowo nizinny. Dominują gleby bielicowo-darniowe, średnio zbielicowane, piaszczyste oraz gliniasto-piaszczyste. Występują ponadto gleby łąkowe, bagnisto-torfowe oraz torfowiska.
Wygodne położenie geopolityczne i geostrategiczne miasta określiło jego rolę jako kluczowego punktu na pograniczu regionów, a następnie także węzła kolejowego, który dzisiaj łączy Kowel z innymi państwami.

Nadanie praw miejskich

24 grudnia 1518 r. w Brześciu król Zygmunt І nadał księciu Bazylemu Sanguszce przywilej lokacji miasta Kowle na prawie niemieckim.

Oznaczało to częściowe uwolnienie od administracji księcia i magnatów ziemskich oraz zapewnienie samorządności. Zgodnie z prawem magdeburskim, miastem kierowała rada, na której czele stał burmistrz i rajcowie. Co roku mieszkańcy Kowla wybierali osiem doświadczonych osób, które mogły dobrze pełnić swoje obowiązki. Z tego grona starosta kowelski wybierał czterech rajców, spośród których jeden zostawał burmistrzem.

Włada sądowa znajdowała się w kompetencji wójtów i ławników. Wójtów wybierano spośród mieszczan cechowych, którzy także wybierali ławników. Wójtowie i ławnicy piastowali swój urząd dożywotnio.

Należy odnotować, że prawa miejskie Kowla były wówczas ograniczone. Faktycznie władzę w mieście sprawowali starostowie, którzy zarządzali dochodami króla i sprawowali sądy nad chłopami i szlachtą.

W 1611 r. król Zygmunt ІІІ ponownie nadał Kowlu prawa miejskie.

Żydzi w mieście

Za czasów Andrzeja Kurbskiego w Kowlu rozpoczęły się prześladowania Żydów, których zmuszano do płacenia dużych kwot pieniędzy. W 1569 r. urzędnik Andrzeja Kurbskiego Iwan Kalimet zabronił Żydom odwiedzać synagogę, zamknął wszystkie sklepy żydowskie, obłożył ich domy olbrzymim podatkiem i wrzucił trzech Żydów do więzienia. Należy odnotować, że wszystkie te bezprawia zostały później uchylone przez króla.

W 1614 r. Żydzi otrzymali prawo do osiedlania się i posiadania domów we wszystkich częściach Kowla. W 1618 r. żydowscy rzemieślnicy zostali podporządkowani cechom chrześcijańskim.

Po przyłączeniu Ukrainy Zachodniej do ZSRR we wrześniu 1939 r. w Kowlu zostały znacjonalizowane sklepy należące do rodziny Ashke Grinblata, w dwóch pokojach ich domu ulokowano oficerów sowieckich. Analogiczny los spotkał rodzinę Feigi Tenenboim, właścicielki fabryki mebli.

28 czerwca 1941 r. miasto zostało zajęte przez oddziały armii niemieckiej. Tego dnia zamordowano od 50 do 80 przedstawicieli inteligencji żydowskiej, w tym A. Zilbermana. Zdążyła ewakuować się wówczas tylko nieznaczna część ludności żydowskiej Kowla. W pierwszych dniach okupacji zostało zabitych około tysiąca Żydów.

21 maja 1942 r. w Kowlu utworzono dwa getta. W jednym z nich ulokowano 8000 osób zdolnych do pracy i członków ich rodzin, w drugim zaś, utworzonym na przedmieściu, umieszczono 6000 osób.

2–4 lipca 1942 r. Żydzi z drugiego getta zostali wywiezieni za miasto i zgładzeni. 19 sierpnia tegoż roku naziści przystąpili do likwidacji pierwszego getta.

Herb, przywileje, zmiany ustroju administracyjnego, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Herb

W 1993 r. ogłoszono konkurs na najlepszy projekt herbu miasta. Udział w konkursie wzięli specjaliści z Kowla, Łucka, Równego i Lwowa. Zwyciężył projekt autorstwa lwowianina Andrija Hreczyła. W konsekwencji Rada Miasta Kowla uchwałą z dnia 16 września 1993 r. zatwierdziła współczesny herb miasta Kowla. Podstawę herbu stanowi tarcza, w której czerwonym polu pośrodku przedstawiona jest złota podkowa otoczona trzema srebrnymi krzyżami. Nad tarczą umieszczona jest srebrna korona. Tarcza otoczona jest barokowym kartuszem. Głównym elementem herbu jest złota podkowa w centrum tarczy. Symbolizuje ona dawne rzemiosło mieszkańców miasta – kowalstwo, od którego wywodzi się nazwa miasta. Podkowa jest swoistym symbolem szczęścia i dobrobytu rodziny. Trzy srebrne krzyże przypominają o trójjedności świata i chrześcijańskich fundamentach. Ważnym elementem jest również korona, która przypomina o dawnym zamku kowelskim i królewskim statusie miasta. Co zaś dotyczy czerwieni, jest to kolor tradycyjny dla Wołynia. Symbolizuje męstwo, odwagę, miłość do Boga oraz gotowość poświęcić życie i przelać krew dla Ojczyzny.

Inne przywileje

Przywilejem wydanym 24 grudnia 1518 r. król Zygmunt І przyznał mieszkańcom Kowla prawo organizowania dwóch corocznych jarmarków: na święto Podwyższenia Krzyża Pańskiego (we wrześniu) oraz na czwarty dzień Świąt Bożonarodzeniowych (w styczniu). Na te jarmarki przybywali kupcy z bliskich i dalekich miast.

Przywilej nadania praw miejskich dla Kowla ogólnie regulował system targów. Targ w mieście odbywał się we wtorki i piątki. Miejscowy handel zapewniał mieszkańcom wszystko co potrzeba do życia.

Przez Kowel na wschód wożono towary z Wielkiego Księstwa Litewskiego, w drugą stronę zaś sól. Do innych miast z Kowla wożono miód, wosk, płótno, ubrania, czapki.

Zgodnie z przywilejem króla Zygmunta II Augusta z 1556 r., rzemieślnicy w Kowlu otrzymali prawo do tworzenia cechów. Rzemieślnicy zaczęli zrzeszać się w organizacji cechowe, który posiadały pewne przywileje. Od tego czasu liczba rzemieślników w Kowlu zwiększyła się. W 1577 r. było ich 42.

W 1635 r. król Władysław ІV wydał nowy przywilej, w którym ponownie wyrażona jest chęć ulepszania życia „najstarszego naszego miasta (...) zgodnie z obyczajem naszym”.

W latach 80-tych ХVІІ w. książę Leszczyński wydał decyzję, na mocy której mieszczanie kowelscy mogli ubiegać się o potwierdzenie praw miejskich i przywilejów przez króla polskiego. W akcie wydanym przez starostę sformułowano szereg życzeń:

  • mieszczanie powinni być sądzeni tylko na podstawie prawa magdeburskiego;
  • katolicy powinni płacić podatki;
  • sprzedawcy drewna opałowego powinni zostawiać dla miasta „polano drewna z jednego wozu”.

Nowy przywilej dla Kowla został wydany przez króla Jana III Sobieskiego w 1689 roku. Akt po raz kolejny potwierdzał prawa nadane miastu.

Począwszy od ХVІІІ wieku, w mieście zapoczątkowano tradycję przeprowadzenia trzeciego jarmarku na święto śww. Piotra i Pawła.

Zmiany ustroju administracyjnego

Od czasu pierwszej pisemnej wzmianki wieś Kowle wchodziła w skład państwa Halicko-Wołyńskiego, na którego czele stał książę, a następnie król Daniel Halicki i jego potomkowie. Należy odnotować, że podziały administracyjno-terytorialne w owych czasach miały z reguły charakter względny i zmieniały się na skutek wojny lub nowego podziału terenów.

W pierwszej połowie ХІV w. państwo Halicko-Wołyńskie stopniowo traci swoje znaczenie pod wpływem natarcia Królestwa Węgier, Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Czynnikiem, który sprzyjał ruinie, były nie kończące się waśnie wewnątrz księstwa wśród bojarów. Do 1569 r. trwała konfrontacja polsko-litewska co do państwowej przynależności Kowla, podobnie jak całego Wołynia.

W konsekwencji, w 1536 r. książę Bazyli Sanguszko przekazał Kowel wraz z okolicznymi wsiami królowej Bonie, wziąwszy natomiast jej dobra na Białorusi.
W 1564 r. Zygmunt II August przekazał Kowel i 28 przyległych wsi we władanie księciu Andrzejowi Kurbskiemu, uciekinierowi z Ziemi Moskiewskiej, pod warunkiem, że ten będzie trzymał się statutu litewskiego i tradycyjnego dla tego regionu prawa, nie łamiąc przy tym praw mieszczan kowelskich. Po śmierci Andrzeja Kurbskiego w 1583 r. Kowlem przez pewien czas władała jego wdowa Aleksandra z domu Siemaszko. Prowadzona przez nią polityka wywołała jednak niezadowolenie miejscowej szlachty, która wysłała do króla petycję ze skargą. Miasto stało się własnością króla.

Po podpisaniu Unii Lubelskiej w 1569 r. Kowel ostatecznie odszedł do Korony Polskiej. Od tego czasu miastem rządzą starosty mianowani przez króla. Następnie, w ХVІІІ wieku, Kowel został oddany w dzierżawę księciu Dymitrowi Jabłonowskiemu za 18 tysięcy złotych. Starostą został Michał Miłoszkiewicz.

W 1775 r. król Stanisław August przekazał Kowel we władanie Wacławowi Rzewuskiemu, wojewodzie krakowskiemu. Prawa magdeburskie zostały zniesione.

W 1795 r., po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej, Kowel wraz z całym Wołyniem Zachodnim odszedł do Imperium Rosyjskiego. Miasto zostało „miastem ujezdnym guberni wołyńskiej” i siedzibą powiatu kowelskiego.

1 sierpnia 1914 r. rozpoczęła się wielka wojna, która zasadniczo zmieniła granice polityczne ówczesnej Europy. Od 1915 r. począwszy, Kowel był zajęty przez oddziały wojskowe Cesarstwa Austro-Węgier i Niemiec.

W marcu 1917 r. w Kijowie powołana została Ukraińska Centralna Rada, która rozpoczęła stopniowy proces tworzenia państwa na ówczesnych terenach ukraińskich. W 1918 r. Centralna Rada przenosi się na Wołyń do Równego. Na mocy porozumień sojuszniczych wojska niemieckie ponownie wkraczają na Wołyń i tegoż roku zajmują Kowel.

Na przełomie lat 1918–1919 rozpoczęła się wojna polsko-ukraińska we Wschodniej Galicji, która następnie ogarnęła także Zachodni Wołyń. Na początku 1919 r. Kowel kolejno przechodził od Polaków pod kontrolę Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej. W maju 1919 r. oddziały Wojska Polskiego zajęły miasto. Kowel wówczas był siedzibą władz polskich na terenie Zachodniego Wołynia.

W lipcu – sierpniu 1920 r. Kowel został zajęty przez wojska bolszewickie, które usiłowały rozbudować tu własną administrację. Od września 1920 r. w mieście odbudowano polski aparat administracyjny, który istniał tu do początku drugiej wojny światowej. Kowel stał się miastem powiatowym w składzie województwa wołyńskiego.

Na przestrzeni lat 1939–1941 Kowel był zajęty przez wojska radzieckie. W dniu 4 grudnia utworzono obwód wołyński wraz z rejonem kowelskim w składzie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

W okresie od 29 czerwca 1941 r. do 6 lipca 1944 r. w mieście panował nazistowski reżim okupacyjny. Po jego zniesieniu Kowel znów zajęły wojska radzieckie.

Od 1991 r. Kowel wchodzi w skład obwodu wołyńskiego w granicach niepodległego państwa ukraińskiego.

Dane demograficzne

Według legend, najwcześniejszymi osadnikami w Kowlu byli kowale.

Dostępne dzisiaj dane świadczą o tym, że w ХІV–XV w. mieszkali tutaj przedstawiciele plemion wschodniosłowiańskich, przodkowie dzisiejszych Ukraińców.

Proces przesiedlenia do miasta Żydów i przedstawicieli innych narodowości rozpoczął się po nadaniu miastu praw miejskich w 1518 roku.

W 1536 r. królowa Bona potwierdziła przywileje miasta i zobowiązała Żydów Kowla do udziału w naprawie murów i mostów miejskich. Ponadto wydała specjalny akt, w którym zaznaczono, iż Żydzi powinni osiedlać się na osobnych ulicach, nie zaś wśród prawosławnych. W 1547 r. królowa Bona nałożyła podatek na domy żydowskie (oprócz domu rabina) i zrównała Żydów w prawach i powinnościach z ludnością chrześcijańską. Warto zauważyć, że związki handlowe Żydów, które szerzyły się do tatarskiej twierdzy Oczaków, przynosiły królowej znaczne dochody. Na żądanie mieszczan w 1556 r. dla Żydów Kowla wydzielono osobne ulice (tzw. dzielnice żydowskie), zobowiązując ich do wykupienia tam budynków mieszczan chrześcijańskich.

Podczas rewolty kozaków z Bohdanem Chmielnickim na czele zdarzały się przypadki prześladowań Żydów i pogromów.

W 1650 r. gmina żydowska Kowla została odrodzona na podstawie potwierdzonych przez Jana II Kazimierza wcześniejszych przywilejów. W 1651 r. w mieście było 20 budynków żydowskich.

Liczba Żydów w Kowlu zaczęła rosnąć w ХVІІІ wieku. W 1765 r. w mieście było 827 Żydów – płatników podatku podusznego (naliczanego dla każdej osoby od pierwszego roku życia począwszy).

Pod koniec ХІХ w. liczba Żydów w Kowlu przewyższyła liczbę Ukraińców.

Ogólnie rzecz biorąc, mimo trudnej sytuacji, która ogarnęła ówczesną Europę, Żydzi zwiększali swoją liczebność w Kowlu. Świadczą o tym następujące dane statystyczne:

  • 1863 r. – w Kowlu mieszkało 4636 osób.
  • 1893 r. – ogólna liczba mieszkańców wynosiła 15116 osób, w tym Ukraińców – 5498, Polaków – 3088, Żydów – 5810, osób innych narodowości – 612.
  • 1897 r. – według Encyklopedii Żydowskiej, ogólna liczba ludności żydowskiej w Kowlu wynosiła 8521 osób (48% ogólnej liczby mieszkańców).
  • 1921 r. – ogólna liczba mieszkańców wynosiła 32459 osób, w tym Żydów – od 13000 do 16000 osób.
  • 1939 r. – ogólna liczba mieszkańców wynosiła 36000 osób, w tym Żydów – 17000 (około 50% ogólnej liczby mieszkańców).

Po powrocie władzy radzieckiej do Kowla (7 lipca 1944 r.) do miasta wróciło tylko około 40 Żydów. W tym samym czasie zwiększała się liczba Ukraińców, którzy stanowili większą część ludności Kowla:

  • 1959 r. – 24660 osób.
  • 1969 r. – 32700 osób.
  • 1970 r. – 33351 osób. W Kowlu jeszcze mieszkało wówczas około 250 Żydów (ok. 50 rodzin).
  • 1979 r. – 48916 osób.
  • 1989 r. – 67005 osób.
  • 1998 r. – 71800 osób.
  • 2014 r. – 69032 osób.

Chronologia wydarzeń

  • 1310 r. – pierwsza pisemna wzmianka o wsi Kowle;
  • 1327 r. – budowa zamku kowelskiego;
  • początek ХVІ w. – założenie cerkwi Zwiastowania Najświętszej Bogurodzicy;
  • 1518 r. – wieś Kowle staje się miastem Kowlem i otrzymuje prawa miejskie;
  • koniec ХV – pierwsza połowa ХVІ w. – okres władania miastem przez książąt Sanguszków;
  • 1536 r. – Kowel przechodzi we władanie królowej Bony;
  • 1547 r. – miasto przechodzi pod jurysdykcję starostów kowelskich;
  • połowa ХVІ w. – założenie w Kowlu Koła Milanowieckiego;
  • 1564 r. – właścicielem miasta został Andrzej Kurbski;
  • 1569 r. – Unia Lubelska. Kowel wchodzi w skład Rzeczypospolitej;
  • ХVІІІ w. – Kowel oddano w dzierżawę księciu Dymitrowi Jabłonowskiemu;
  • koniec ХVІ w. – Kowel przechodzi we władanie króla polskiego i mianowanych przez niego starostów;
  • 1611 r. – powtórne nadanie Kowlu praw miejskich na prawie magdeburskim przez króla Zygmunta ІІІ;
  • 1660 r. – budowa synagogi;
  • 1744 r. – zniszczenie synagogi przez pożar;
  • 1771 r. – budowa kościoła rzymskokatolickiego pw. św. Anny – najstarszej drewnianej świątyni w Kowlu;
  • 1775 r. – król Polski Stanisław August przekazał Kowel we władanie Wacławowi Rzewuskiemu, wojewodzie krakowskiemu; odebranie praw miejskich;
  • 1795 r. – Kowel wraz z całym Wołyniem Zachodnim wszedł w skład Imperium Rosyjskiego;
  • koniec ХVІІІ w. – pożar w Kowlu, który zniszczył zamek kowelski;
  • 1799 r. – prowizor Fridrikson otworzył w Kowlu pierwszą aptekę;
  • 1846 r. – podczas podróży Wołyniem Taras Szewczenko odwiedził Kowel;
  • 1854 r. – w Kowlu otworzono żydowską szkołę państwową I stopnia;
  • 1857 r. – pożar zniszczył prawie całe miasto (w tym synagogi);
  • 1869 r. – założenie dwuklasowej szkoły początkowej;
  • 1873 r. – budowa drogi kolejowej przez Kowel do Brześcia i Kijowa;
  • lata 70-te XIX w. – otwarcie dwuklasowej szkoły dla kolejarzy;
  • koniec ХІХ w. – założenie w mieście prywatnej szkoły żeńskiej i prywatnej szkoły żydowskiej;
  • lata 1886–1907 – budowa Wielkiej Synagogi;
  • 1894 r. – w Kowlu powstał ośrodek organizacji „Chowewej Syjon”;
  • 1904 r. – szeroką działalność propagandową i związkową w mieście rozwinął Bund – lewicowa partia żydowska działająca w Imperium Rosyjskim;
  • 1906 r. – w Kowlu otworzono gimnazjum im. Aleksandra ІІ;
  • 1907 r. – budowa dworca kolejowego w Kowlu według projektu znanego ukraińskiego architekta Ołeksandra Werbyckiego;
  • 1910 r. – otworzono szkołę im. Michaiła Łomonosowa;
  • przełom lat 1915–1916 – Kowel zajmują wojska Cesarstwa Austro-Węgier i Niemiec;
  • 1918 r. – urządzenie mogiły zbiorowej żołnierzy ІV Armii Rosyjskiej (przy ul. Nezałeżnosti);
  • maj 1919 r. – Kowel przechodzi pod jurysdykcję tymczasowej administracji polskiej;
  • lata 1919–1939 – szerzenie się w Kowlu ruchu syjonistycznego;
  • 14 czerwca 1920 r. – rejestracja organizacji „Proswita”;
  • lipiec 1920 r. – wojska bolszewickie zajmują Kowel;
  • 1921 r. – Kowel wszedł w skład II Rzeczypospolitej; organizacja „Tarbut” założyła w Kowlu gimnazjum;
  • 1923 r. – w Kowlu otworzono żydowską szkołę zawodową;
  • lata 1927–1939 – w Kowlu wydawany był żydowski tygodnik „Kowler Sztime” w języku jidysz;
  • lata 30-te XX w. – w Kowlu funkcjonowała czteroklasowa szkoła stowarzyszenia „Tarbut” i szkoła żydowska „Talmud Tora”;
  • 1936 r. – przy gimnazjum im. Juliusza Słowackiego otworzono liceum;
  • lata 1936–1939 – w Kowlu wydawano tygodnik żydowski „Unzer Leben” w języku jidysz;
  • wrzesień 1939 r. – w Kowlu likwidowane są wszelkie przejawy żydowskiego życia społecznego;
  • lata 1939–1941 – Kowel wchodził w skład obwodu wołyńskiego Ukraińskiej SRR;
  • 29 czerwca 1941 r. – 7 lipca 1944 r. – okres okupacji nazistowskiej miasta;
  • 21 maja 1942 r. – w Kowlu otworzono dwa getta;
  • 2–4 lipca 1942 r. – Żydzi z drugiego getta zostali wywiezienia za miasto i zgładzeni;
  • 19 sierpnia 1942 r. – władze nazistowskie rozpoczęły likwidację pierwszego getta;
  • lata 1944–1991 – Kowel wchodził w skład Ukraińskiej SRR;
  • 1945 r. – zniszczenie z rozkazu lokalnych władz kościoła pw. św. Anny i kościoła garnizonowego pw. św. Wojciecha;
  • 1953 r. – postawienie pomnika ku czci radzieckich partyzantów-zwiadowców z oddziału im. Kirowa na cmentarzu przy ul. Nezałeżnosti;
  • 1954 r. – postawienie pomnika Bohdana Chmielnickiego przy ul. Bohdana Chmelnyćkoho;
  • 1956 r. – w Kowlu otworzono szkolę muzyczną i postawiono pomnik radzieckiego żołnierza przy ul. Łućkiej;
  • 1958 r. – postawienie pomnika nad mogiła zbiorową żołnierzy radzieckich przy ul. Nezałeżnosti;
  • 1969 r. – budowa kompleksu memorialnego „Nikt nie zapomniany, nic nie zapomniane” na skwerze zajezdni lokomotyw;
  • 1975 r. – postawienie pomnika ku czci armaty radzieckiej przy ul. Łućkiej;
  • 1977 r. – budowa kompleksu memorialnego Chwały przy ul. Nezałeżnosti;
  • 1984 r. – postawienie pomnika „Pociąg” na placu przy dworcu kolejowym;
  • 1987 r. – rozpoczyna swoje funkcjonowanie szkoła plastyczna;
  • 26 czerwca 1989 r. – otwarcie w Kowlu Muzeum Historycznego zgodnie z rozporządzeniem Departamentu Kultury Komitetu Wykonawczego Obwodowej Rady Deputowanych Ludowych;
  • od 24 sierpnia 1991 r. – Kowel wchodzi w skład niepodległej Ukrainy;
  • 1991 r. – postawienie pomnika Łesi Ukrainki przy bulwarze Łesi Ukrajinky;
  • 1992 r. – restytucja parafii rzymskokatolickiej pw. św. Anny;
  • 1993 r. – zatwierdzono herb i flagę Kowla;
  • 1994 r. – ze wsi Wiszenki w rejonie rożyszczeńskim obwodu wołyńskiego przeniesiono do Kowla kościół św. Anny;
  • 1995 r. – otwarcie Kowelskiego Miejskiego Parku Kultury i Wypoczynku im. Łesi Ukrainki;
  • 1996 r. – postawienie pomnika ku czci Bojowników o wolność Ukrainy na bulwarze Łesi Ukrajinky, pomnika Ofiar drugiej wojny światowej i polskich żołnierzy poległych na Wołyniu w latach pierwszej wojny światowej przy ul. Nezałeżnosti oraz pomnika rozstrzelanych w 1942 r. Żydów na Górze Bachowskiej;
  • 2000 r. – postawienie pomnika więźniów więzienia kowelskiego rozstrzelanych w czerwcu 1941 r. przy ul. Nezałeżnosti oraz krzyża pamiątkowego z okazji 2000-lecia Chrześcijaństwa;
  • 2001 r. – postawienie pomnika żołnierzy internacjonalistów przy ul. Nezałeżnosti;
  • 2003 r. – założenie cerkwi bł. bp. Mikołaja Czarneckiego z klasztorem;
  • 2005 r. – otwarcie parku im. Tarasa Szewczenki z pomnikiem Tarasa Szewczenki;
  • 2007 r. – postawienie krzyża pamięci ku czci ofiar terroru bolszewickiego przy ul. Adama Mickewycza;
  • lata 2008 i 2011 – Kowel zwyciężył w Ogólnoukraińskim Konkursie „Miejscowość wyróżniająca się najlepszym zagospodarowaniem i utrzymaniem porządku publicznego” w kategorii miast do 100 tysięcy mieszkańców;
  • 2008 r. – postawienie pomnika Ofiar awarii na elektrowni jądrowej w Czarnobylu przy ul. Adama Mickewycza;
  • 2010 r. – obchody jubileuszu 700-lecia założenia miasta, postawienie pomnika rozstrzelanych w czerwcu 1941 r. więźniów więzienia kowelskiego przy ul. Nezałeżnosti.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Prace wykopaliskowe potwierdziły istnienie na terenie Kowla osady z epoki eneolitu (połowa ІІІ tysiąclecia p.n.e.). Dokumentalnie potwierdzone są znaleziska w mieście siekier krzemiennych, włóczni, sierpów. Aleksander Cynkałowski, który badał pierwsze osady na Wołyniu, podkreślał, że na terenie, gdzie później powstał Kowel, odkryto wiele narzędzi kamiennych oraz brązowych grotów włóczni i monet rzymskich. Na Starym Mieście znaleziono kilka wydłubanych pni drzew, w których leżały kośćce, a na wysokim brzegu znaleziono ceramikę datowaną na ХІІ–ХІV wiek.

Prehistoryczni ludzie osiedlali się w niewielkich grupach w miejscach, które mogły uchronić ich przed dzikimi zwierzętami. Wyspa, na której osiedlili się ludzie, odpowiadała wymaganiom tego czasu: z jednej strony płynęła głęboka powolna Turia, z drugiej zaś były bagna nie do przebycia, które czyniły to miejsce idealnym do zamieszkania.

Ponadto na prawym brzegu Turii, w północnej części miasta, odkryto pozostałości osady kultury strzyżowskiej. Znaleziono również grot strzały pochodzenia trakijskiego, a w starej części miasta, na wyspie – pochówki w trumnach pochodzące z nieustalonego okresu.

Instytucje religijneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kowel jest miastem, w którym bez większych konfliktów współistnieją różne wyznania religijne. Tutaj na przestrzeni wieków mieszkali obok siebie prawosławni, katolicy oraz przedstawiciele innych wspólnot religijnych.

Instytucje prawosławne i unickie

Prawosławną wspólnotę Kowla reprezentują cerkwie prawosławne należące do Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego w jurysdykcji Patriarchatu Kijowskiego i Moskiewskiego.

Przy wjeździe na centralne skrzyżowanie Starego Miasta przed mieszkańcami Kowla i odwiedzającymi miasto wyłania się prostokątna kamienna bryła cerkwi Zwiastowania Najświętszej Bogurodzicy o pięciu wieżach. Błagowieszczeńska cerkiew ma wielowiekową historię, która sięga czasów książąt Sanguszków, czyli początku ХVІ wieku. Na mocy rozkazu królowej Bony z 1549 r. proboszczem cerkwi został ks. Michał. Od samego początku cerkiew była bardzo biedna i miała mało ziemi. Budynek cerkwi istniał w postaci prawie niezmienionej, z wyjątkiem mniejszych zmian dokonywanych w ramach remontów do 1829 r., kiedy to przypisano do niego cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego. W 1848 r. Błagowieszczeńska cerkiew otrzymała status soboru. W takiej postaci świątynia przetrwała do roku 1877. Następnie cerkiew powoli popada w ruinę, zaprzestano odprawiać w niej nabożeństwa. Na początku XX w. świątynia zaczyna się odradzać. W latach 1901–1903 trwała renowacja cerkwi. Świątynię odwiedzało wówczas około 300 parafian. Podczas pierwszej wojny światowej świątynia została częściowo zrujnowana i ponownie zaprzestano odprawiania w niej nabożeństw.

W 1928 r. do Kowla przyjechał ksiądz prawosławny Iwan Huba. Rozpoczął aktywny proces odnowienia cerkwi. Odrestaurowano ikonostas, ściany od wewnątrz pomalowano w ukraińskie barwy narodowe. Nabożeństwa odprawiano wówczas w języku ukraińskim, chórem dyrygował lekarz Mykoła Pyrohow. W latach 1939–1941 ks. Iwan Huba musiał ukrywać się przed władzą radziecką. Później w Pińsku przyjął święcenia biskupie. W czasach okupacji nazistowskiej jeszcze przez pewien czas odprawiał nabożeństwa, a w końcowym okresie wojny był zmuszony do emigracji. W latach 1960-tych cerkiew Zwiastowania została zaadaptowana pod muzeum, a następnie pod salę gimnastyczną. Ostatecznie jedna z najstarszych zabytkowych budowli Kowla została zburzona. Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości dawna cerkiew została odnowiona. Dzisiaj sobór Zwiastowania Najświętszej Bogurodzicy należący do Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego jest ozdobą miasta.

Sobór Zmartwychwstania Pańskiego. W akcie królowej Bony z dnia 17 sierpnia 1549 r. jest wzmianka o soborze. W „Wiadomościach Wołyńskich” za rok 1873 wspomina się, że cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego (Woskresieńska) spłonęła pod koniec ХVІ w., pozostawiwszy po sobie 30 bryłek miedzi ze dzwonów. Następnie w 1696 r. zbudowano nową cerkiew soborną Zmartwychwstania Pańskiego. Stefan Łatyński, starosta kowelski, przekazał na jej budowę 5000 złotych. W pobliżu cerkwi zbudowano dzwonnicę. Na dzwonnicy zamontowano zegar.

W 1718 r. Woskresieńska cerkiew ponownie ucierpiała w pożarze. W 1782 r. została podpisana umowa z mieszkańcami wsi Myzowo o odbudowie cerkwi. Cerkiew została ozdobą miasta. W 1842 r. podjęto decyzję o rozbudowie cerkwi. W 1848 r. świątynia ponownie spłonęła, ale za sprawą Aleksandra Radkiewicza została szybko odbudowana.

Burzliwe wydarzenia ХХ wieku, w tym wojny i rewolucje, oszczędziły cerkiew – przetrwała je bez szwanku. Dzisiaj sobór pw. Zmartwychwstania Pańskiego należy do Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego.

Parafię greckokatolicką Kowla reprezentują cerkiew bł. bp. Mikołaja Czarneckiego i monaster. Znajdują się pod adresem: ul. Ołeny Pcziłky 23. Budowa cerkwi i monasteru rozpoczęła się w 2003 roku. Po sześciu latach cerkiew oo. redemptorystów otrzymała obecny wygląd. W 2009 r. otworzyła swoje podwoje dla wiernych. Proboszczem parafii jest igumen monasteru o. Jewhen Zadorożnij. Obecnie społeczność cerkwi liczy prawie 90 miejscowych rodzin. W dniu 30 marca 2013 r., w ramach tygodniowej wizytacji kanonicznej na Wołyniu, cerkiew odwiedzili zwierzchnik Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego abp Światosław (Szewczuk) i egzarcha wołyński bp Jozafat, którzy odprawili w cerkwi Boską Liturgię. Jego eminencja abp Światosław (Szewczuk) dokonał czynu poświęcenia ikonostasu w świątyni.

Instytucje rzymskokatolickie

Jeszcze w 1551 r. królowa Bona nadała parafii pw. św. Anny dość znaczący przywilej, zapewniając środki dla parafii i wsparcie finansowe dla księdza. Zgodnie z tym przywilejem, chłopi powinni byli płacić podatki na rzecz kościoła.

W 1658 r. król Jan Kazimierz potwierdził ten przywilej oraz zobowiązał miejscowych Żydów do płacenia podatków na rzecz kościoła. W 1672 r. Stanisław Oleszko ofiarował dla kościoła budynek i przekazał 7 tysięcy złotych na wydatki. Powyższa kwota została przeznaczona na utrzymanie dwóch księży oraz na szpital. W ciągu roku księża powinni byli odprawić około 200 mszy.

Wiadomo, że w czasach Bohdana Chmielnickiego kościół został częściowo zrujnowany. Odbudowano go przy bezpośrednim wsparciu Stanisława Leszczyńskiego. W ciągu drugiej połowy ХVІІІ w. Józef Rokowski, F. Gliński i in. przekazali duże kwoty na funkcjonowanie kościoła. W 1854 r. w kościele wybuchł pożar, który zniszczył świątynię. Proboszcz parafii rozpoczął budowę nowej drewnianej świątyni. Kościół ten przetrwał pierwszą wojnę światową oraz wydarzenia rewolucji i dotrwał do 1945 r., został jednak zburzony z rozkazu władz lokalnych.

W 1938 r. parafia pw. św. Anny liczyła 14782 osoby. Należały do niej wówczas poszczególne wsie okoliczne: Bielin, Bachów, Budyszcze, Czerkasy, Dołhonosy, Huszyn, Kaszówka, Kołodeżno, Lubliniec, Moszczana, Zielona, Werbka, Wólka, Obłapy oraz Radoszyn. Do 1939 r. w Kowlu funkcjonował także kościół garnizonowy pw. św. Wojciecha, zniszczony w 1945 roku.

Po dość długiej przerwie spowodowanej powojenną ruiną i polityką ateistyczną ZSRR, nabożeństwa w parafii rzymskokatolickiej pw. św. Anny zaczęto ponownie odprawiać dopiero w 1992 roku.

Kościół pw. św. Anny będący dziś ozdobą miasta został przeniesiony do Kowla w 1994 r. ze wsi Wiszenki w rejonie rożyszczeńskim obwodu wołyńskiego. Obecnie parafią opiekują się oo. franciszkanie z Krakowa. Kościół znajduje się pod adresem: ul. Werbyćkoho 1A.

Instytucje żydowskie

Synagoga. Obok handlu i innej działalności rzemieślniczej Żydzi kowelscy zaczęli rozwijać swoje instytucje religijne. W 1660 r. w mieście wzniesiono synagogę. Spośród rabinów Kowla i przewodniczących jesziwy z ХVІ–XVІІ wieku najbardziej znani byli Szyszmon, Icchak ben Natar Szapiro oraz Jehuda (Judl, Idl), potomek Jehudy Liwy ben Becalela. W 1744 r. synagoga została zniszczona na skutek pożaru (nie wiadomo dokładnie, co było jego przyczyną).

Po tym, jak w Kowlu zamieszkał rabin Mordechaj z Niesuchojeży (obecnie wieś Tojkut w rejonie kowelskim) (lata 1752–1800), upowszechnił się tutaj chasydyzm.

W roku 1857 pożar zniszczył prawie całe miasto, w tym synagogi. Potem jednak miasto zostało odbudowane.

Warto odnotować, że na początku pierwszej wojny światowej w Kowlu było kilka synagog, w tym Wielka Synagoga zbudowana w latach 1886–1907. Ten unikatowy zabytek zachował swoją okazałość w obliczu wojen i rewolucji. Obecnie synagoga w Kowlu znajduje się u skrzyżowania ulic Nezałeżnosti i Wołodymyrśkiej i jest jednym z budynków lokalnej fabryki krawieckiej „WKF Kowel”. Do 2009 roku przed wejściem do synagogi widniała Gwiazda Dawida, później jednak została zamazana.

Ponadto na początku XX w. w Kowlu było 8 organizacji chasydzkich o różnym ukierunkowaniu, rozbudowana sieć fundacji charytatywnych, instytucji religijnych i świeckich, bractwo pogrzebowe oraz cmentarz.

Zdecydowana większość ortodoksyjnych Żydów należała do „Agudat Israelu” – światowego żydowskiego ruchu religijnego, który działał jako partia polityczna mająca na celu zachowanie wartości religii i tradycji żydowskich.

W okresie międzywojennym w mieście były 2 wielkie synagogi oraz domy modlitewne, które miały odcienie brązowe. Wielka i piękna synagoga znajdował się na Zandzie (na Starym Mieście). Funkcjonował tutaj chór, w święta zaś występowali najlepsi kantorzy (śpiewacy przy synagogach): Kusowicki, Rosenblat. Była w mieście także synagoga prywatna, która należała do zamożnego Eppelbauma. Żył w cywilnym związku z Ukrainką i zawsze wypominali mu to miejscowi Żydzi. Mówiono, że to właśnie z tego powodu wybudował synagogę, jakby chciał odpokutować swój grzech. Wielu Żydów przychodziło tutaj, aby pomodlić się w największe święta: Rosz ha-Szana, Jom Kippur, Pesach, Szawuot i Sukkot.

Oprócz wymienionych wspólnot religijnych, w dzisiejszym Kowlu działają następujące podmioty religijne:

  • Wspólnota wiernych soboru św. Dymitra z Tesaloniki należącego do Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego (Kowel, ul. Szewczenka 3);
  • Wspólnota wiernych soboru Świętej Trójcy Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego (Kowel, ul. Hrabowśkoho 35);
  • Wspólnota wiernych cerkwi Ofiarowania Najświętszej Bogurodzicy Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego (Kowel, ul. Modesta Łewyćkoho 15);
  • Wspólnota wiernych cerkwi św. Pantaleona Męczennika należącej do Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego (Kowel, ul. Ołeny Pcziłky 4);
  • Wspólnota wiernych cerkwi św. Mikołaja należącej do Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego (Kowel, ul. Budyszczańska);
  • Wspólnota wiernych cerkwi Poczajowskiej Ikony Matki Bożej Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego (Kowel, ul. Weteranów 1A);
  • Wspólnota wiernych cerkwi św. Andrzeja Apostoła Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego (Kowel, ul. Nezałeżnosti 31);
  • Wspólnota wiernych cerkwi św. Męczennika Anatolija Kowelskiego Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego (Kowel, ul. Watutina 23);
  • Wspólnota wiernych cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego (Kowel, ul. Tarasa Borowcia 5);
  • Wspólnota wiernych cerkwi św. Tacjany Rzymianki Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego (Kowel, ul. Hercena 5);
  • Wspólnota wiernych cerkwi św. Fotyny (Switłany) Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego (Kowel, ul. 40 Rokiw Peremohy 6);
  • Wspólnota wiernych cerkwi śww. Piotra i Pawła Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego (Kowel, ul. Watutina – w budowie);
  • Wspólnota religijna monasteru Werbskiego (znajduje się poza miastem na wyspie, gdzie dawniej był monaster prawosławny);
  • Wspólnota wiernych Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego (Kowel, ul. Nekrasowa 10);
  • Wspólnota wiernych Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej (Kowel, ul. Soborna 35);
  • Wspólnota Chrześcijan Baptystów Światowego Związku Baptystycznego (Kowel, ul. Woli 31).

Dawne cmentarze

W drugiej połowie XX w. w Kowlu było dwa cmentarze żydowskie, z których żaden nie zachował się do dziś. W źródłach historycznych cmentarz jest wymieniany pod nazwami „bejt” i „almin”, co znaczy w tłumaczeniu „dom wieczności”. Jeden z cmentarzy został zniszczony w 1970 roku. Na jego miejscu zbudowano Budynek Kultury im. Tarasa Szewczenki przy ul. Wołodymyrśkiej. Nagrobki z cmentarza zostały przewiezione do jednostki wojskowej, która przed rozformowaniem znajdowała się w pobliżu Budynku Kultury. Dzisiaj znajdują się na miejscu masowych rozstrzelań Żydów kowelskich w czasach drugiej wojny światowej, w lesie około wsi Bachów w rejonie kowelskim. Zrujnowany cmentarz miał bardzo czytelny układ. Rzędy grobów mogły być obrócone z północy na południe, same zaś pochówki są orientowane głowami na zachód. Nad grobami znajdowały się kamienne albo drewniane macewy zdobione rozmaitymi wizerunkami. Drugi cmentarz żydowski znajdował się przy ulicy Warszawskiej.

Instytucje świeckie

Gmina żydowska Kowla powstała w ХVІ wieku. To właśnie wtedy królowa Bona i następni właściciele miasta zaczęli wydawać przywileje, które w ten czy inny sposób dotyczyły wyznawców judaizmu. W ХVІІ w. podczas powstania Bohdana Chmielnickiego miejscowi Żydzi doświadczyli prześladowań i pogromów.

Po 1795 r. władze rosyjskie zezwoliły na wybieranie zastępcy burmistrza spośród Żydów.

W 1894 r. w Kowlu powstał ośrodek organizacji „Chowewej Syjon”. W 1904 r. szeroką działalność propagandową i związkową w mieście rozwinął Bund – lewicowa partia żydowska działająca w Imperium Rosyjskim.

Żydzi zatrudnieni byli głównie w przemyśle lekkim, w browarach i garbarniach, w budownictwie i warsztatach rzemieślniczych, a także zajmowali się handlem. Rada Miasta wówczas w połowie składała się z Żydów.

W latach 1919–1939 w Kowlu szerzył się ruch syjonistyczny. Organizacje syjonistyczne miały tutaj swoje kluby i biblioteki.

28 czerwca 1941 r. Kowel został zajęty przez oddziały armii niemieckiej. Następnie utworzono Judenrat – Radę Żydowską, która była odpowiedzialna za wykonanie rozkazów nazistowskich dotyczących ludności żydowskiej. Do nowo utworzonej struktury weszło 12 osób.
Po powrocie władzy radzieckiej do Kowla organizacje i stowarzyszenia żydowskie nie zostały odrodzone. Większość Żydów kowelskich którym udało się przeżyć Holokaust wyjechali do Polski oraz Izraela.

Edukacja

W pierwszej połowie ХVІ w. w Kowlu była szkoła, w której nauczyciel otrzymywał „trzeci grosz na swoje utrzymanie” z miejscowych potrzeb kościelnych. W szkole nauczano gramatyki, religii, pisania i śpiewu. Nauczycielami byli wówczas najczęściej diakoni albo tzw. „dydaskałowie”. W procesie nauczania brały udział dzieci nie tylko osób zamożnych, lecz także ubogich. Najlepsi absolwenci zostawali skrybami, nauczycielami oraz kopistami.

Przedstawiciele szlachty starali się znaleźć dla swoich dzieci dobrze wyedukowanych diakonów-nauczycieli. O wysokim poziomie nauczycieli w ówczesnym Kowlu świadczy ten fakt, że sam książę Andrzej Kurbski doskonalił się u miejscowego „dydaskała” A. Brzeżewskiego, który dobrze znał łacinę, filozofię oraz inne nauki.

Wiadomo również, że w szesnastowiecznym Kowlu istniały szkoły katolicka i żydowska. Potwierdzają to napisy na dawnym cmentarzu żydowskim dotyczące osób, które „mnożyły uczonych założeniem licznych szkół wyższych”. Napisy są datowane na koniec XVI wieku. Wiadomo, że mnisi monasteru, który znajdował się na wysepce około wsi Werbka, zajmowali się przepisywaniem ksiąg cerkiewnych.

Po podpisaniu Unii Lubelskiej w 1569 r. na Wołyniu zaczęto na skalę masową budować szkoły. Przy kościele rzymskokatolickim w Kowlu na przestrzeni całego XVII w. funkcjonowała szkoła parafialna. Do tej placówki uczęszczało kilkunastu uczniów, którzy uczyli się czytania i pisania oraz poznawali Ewangelię. Ponadto w mieście działały inne placówki edukacyjne.

Ważnym zjawiskiem w działalności edukacyjnej na Wołyniu było założenie i działalność Koła Milanowieckiego w połowie ХVІ wieku. Wiadomo,że na początku tego wieku mnisi monasteru Świętej Trójcy działali na niwie edukacji. Przepisywali i rozpowszechniali księgi cerkiewne, malowali ikony i nieśli kaganiec oświaty wśród miejscowej ludności. Po tym jak książę uciekinier Andrzej Kurbski otrzymał Kowel we władanie, ukształtowało się tutaj przyjazne środowisko dla wcielenia w życie jego dawnego marzenia – działalności literackiej.

Krzewicielami oświaty na Kowelszczyźnie byli duchowni, mnisi, książęta i szlachcice. Andrzej Kurbski założył koło, które zajmowało się przepisywaniem i tłumaczeniem ksiąg cerkiewnych. Przy Kole Milanowieckim działało skryptorium i koło uczonych teologów, którzy tłumaczyli księgi Ojców Kościoła z języków obcych. Stworzono tutaj „Tołkowyj Psałtyr” (Psałterz z objaśnieniami). Do pracy nad nim zaangażowani zostali mnich Dionizjusz, Paweł Łewkiwski z Kowla, kleryk Karp ze Smidyna oraz miejscowi duchowni. Udział w działalności tego ośrodka brał także kopista z Kowla Szymon Meszyński oraz diakoni Bohdan i Żdan Mirowiczowie. Z tłumaczeń stworzono zbiór „Nowyj Margaryt”, w który weszły utwory Jana Chryzostoma. Następnie pojawiają się tłumaczenia prac filozoficznych Jana z Damaszku „Źródło wiedzy”, „Fragmenty” oraz „Dialogi” patriarchy Gennadiusza Scholara. Warto odnotować, że badacze odnaleźli dużą liczbę tłumaczeń dokonanych przez członków Koła Milanowieckiego. Wszystkie te dzieła stały się ważnym źródłem dla rozwoju i kształtowania się kultury ukraińskiej. Po śmierci Andrzeja Kurbskiego Koło Milanowieckie zaprzestało działalności.

Taki stan spraw w dziedzinie oświaty trwał do końca ХVІІІ wieku. Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej szkolnictwo ogólnie na Wołyniu i w szczególności na Kowelszczyźnie zostało poddane rusyfikacji. W szkołach funkcjonujących w tym okresie w Kowlu wprowadzono rosyjski język nauczania. W latach 70-tych XIX wieku otwarto dwuklasową szkołę dla kolejarzy. Należy odnotować, że wcześniej, w 1854 r. w Kowlu otwarto żydowską szkołę państwową I stopnia.

Od 1869 r. funkcjonowała dwuklasowa szkoła początkowa. Pod koniec XIX w. w mieście działały prywatna szkoła żeńska i prywatna szkoła żydowska. Funkcjonowała także szkoła państwowa, w której na początku XX w. wykładał artysta malarz Andronyk Łazarczuk.

W 1906 r. w Kowlu otwarto gimnazjum im. Aleksandra II, a w 1910 r. szkołę im. Łomonosowa.

Wszystko zmieniły wydarzenia pierwszej wojny światowej. W sierpniu 1915 r. Kowel zajęły wojska Cesarstwa Austro-Węgier. Ukraińscy Strzelcy Siczowi dostali pozwolenie władz austriackich na zaciąganie ochotników do swoich szeregów, rozpoczęli natomiast proces szerzenia oświaty wśród ludności miejscowej. W Kowlu podobne akcje zaczął przeprowadzać Dmytro Witowski. Zakładano szkoły, które miały na celu likwidację analfabetyzmu. Z Galicji przybywała wykwalifikowana kadra nauczycielska. W pierwszych miesiącach działalności Dmytra Witowskiego w Kowlu i okolicznych wsiach otwarto 17 szkół. Proces ukrainizacji w mieście szerzył się również w latach następujących aż do przełomu lat 1918–1919.
Umocnieniu żydowskiej świadomości narodowej sprzyjała organizacja „Tarbut”, która zorganizowała wówczas w Kowlu przedszkole, 2 szkoły początkowe i (od 1921 r. począwszy) gimnazjum, a także publikowała w języku jidysz tygodniki „Kowler Sztime” (ukazywał się w latach 1927–1939 za sprawą jednej osoby – Jakuba Buraka, który był właścicielem, redaktorem i korektorem) oraz „Unzer Leben” (ukazywał się w latach 1936–1939). Ponadto funkcjonowały sekcje sportowe „Makkabi”, „Bar-Kochba” i „Kadima”. W 1923 r. w Kowlu otwarto żydowską szkołę zawodową. Wzbogaceniu kulturowemu Żydów sprzyjały trzy biblioteki publiczne, studium aktorskie oraz kółka (sportowe, szachowe, tenisowe), a także dwa kluby żydowskie, im. Szolema Alejchema oraz Pereca, z których jeden był finansowany przez Danzigera, właściciela młyna.

W okresie międzywojennym najbardziej prestiżową placówką edukacyjną w Kowlu było gimnazjum im. Juliusza Słowackiego. W 1929 r. gimnazjum to odwiedził Prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki. Dyrektorem gimnazjum był Jan Lasowski. Przy jego wsparciu w mieście zaczęło funkcjonować kółko literacko-historyczne, utworzono także muzeum Kowelszczyzny. W 1936 r. przy gimnazjum otwarto liceum. Nauka odbywała się w języku polskim i była płatna.

W latach 30-tych ХХ wieku w Kowlu działała czteroklasowa szkoła stowarzyszenia „Tarbut” i jednoklasowa szkoła żydowska „Talmud Tora” dla dzieci wojskowych.

Ogólnie rzecz biorąc, oprócz gimnazjum w Kowlu funkcjonowały następujące szkoły średnie:

  • szkoła nr 1 im. Tadeusza Kościuszki (na jej miejscu obecnie znajduje się stacja kolejowa);
  • szkoła żeńska nr 2 (przy ulicy Łućkiej);
  • szkoła nr 3 (przy ulicy Macijiwśkiej);
  • szkoła nr 4 im. I. Mościckiego (znajdowała się przy ulicy Łućkiej. Obecnie budynek jest siedzibą Kowelskiego Gimnazjum Miejskiego);
  • szkoła nr 5;
  • szkoła żydowska (znajdowała się przy ulicy Brestśkiej. Obecnie budynek jest siedzibą szkoły nr 6);
  • szkoła żydowska (znajdowała się przy ulicy Adama Mickewycza).

Za prestiżową uchodziła również zawodowo-techniczna szkoła geodezyjna, która funkcjonowała w dawnym budynku gimnazjum Julii Pirogowej. 

Po przyłączeniu Ukrainy Zachodniej do ZSRR we wrześniu 1939 r. w Kowlu likwidowane były wszelkie przejawy żydowskiego życia społecznego. W żydowskich placówkach szkolnych i przedszkolach język żydowski zastąpiono językiem jidysz.

Pod koniec lat 40-tych XX wieku w Kowlu funkcjonowało prywatne gimnazjum żydowskie Klary Erlich i gimnazjum żydowskie nr 212.

Pod władzą radziecką rozpoczął się stopniowy proces ukrainizacji szkół. Otwierane są nowe placówki. Obecnie w mieście funkcjonuje 12 szkół, 1 gimnazjum i 1 szkoła dla dorosłych.

Oprócz szkół średnich, w sferze edukacji w Kowlu obecnie funkcjonują:

  • Kowelskie Kolegium Medyczne;
  • Kowelskie Kolegium Przemysłowo-Ekonomiczne Łuckiego Państwowego Uniwersytetu Technicznego;
  • Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 5;
  • Kowelskie Liceum Zawodowe;
  • Kowelska Szkoła Techniczna Stowarzyszenia na Rzecz Obrony Ukrainy;
  • Kowelska filia Wołyńskiego Państwowego Obwodowego Kombinatu Szkoleniowo-Edukacyjnego.

Branża medyczna

Od dawien dawna chorych i cierpiących ludzi leczyli miejscowi uzdrowiciele. Z biegiem czasu branża medyczna udoskonaliła się i zaczęła zajmować ważne miejsce w życiu społeczeństwa. Głównymi patronami nowo tworzonych szpitali byli książęta i szlachta oraz zamożni mieszczanie. Tak na przykład książę Andrzej Kurbski w 1581 r. przekazał 15 kop groszy litewskich na charytatywny szpital dla ubogich, który funkcjonował przy cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego.

Kolejny szpital znajdował się przy kościele pw. św. Anny, którego parafia przekazywała znaczne kwoty na jego funkcjonowanie. W tego rodzaju zakładach znajdowali schronisko schorzali mieszkańcy, którzy nie mogli samodzielnie zwalczyć tę czy inną chorobę.

W 1799 r. prowizor Fridrikson otworzył w Kowlu pierwszą aptekę.

W 1856 r. szpital, który znajdował się przy cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego, zaprzestał działalności na skutek pożaru. Władz lokalne przeznaczyły pewną kwotę pieniężną na odnowienia szpitala. Ponadto zamożni mieszczanie przekazywali własne środki na funkcjonowanie placówki. Tak na przykład, mieszczanin Panasiewicz w 1873 r. przekazał środki na budowę nowego drewnianego budynku dla tej placówki. Szlachcic Hulewicz przekazał na rzecz szpitala 3 włóki ziemi, a Derewiński przeznaczył na szpital 400 złotych.

Pod koniec XIX w. w Kowlu funkcjonowało 2 szpitale i 2 apteki. W tym okresie w Kowlu mieszkał i pracował znany pisarz i lekarz Modest Łewycki, który przez kilka lat leczył Łesię Ukrainkę.

W 1913 r. każdy mieszkaniec Kowla powinien był płacić podatek na medycynę w wysokości 25 kopiejek. Te środki otrzymywały władze lokalne, które przeznaczały je na ochronę zdrowia.

W okresie międzywojennym szpital miejski Kowla znajdował się w okolicy dzisiejszego Zarządu Eksploatacji Dróg nr 866. Po przeciwnej stronie ulicy znajdował się szpital żydowski finansowany z budżetu gminy. Dyrektorem szpitala był Ukrainiec, który znał język żydowski.
W 1938 r. w Kowlu działały 4 apteki: T. Parusa (przy dzisiejszej ulicy Werbyćkoho), Fridriksona (przy dzisiejszej ulicy Nezałeżnosti), Ejsmonta (przy ulicy Cerkiewnej) i Przanowskiego (przy ulicy Łuckiej).

Wraz z wkroczeniem do miasta wojsk radzieckich we wrześniu 1939 r. rozpoczął się proces reorganizacji branży medycznej. Zamknięto szpital żydowski. Apteki zostały znacjonalizowane i znalazły się pod bezpośrednią kontrolą państwa.

Kultura

Od ХVІ wieku począwszy językiem urzędowym i kancelaryjnym w Kowlu był staroukraiński. Miejscowi mieszkańcy z biegiem czasu podwyższali swój poziom kultury, dochowując wierności swojemu językowi i tradycjom. Na przestrzeni stulecia w mieście budowane były świątynie prawosławne, dzięki którym w Kowlu pojawiły się unikatowe zabytki architektury i sztuki, w tym malarstwa ikon. W mieście założono szkołę, w której rozpoczęto naukę pisania i religii.

Po wejściu miasta w skład Imperium Rosyjskiego pod koniec ХVІІІ w. rozpoczął się proces likwidacji prawa magdeburskiego i stopniowej rusyfikacji.

W 1916 r. przy wsparciu Dmytra Witowskiego rozpoczęło się ożywienie edukacji i kultury w mieście. Otwierane są szkoły ukraińskie, zakładane są ośrodki oświaty.

Po 1918 r. w mieście istniał teatr żydowski. Był to teatr amatorski, w którym grali robotnicy, nauczyciele, studenci. W teatrze przedstawiona była cała klasyka literatury żydowskiej. Teatr istniał do 1939 roku.

Do Kowla przyjeżdżali nie tylko wybitni aktorzy, lecz także reporterzy, którzy przeprowadzali interesujące rozmowy i wykłady.

14 czerwca 1920 r. władze polskie pozwoliły na rejestrację ośrodka organizacji „Proswita”. Do jej założenia i rozwoju czynnie przyczyniła się Helena Lewczanowska (Ołena Łewczaniwska). Do wybitnych działaczy ruchu „Proswity” na Kowelszczyźnie należeli Samijło Pidhirski i Mykoła Kosacz, młodszy brat Łesi Ukrainki. Podobną działalność prowadził Marko Łuckiewicz (Łuckewycz).

Na ulicach żydowskich trwały „wojny językowe” o jidysz i język żydowski. Ważną instytucja w mieście było gimnazjum „Tarbut” z żydowskim językiem nauczania i organizacja „Poalej Syjon” postulująca autonomię kulturową dla Żydów.

„Bund” i „Poalej Syjon” prowadziły w mieście ważne działania kulturalne, na przykład publiczne omówienia książek. Oba kluby żydowskie w mieście posiadały własne biblioteki. Księgozbiory nie były zbyt duże, ale wystarczające do tego, aby zapoznać się z literaturą żydowską.

W 1924 r. utworzono szereg sekcji piłkarskich pod kierunkiem M. Murowcia. Zapoczątkowano teatr i działalność muzyczną. Funkcjonowały kursy baletowe. W Kowlu utworzono także dom sierot, w którym w 1922 znajdowało się około 40 dzieci ukraińskich.

Wraz z przyjściem władzy radzieckiej rozpoczął się stopniowy proces likwidacji analfabetyzmu wśród ludności oraz ukrainizacja procesu edukacyjnego i kulturalnego, chociaż w ujęciu komunistycznym.

W 1956 r. w Kowlu otwarto szkołę muzyczną (najpierw w budynku szkoły nr 5, a następnie w nowo zbudowanym budynku). W 1987 r. placówka zaczęła funkcjonować jako szkoła artystyczna. Obecnie znajduje się w starym i przestrzennym budynku przy ulicy Stepana Bandery 16.

Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w mieście rozpoczął się aktywny proces tworzenia nowych zespołów, do których należą Zespół Pieśni i Tańca „Lisowa Pisnia”, Wzorcowy Dziecięcy Zespół Taneczny „Barwinok” i inne.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1327 r. w celu umocnienia miejskich budowli obronnych w Kowlu wybudowano zamek. Wobec małej liczby źródeł do dziś trwają dyskusje co do materiału, z którego był zbudowany: kamienia albo drewna. Nie jest dokładnie znana także lokalizacja zamku. Podsumowując wszystkie opinie, zakładać należy, że zamek najprawdopodobniej był zbudowany z drewna. Dotrwał do końca XVIII w., kiedy to został zniszczony w pożarze. Zamek był siedzibą władz miasta. Warto odnotować, że podstawowym materiałem budowlanym w ówczesnym Kowlu było drewno.

Mapy i plany miasta datowane na koniec ХVІІІ w. pozwalają na określenie w przybliżeniu miejsca lokalizacji zamku. Był usytuowany nad wysokim brzegiem fosy, która przecina dzisiejsze ulicy Brestśką, Macijiwśką i Wołodymyrśką. Wspomniane mapy i plany miasta potwierdzają to, że położenie ulic, placów i osiedli mieszkaniowych Kowla uwarunkowane jest przez wiele czynników, wśród których należy odnotować przede wszystkim rozwój rzemiosł, handlu oraz zewnętrznych relacji handlowych.

Ogólnie rzecz biorąc, jeszcze w ХІV w. wraz z budową zamku pojawiają się pierwsze ulice i budowane są pierwsze świątynie. W ХVІ w. wraz ze zwiększeniem liczby ludności pojawiają się nowe cechy rzemieślnicze i nowe ulice.

W ХІХ w. rozpoczyna się budowa kolei i związanej z nią infrastruktury. Nowy dworzec kolejowy staje się prawdziwą ozdobą miasta. Kolejnym etapem w rozwoju urbanistycznym Kowla była odbudowa powojenna. W 1980 r. zatwierdzony został plan generalny zagospodarowania przestrzennego miasta.

Obecnie Kowel składa się z kilku dzielnic, które ukształtowały się w procesie rozwoju historycznego miasta. Warto wśród nich nazwać m.in. następujące dzielnice: Stare Miasto, Centrum, Drugi Kowel, Silmasz, Wołodymyrśka, Watutina i Piwnicznyj.

Stare Miasto pozostaje centrum historycznym Kowla. W tej dzielnicy znajdują się świątynie chrześcijańskie, placówki edukacyjne, wielopiętrowa zabudowa, dawna synagoga, w której obecnie mieszczą się hale fabryki krawieckiej, budynek dawnego komitetu rewolucyjnego oraz apteka Fridriksona, która służy dzisiaj jako ośrodek kultury i sztuki.

Centrum jest wschodnią częścią miasta, która jest ograniczona prawym brzegiem rzeki Turii. Zabudowa tej części miasta datowana jest na przełom ХІХ–ХХ wieku. To właśnie tutaj obecnie znajdują się siedziby władz lokalnych i organów samorządowych.

Inne części miasta powstały nieco później. Dzisiaj są one zabudowane wielopiętrowymi blokami i mają rozgałęziony system szkół, przedszkoli i zakładów użyteczności publicznej.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Aby ocenić poziom życia ludności na pewnym terenie, należy wziąć pod uwagę jej osiągnięcia w sferze rzemiosł, handlu i produkcji narzędzi pracy.

Mimo tego faktu, że podstawowe reguły relacji handlowych były formułowane przez władzę królewską, wszystkie sprawy związane z handlem znajdowały się pod bezpośrednim wpływem wspólnoty żydowskiej. Sklepy, cechy i kawiarnie znajdowały się w posiadaniu Żydów i Ukraińców. Tak zwany „targ żydowski” znajdował się na terytorium dzisiejszej szkoły nr 7. Na targ prowadziły dwa wejścia: jedno od strony dzisiejszej ulicy Wołodymyrśkiej, drugie od strony ulicy Brestśkiej. Sprzedawano tutaj towary codziennego użytku: od rzeczy najbardziej niezbędnych do artykułów rolniczych. Jeszcze jeden targ w Kowlu znajdował się naprzeciwko synagogi na miejscu dzisiejszego przedszkola. Na tym miejscu handlowano głównie drewnem na opał. Był w Kowlu także trzeci targ, na którym gospodarze sprzedawali towary bezpośrednio z wozów. Znajdował się za dzisiejszym Targiem Centralnym.

Wśród żydowskich zawodów rzemieślniczych warto wymienić następujące: aptekarz, krawiec, lekarz, piekarz i inne.
Budowa drogi kolejowej w ХІХ w. znacznie ożywiła relacje handlowe. Pod koniec stulecia w mieście pracowało 384 rzemieślników, 269 robotników i 75 czeladników.

Bardzo ważne znaczenie w mieście miały święta żydowskie. Świętowali wszyscy. Ludzie przywozili mąkę do piekarni i wypiekali macę. Gmina żydowska dostarczała mąkę i macę ubogim rodzinom. Na święta przygotowywano wino rodzynkowe. Pesach obchodzono w pamięć o tym, że Żydzi kiedyś byli niewolnikami w obcym kraju. Pesach kojarzył się z początkiem wiosny. Rodzice mieli za zadanie przygotować coś nowego dla dzieci. Na dworze spotykali się chłopcy i dziewczęta w nowych ubraniach i witali siebie nawzajem. Przy spotkaniu mówiło się: „Titchadesz”, co można przetłumaczyć jako życzenie odnowienia. Do tradycyjnych obyczajów należała gra w orzechy. Ktoś rzucał orzechy, a ktoś inny miał w nie ugodzić. Kto trafiał w największą górkę orzechów, ten zgarniał całość.

Żydzi rozmawiali głównie w języku jidysz, obok którego używali także języka polskiego i rosyjskiego.

Kowel był miastem żydowskim z peryferiami. Mieszkali w nim Ukraińcy i Polacy, którzy tworzyli osobne miasta. Przez miasto płynęła rzeka Turia. Kowel dzielił się na trzy dzielnice. Stare miasto po jednej stronie rzeki nazywano Zand (Piasek), ponieważ było zbudowane na piaszczystym gruncie. W nowej części, po drugiej stronie Turii, był Kowel, gdzie mieszkali Polacy zatrudnieni głównie na kolei. Było to osobne miasto. Ukraińców było mniej niż Polaków. Ich gospodarstwa zaczynały się tuż za główną ulicą. Te trzy światy istniały obok siebie.

Zabytki architektury i budownictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Kowlu nie pozostało żadnej budowli z Х–ХІІ wieku. Najczęściej były budowane z drewna i później spłonęły podczas pożarów albo zostały zburzone. Pod tym względem miasto wypada gorzej od Łucka, Włodzimierza Wołyńskiego i Ostroga, gdzie zachowały się zamki, świątynie i inne zabytki z tego okresu. Większość zabytków architektury w Kowlu pochodzi z początku XX w., są jednak pojedyncze budowle z ХІХ і ХVІІІ wieku.

Zabytków architektury o znaczeniu narodowym w mieście nie ma.

Utracone zabytki Kowla

  • Pomnik upamiętniający wojnę z Napoleonem. Istnieje przypuszczenie, że pomnik ten postawiono w 1813 roku. Taka hipoteza wynika ze zdjęć, na których zaznaczona jest właśnie ta data. Pomnik znajdował się najprawdopodobniej przy dzisiejszej ulicy Hruszewśkoho, gdzie obecnie jest usytuowany stadion piłkarski „Weres” (dawniej „Silmasz”). W okresie międzywojennym pomnik został zrujnowany. Na jego miejscu zbudowano kościół-pomnik – największy i najwyższy w diecezji łuckiej Kościoła rzymskokatolickiego.
  • Pomnik 50 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych. Na dzień dzisiejszy data postawienia tego pomnika nie jest znana. Według przypuszczeń, został postawiony w latach 20-tych XX wieku. Pomnik znajdował się przy współczesnej ulicy Watutina w pobliżu koszar 50 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych im. Francesco Nullo.
  • Pomnik Józefa Piłsudskiego. Data postawienia tego pomnika również nie jest znana.  Znajdował się przy wejściu do szkoły powszechnej im. Ignacego Mościckiego (w pobliżu sklepu pogrzebowego przy ul. Nezałeżnosti między budynkami nr 86 i nr 92).

Pomniki Kowla

  • Pomnik Bojowników o Wolność Ukrainy. Usytuowany jest przy bulwarze Łesi Ukrajinky. Postawiony w 1996 roku. Pomnik ma postać znaku pamięci.
  • Pomnik Żołnierzy-Internacjonalistów. Usytuowany jest przy ulicy Nezałeżnosti i jest poświęcony żołnierzom poległym w Afganistanie oraz innym wojskowym, którzy brali udział w operacjach wojskowych poza granicami ZSRR. Postawiony w 2001 roku. Pomnik ma postać steli pamiątkowej.
  • Pomnik Ofiar Awarii na Elektrowni Jądrowej w Czarnobylu. Usytuowany jest przy ulicy Adama Mickiewicza. Postawiony w 2008 roku.
  • Pomnik Ofiar Drugiej Wojny Światowej. Usytuowany jest przy ulicy Nezałeżnosti. Postawiony w 1996 roku. Pomnik ma postać ośmiometrowego krzyża granitowego, na którego postumencie wyryto apel do potomków w języku ukraińskim i niemieckim.
  • Pomnik Łesi Ukrainki. Usytuowany jest przy bulwarze Łesi Ukrajinky. Postawiony w 1991 roku. Pomnik przedstawia poetkę, która w jednej ręce trzyma książkę, a drugą zachęca do podziwiania piękna Wołynia.
  • Pomnik Bohdana Chmielnickiego. Usytuowany jest przy ulicy Bohdana Chmelnyćkoho. Postawiony w 1954 r. z okazji 300-lecia podpisania ugody perejasławskiej.
  • Krzyż pamięci ku czci ofiar terroru bolszewickiego. Usytuowany jest przy ulicy Adama Mickewycza. Pomnik ma postać steli pamiątkowej.
  • Pomnik Tarasa Szewczenki. Usytuowany jest w paku im. Tarasa Szewczenki. Postawiony w 2005 r. (według niektórych opinii, jest największy na świecie). Pomnik z brązu przedstawia masywną postać Szewczenki w starszym wieku na wysokim kurhanie – z granitowego postumentu jakby wyrasta pewna siebie postać Kobziarza ze wzniesioną zgiętą w łokciu prawą ręką, w geście który można odczytać jako przestrogę i pouczenie. Pomnik ma ponad 7 metrów wysokości, waga brązowej rzeźby poety wynosi około 20 ton.
  • Pomnik ku czci 2000-lecia Chrześcijaństwa. Usytuowany jest na skrzyżowaniu ulic Brestśkiej, Watutina i Jarosława Mudroho. Postawiony w 2000 roku. Pomnik ma postać krzyża pamiątkowego.
  • Pomnik Iwana Franki. Usytuowany jest przy ulicy Nezałeżnosti 100. Pomnik ma postać popiersia umieszczonego na fasadzie Pałacu Młodzieży Uczniowskiej im. Iwana Franki.
  • Pomnik Żołnierza Radzieckiego. Usytuowany jest przy ulicy Łućkiej. Postawiony w 1956 roku.
  • Pomnik ku czci armaty radzieckiej. Usytuowany jest przy ulicy Łućkiej. Postawiony w 1975 roku. Pomnik ma postać armaty symbolizującej bohaterstwo żołnierzy artylerii, którzy wyzwalali Kowel z rąk nazistów.
  • Pomnik Bohaterów. Usytuowany jest na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Postawiony najpóźniej w 1916 roku. Obiekt ma wygląd pomnika poległym żołnierzom austriacko-niemieckim.
  • Pomnik „Pociąg”. Usytuowany jest na placu dworcowym. Postawiony w 1984 roku. Pomnik ma postać pociągu postawionego ku czci kolejarzy miasta Kowla.

Zabytki architektury

  • Przy ulicy Teatralnej 11 usytuowany jest budynek w kształcie litery L. Fasada główna wpisuje się w zabudowę ulicy. Budynek jest utrzymany w stylu modernizmu narodowego.
  • Przy ulicy Brestśkiej 23 znajduje się szkoła nr 6. Jest to piętrowy budynek wzniesiony w 1907 roku. Budowla jest zdobiona detalami z cegły. Ma dwa wejścia od fasady. Wzdłuż ścian budynku biegnie pasek ozdobny. Warto odnotować, że w tym budynku w okresie międzywojennym znajdowała się jedna ze szkół żydowskich.
  • Budynek, który jest siedzibą prokuratury, datowany jest na koniec ХІХ wieku. Niewielka przybudówka w środkowej części fasady głównej służy jako wejście do budynku.
  • Parterowy budynek mieszkalny z początku ХХ w. usytuowany jest pod adresem: ulica Stepana Bandery 8. Należy odnotować, że ten zabytek jest typowym przykładem budynków żydowskich dawnego Kowla.
  • Kolejny budynek mieszkalny z początku ХХ w. usytuowany jest przy ulicy Brestśkiej 30. Jest to parterowa budowla na planie prostokąta z wejściem pośrodku.
  • Przy ulicy Brestśkiej 63 znajduje się budynek mieszkalny zbudowany w 1907 roku. Zbudowany na planie prostokąta, jest interesującym elementem zabudowy historycznej.
  • Trzykondygnacyjny budynek mieszkalny z początku XX w. wychodzący na ulicę wąską fasadą przy ulicy Nezałeżnosti 120.
  • Budynek będący obecnie siedzibą komisariatu wojskowego przy ulicy Hruszewśkoho. Jego ogólne rozwiązanie stylistyczne bazuje na kształtach pseudobarokowych.
  • Przy ulicy Nezałeżnosti 122 znajduje się budynek mieszkalny, w którym mieści się przychodnia. Budowla ma dwie kondygnacje i jest wyciągnięta w głąb; posiada symetryczną zdobioną fasadę.
  • Budynek mieszkalny z początku XX w. przy ulicy Nezałeżnosti 129, w którym w latach 1916–1917 mieścił się sztab Dmytra Witowskiego i komitet rewolucyjny w 1920 roku. Obecnie mieści się tutaj placówka banku. Na parterze usytuowany jest sklep. Pośrodku znajduje się brama wjazdowa. Na pierwszym piętrze jest 16 okien zdobionych obramowaniami z cegły. Budynek jest elementem zabudowy historycznej centralnej części miasta.
  • Przy ulicy Nezałeżnosti 89 znajduje się ceglany budynek piętrowy zbudowany na planie litery L, w którym przez dłuższy czas znajdowała się apteka (tzw. apteka Fridriksona). Architektura jest utrzymana w stylu dziewiętnastowiecznym. Dynastia Fridriksonów prowadziła aptekę do 1939 roku. Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości otwarto tu ośrodek kulturalno-oświatowy. Główną elewację budynku zdobią drobne detale architektoniczne.
  • Budynek przy ulicy Nezałeżnosti 125, w którym mieściła się synagoga z połowy ХІХ wieku. Mimo pewnych zmian w planowaniu, budynek pozostaje unikatowym przykładem budowy konstrukcyjnej i zachował charakterystyczne cechy obiektu sakralnego. Obecnie mieści się tutaj fabryka krawiecka.
  • Kościół rzymskokatolicki pw. św. Anny – najstarsza drewniana świątynia Kowla zbudowana w 1771 roku. Dość unikatowy charakter świątyni nadają dwie wieże – cecha, która jest charakterystyczna głównie dla architektury murowanej. Obecnie na terytorium Ukrainy znajdują się tylko dwa drewniane dwuwieżowe kościoły.

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Znak upamiętniający więźniów więzienia w Kowlu rozstrzelanych w czerwcu 1941 roku. Usytuowany jest na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Postawiony w 2000 roku. Obiekt ma postać krzyża pamięci nad mogiłą zbiorową.
  • Kompleks memorialny Chwały. Usytuowany jest przy ulicy Nezałeżnosti. Postawiony w 1977 roku. Na kompleks składają się pomnik, który przedstawia żołnierza radzieckiego symbolizującego zwycięstwo w wojnie niemiecko-radzieckiej oraz ścianę z wyrytymi nazwiskami obywateli poległych w czasie wojny.
  • Kompleks memorialny „Nikt nie zapomniany, nic nie zapomniane”. Znajduje się na skwerze zajezdni lokomotyw. Postawiony w 1969 roku. Jest to memoriał ku czci pracowników zajezdni lokomotyw, którzy zginęli w latach wojny radziecko-niemieckiej.
  • Znak pamięci na mogile zbiorowej żołnierzy radzieckich. Usytuowany jest na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Postawiony w 1958 roku.
  • Mogiła zbiorowa jest miejscem pochówku 1620 żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej, którzy zginęli podczas wyzwolenia Kowla z rąk nazistów.
  • Mogiła zbiorowa żołnierzy ІV Armii Rosyjskiej. Znajduje się na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Jest datowana na 1918 rok.
  • Znak pamięci z okresu pierwszej wojny światowej. Znajduje się na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Data postawienia pomnika nie jest znana. Obiekt ma postać pomnika żołnierzom austriacko-niemieckim poległym w latach 1914–1918.
  • Znak pamięci ku czci żołnierzy polskich poległych na Ziemi Wołyńskiej w okresie pierwszej wojny światowej. Znajduje się na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Postawiony w 1996 roku. Obiekt ma postać pomnika żołnierzom, którzy polegli podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku.
  • Znak pamięci ku czci więźniów więzienia kowelskiego rozstrzelanych w czerwcu 1941 roku. Znajduje się na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Postawiony w 2010 roku.
  • Znak upamiętniający niemieckich jeńców wojskowych. Znajduje się na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Postawiony w pierwszej dekadzie XXI wieku. Pomnik, który ma postać trzech krzyży z czarnego marmuru z wyrytym wizerunkiem kasku niemieckiego i gałęzi dębowej, upamiętnia niemieckich jeńców wojskowych, którzy zginęli w radzieckich obozach w Kowlu.
  • Znak pamięci żołnierzy Armii Czerwonej. Znajduje się na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Data odsłonięcia pomnika nie jest znana. Pomnik upamiętnia żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku.
  • Znak upamiętniający radzieckich partyzantów-zwiadowców z oddziału im. Kirowa. Znajduje się na cmentarzu przy ulicy Nezałeżnosti. Postawiony w 1953 roku.
  • Znak pamięci na Górze Bachowskiej. Znajduje się w lesie po prawej stronie drogi Kowel – Kamień Koszyrski, w odległości kilku kilometrów od granicy miasta, w pobliżu wsi Bachów. Pomnik poświęcony jest rozstrzelanym w 1942 r. Żydom. W 1944 r. w tym miejscu stał słup pamięci z wyrytą na nim liczbą 18000 odpowiadającą liczbie zamordowanych Żydów wywiezionych z kowelskiego getta. Później, w latach 60-tych ХХ w., usypano tu wysoki kurhan. W 1990 r. postawiono granitowy pomnik, a jeszcze później, w 1996 roku, odsłonięto nowy pomnik.

Zasoby przyrodnicze i obiekty zieleniBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kowelski Miejski Park Kultury i Wypoczynku im. Łesi Ukrainki został założony w 1995 roku. Powierzchnia parku wynosi 46168 metrów kwadratowych. Na terenie parku znajduje się Kowelskie Muzeum Historyczne, letnia estrada oraz wesołe miasteczko.

Park im. Tarasa Szewczenki. Otwarty w 2005 roku.

Skwery, bulwar Łesi Ukrajinky.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pieczołowicie odnowiony barokowy ołtarz z końca ХVІІІ w. z kościoła rzymskokatolickiego pw. św. Anny.

Muzea – archiwa – kolekcje – zbiory prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kowelskie Muzeum Historyczne zostało utworzone zgodnie z rozporządzeniem Departamentu Kultury Komitetu Wykonawczego Obwodowej Rady Deputowanych Ludowych z dnia 26 czerwca 1989 roku. W lutym 1992 r. muzeum zostało przekazane Wydziałowi Kultury Urzędu Miasta Kowla. Kowelskie Muzeum Historyczne jest placówką kulturalno-oświatową i naukowo-badawczą, głównym dysponentem dóbr kultury materialnej i duchowej związanej z historią miasta Kowla i rejonu kowelskiego. Do głównych kierunków działalności muzeum należą badania, studia i promocja historii regionu oraz prezentacja zabytków kultury materialnej i duchowej Kowelszczyzny poprzez ekspozycję stałą, wystawy czasowe, publikacje i imprezy masowe. Na ekspozycję muzeum składają się następujące działy:

  • Tradycyjny wołyński strój ludowy z końca ХІХ – początku ХХ wieku;
  • Historia geologiczna i budowa terenu Kowelszczyzny;
  • Kowelszczyzna od czasów najdawniejszych do końca ХVІІІ wieku;
  • Kowelszczyzna w składzie Imperium Rosyjskiego;
  • Kowelszczyzna w okresie pierwszej wojny światowej;
  • Kowelszczyzna w okresie II Rzeczypospolitej;
  • Kowelszczyzna w okresie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej;
  • Odbudowa powojenna i rozwój miasta i rejonu do połowy lat 80-tych ХХ wieku;
  • Kowelszczyzna na drodze ku niepodległości.

Na dzień dzisiejszy zbiory muzeum liczą 5787 eksponatów, w tym 495 przedmiotów etnograficznych, 175 dzieł sztuki plastycznej, cały szereg przedmiotów o charakterze przyrodniczym i historycznym. Muzeum szczyci się kolekcją zdjęć ze znanych kowelskich salonów fotograficznych: A. Epsteina, Cygielmana, Lewina, Terery, Kowalczuka, Sosny i in. (od końca ХІХ wieku do 1939 r.). Muzeum znajduje się pod adresem: ul. Ołeny Pcziłky 11.

Dziedzictwo kultury niematerialnejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Urodzeni w Kowlu:

  • Aszkenazy, Mojżesz (1898–1968) – artysta malarz і architekt.
  • Auerbach, Meir (1815–1878) – przewodniczący sądu żydowskiego w mieście Koło. Autor książki „Słowa mądrości” Wyemigrował do Palestyny, gdzie został pierwszym Aszkenazyjczykiem wybranym na głównego rabina Jerozolimy. Stał na czele kahału żydowskiego.
  • Babinicz, Waldemar (1902–1969) – polski pisarz i pedagog.
  • Bachoweć, Ołeksandr (1928) – więzień polityczny, lider podziemnej organizacji młodzieżowej „Sokoły”, która działała w Kowlu w latach 1944–1946. Skazany na 15 lat robót przymusowych. Autor książek „Kołyma”, „Polujący na słońce”, a także tomiku poetyckiego „Koło Scytii”. Odznaczony orderem „Za Zasługi” ІІІ stopnia. Mieszka w Czerkasach.
  • Dejmek, Kazimierz (1924–2002) – polski reżyser teatralny i aktor, minister kultury i sztuki, poseł na Sejm RP.
  • Dembicz, Andrzej (1939–2009) – polski profesor, latynoamerykanista, przez ponad 40 lat pracował na Uniwersytecie Warszawskim. Założyciel i dyrektor Centrum Studiów Latynoamerykańskich.
  • Friedman, Michał (1913–2006) – polski nauczyciel, tłumacz języka żydowskiego i jidysz. Pochodził z rodziny kowelskich Żydów.
  • Hrysiuk, Anatolij (1880–1938) – męczennik, metropolita odeski i chersoński, represjonowany. Zmarł w szpitalu obozowym na północy Rosji. W 2000 r. włączony do grona świętych Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.
  • Kiszka, Leon (1668–1728) – unicki metropolita kijowski i halicki. Był inicjatorem i organizatorem synodu Kościoła Unickiego w Zamościu w 1720 roku.
  • Kursa, Krzysztof (1941–1990) – polski aktor teatralny i filmowy.
  • Lambach, Bogusław (1925–1988) – polski filmowiec. W 1944 r. był fotoreporterem w Czołówce Filmowej Wojska Polskiego, a w latach 1946–1949 – operatorem Polskiej Kroniki Filmowej.
  • Lubaczewski, Hieroteusz (1783–1871) – ukraiński działacz religijny, wykładowca. Biskup ostrogski i wikariusz wołyński.
  • Łuckiewicz (Łuckewycz), Marko (1882–1940) – poseł na Sejm RP w 1922 r. z ramienia Bloku Mniejszości Narodowych. Aktywny członek Ukraińsko-Ruskiej Partii Rolników. Pisarz i dziennikarz. Represjonowany przez władze polskie. Po wyjściu na wolność zmuszony był do emigracji do ZSRR, gdzie został aresztowany i zmarł w więzieniu w Charkowie.
  • Mijakowski, Wołodymyr (1888–1972) – ukraiński uczony, profesor, historyk, literat i organizator Ukraińskiej Wolnej Akademii Nauk (UWAN) za granicą i muzeum-archiwum przy niej. Wraz z W. Doroszenką redagował pismo „Ukrajinśki Biblioteczni Wisti”. Zmarł w Nowym Jorku.
  • Perlstein, Israel (1897–1975) – w latach 30-40-tych XX w. odgrywał ważną rolę w kompletowaniu Biblioteki Kongresu USA drukami cyrylicznymi. Jego rodzina przeniosła sę z Kowla do Warszawy w 1922 roku.
  • Sorocyński, Kostiantyn (1902–1962) – ukraiński uczony w dziedzinie ekonomii i nauk rolniczych, profesor Kijowskiego Instytutu Rolniczego.
  • Stachniuk, Jan (1905–1962) – polski publicysta, ideolog i założyciel polskiej nacjonalistycznej grupy „Zadruga” oraz pisma o tym samym tytule.
  • Straszkewycz, Kindrat (1815–1868) – ukraiński filolog. W wieku 24 lat został profesorem Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie, gdzie pracował do końca życia. Wykładał grekę, był poliglotą – oprócz języka ukraińskiego znał rosyjski, polski, czeski, łacinę, serbski, bułgarski, nowogrecki, włoski, angielski oraz szwedzki.
  • Waszyński, Michał (1904–1965) – polski reżyser filmowy, montażysta i scenarzysta.
  • Zafren, Meir (1825–1909) – rosyjski przemysłowiec i działacz społeczny. Pierwszy rabin rosyjskiego miasta Tuła i guberni tulskiej.
  • Zapruder, Abraham (1905–1970) – amerykański biznesmen, producent odzieży damskiej. Autor „Filmu Zaprudera” – półminutowego nagrania wideo przedstawiającego zamach na prezydenta USA Johna Kennedy’ego w 1963 roku.
  • Zawisza, Janusz (1916–1987) – polski ichtiolog, profesor, wieloletni kierownik Zakładu Ichtiologii Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie.

Osoby związane z Kowlem:

  • Daniel Halicki (1201–1264) – ruski książę z dynastii Romanowiczów. Książę wołyński, halicki, kijowski. Pierwszy król Rusi. Z Danielem Halickim wiążą się legendy o założeniu Kowla (wówczas jeszcze osady) i nadaniu nazwy miejscowości.
  • Bona Sforza d'Aragona (1494–1557) – żona Zygmunta I Starego, królowa Polski. Władała Kowlem po książętach Sanguszkach do końca swego życia. Wydała szereg przywilejów dla Kowla.
  • Konstanty Bazyli Ostrogski (1526–1608) – ruski książę, magnat, działacz wojskowy, polityczny i kulturalny, mecenas sztuki. Zachowały się liczne świadectwa o jego związkach z Andrzejem Kurbskim i jego rodziną, a to oznacza, że także z Kowlem.
  • Andrzej Kurbski (1528–1583) – książę z dynastii Rurykowiczów, moskiewski bojarzyn i wojewoda. W 1564 r. król nadał mu miasto Kowel.
  • Dmytro Witowski (1887–1919) – ukraiński polityk i działacz wojskowy, pułkownik Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych. W 1916 r. pełnił urząd komisarza w Kowlu. Zajmował się szerzeniem oświaty i procesem otwarcia ukraińskich szkół.
  • Książęta Sanguszkowie – litewsko-ruski ród magnacki, który wywodził się od księcia Sanguszki, syna księcia Fedora (brat Władysława II Jagiełły). Od końca ХV w. do 1543 r. władali Kowlem.
  • Mikołaj Teodorowicz (1856–1917) – pedagog, działacz religijny i społeczny, historyk, regionalista, badacz historii Wołynia końca ХІХ w. (głównie historii religii w regionie). Wniósł znaczący wkład w badania nad historią Kowelszczyzny. Jego praca naukowa „Opis historyczno-statystyczny cerkwi i parafii eparchii wołyńskiej. T. V. Ujezd kowelski” (Poczajów 1903) stała się ważnym źródłem dla krajoznawców i historyków.
  • Modest Łewycki (1866–1932) – ukraiński pisarz, działacz kultury, pedagog, lekarz i dyplomata. W 1898 r. przybył do Kowla do pracy w szpitalu powiatowym. Przyjaźnił się z rodziną Kosaczów. Przez pewien czas leczył Łesię Ukrainkę. Jednocześnie zajmował się twórczością literacką. Następnie przeniósł się do wsi Lubytów w pobliżu Kowla. W okresie rewolucji ukraińskiej zajmował się działalnością dyplomatyczną. W 1928 r. zamieszkał w Łucku, gdzie pracował jako lekarz i wykładał język i literaturę ukraińską.
  • Andronyk Łazarczuk (1870–1934) – ukraiński artysta malarz, pedagog, działacz kulturalny. Mistrz malarstwa rodzajowego, pejzaży i portretów. Urodził się we wsi Uchowieck na Kowelszczyźnie. Uczył się u kowelskiego malarza ikon, następnie pracował w szkole.
  • Mykoła Pyrohow (1875–1961) – lekarz, działacz społeczny, burmistrz Kowla od 1910 roku. W 1921 r. stał na czele kowelskiego powiatowego Towarzystwa „Proswita”. W 1922 r. został wybrany posłem na Sejm RP. Burmistrz Kowla w latach 1942–1943.
  • Samijło Pidhirski (1888–1945) – adwokat, polityk, ukraiński aktywista społeczny. Członek dwóch kadencji Ukraińskiej Centralnej Rady i poseł na Sejm RP dwóch kadencji. Urodził się we wsi Lubytów w pobliżu Kowla. Bronił interesów regionu w okresie II Rzeczypospolitej i okupacji niemieckiej.
  • Aleksander Cynkałowski (1898–1983) – historyk, muzealnik, archeolog, etnograf i badacz Wołynia. Podstawową edukację otrzymał w gimnazjum kowelskim. W swoich pracach naukowych szczegółowo przedstawił dawną historię Kowla. To właśnie on sformułował naukowe potwierdzenie hipotezy o pobycie Tarasa Szewczenki w Kowlu.
  • Taras Szewczenko, biorąc udział w pracach Kijowskiej Komisji Archeograficznej w latach 1845–1847, odwiedził Kowel.

Legendy

O założeniu miasta. Jedna z legend twierdzi, że miasto zostało założone w pierwszej połowie ХІІІ wieku. To właśnie w tym okresie książę Daniel Halicki rozpoczął proces reformowania i dozbrajania swojego wojska. Broń i wyposażenie wojskowe wytwarzane były głównie z żelaza, co wymagało pracy odpowiednich rzemieślników. Przydali się tutaj kowale, którzy mieszkali w pobliżu rzeki Turii. Jeden z nich wykuł miecz dla księcia, który pomógł mu zwyciężyć Teutonów. Po tym książę Daniel miał rzec: „Imieniem twoim, kowalu, niech zostanie nazwane to miasto”. Ponadto szlak do Kijowa prowadził przez te miejscowość, którą następnie nazywano Kowle, a jeszcze później Kowel.

O bagnie kowelskim. Inna legenda opowiada o dzwonie zatopionym w bagnie. W czasach rozbudowy Chełma książę Daniel kazał odlać duże dzwony w samym Kijowie. Mistrzowie odlali olbrzymie dzwony, ale nie mieli jak je przewieźć. Zwykłe wozy były zbyt delikatne, by wytrzymać wagę dzwonów. Zbudowano w tym celu specjalne sanie i pociągnięto je końmi za 500 wiorst. Książę długo czekał na nie i w końcu wyruszył naprzeciwko dzwonów. Za osadą, gdzie dziś znajduje się Kowel, zobaczył, jak największy dzwon zapadł się w trzęsawisko i znikł. Książę zapłakał i kazał skarać na śmierć woźnicę, który nie dopilnował dzwonu. Starsze osoby powiadają, że w bagnach w pobliżu Kowla wieczorami słychać dzwon, który prosi o wyzwolenie z niewoli.

O nadaniu wsi Kowle praw miejskich. Według jednej z legend, polskiej królowej Bonie Sforze, gdy przejeżdżała przez tereny dzisiejszego Kowla, przydarzył się niebezpieczny wypadek. Miejscowi mieszkańcy od razu okazali królowej pomoc. Pragnąc odwdzięczyć się swoim wybawcom, poprosiła męża, króla Zygmunta I Starego, by nadał ówczesnej wsi Kowle prawa miejskie. Król spełnił prośbę swojej małżonki i aktem z dnia 24 grudnia 1518 r. nadał Kowlu prawa miejskie. Warto odnotować, że w ówczesnej Europie osady wiejskie i miejskie słynęły z braku jakichkolwiek dróg i, w konsekwencji, niekończącego się błota na ulicach. Można przypuszczać, że polska królowa stała się ofiarą „wypadku drogowego” i z tego powodu pragnęła wytyczyć jakąś drogę w tak ważnym dla komunikacji handlowej miejscu.

Wspomnienia Michała Friedmana (Mojsze-Pinchos Fridman) (1913–2006) o latach dziecięcych w międzywojennym Kowlu:

Ja pochodzę z miasta Kowel, mój ojciec natomiast pochodzi z Brześcia. On ukończył szkołę zawodową rosyjską i był mistrzem ślusarskim, budował między innymi jeden z największych i najpiękniejszych dworców kolejowych na Kresach Wschodnich. W Kowlu ojciec poznał moją matkę, która była bardzo ładną kobietą. Owocem tego małżeństwa były dwie dziewczyny i ja – jeden chłopak.
Matka była modystką. Szyła suknie, szczególnie wyszukane, eleganckie suknie, szyła po warszawsku, modnie. Przychodziły do niej bogatsze panie, m.in. żona właściciela młyna, żona właściciela olejarni. Czasem mama zatrudniała nawet trzy, a regularnie dwie pomocnice. Warsztat był w naszym mieszkaniu – mieliśmy trzy maszyny singerowskie. Matka regularniej zarabiała niż ojciec. Po śmierci ojca pracowała na utrzymanie całego domu. Mama miała cztery siostry (ich imion nie pamiętam) i jednego brata, Jidl, w Ameryce. Od czasu do czasu oni przysyłali nam po kilka dolarów.

Ojciec był jak na owe czasy wykształconym człowiekiem, bo skończył miejską szkołę zawodową. Pracował przy budowie dworca i, po jego otwarciu, założył warsztat ślusarski do spółki z drugim Żydem. Oni zatrudniali dwóch czeladników. Ale zamówień było mniej, i pod koniec lat dwudziestych ojciec przeszedł do pracy w firmie Red Star Line, angielska firma. Była też firma White Star Line. Obie firmy zajmowały się organizowaniem transportu emigrantów do Ameryki. (...)

Troje dzieci było w naszej rodzinie: Regina, Rywka, Michał. Regina starsza była o dwa lata, a Rywka – młodsza o dziesięć lat ode mnie. Rywka była fenomenalnie zdolna, z nią byłem bardziej zaprzyjaźniony niż ze starszą, bo ze starszą tośmy się kłócili często. Regina i Rywka zginęły w sierpniu czterdziestego drugiego roku. Mama też. Ojciec miał szczęście, zmarł kilka lat przed wojną.

Dom babci Chany był tradycyjny.Tam kaszrut i wszystkie święta były przestrzegane. Powiem rzecz, którą nagle sobie przypominam, już o tym nie myślałem tysiąc lat. Ja bardzo lubiłem mojego mełameda, choć on był nudny w ogóle. Ale w piątek rano on nam opowiadał midrasze. To się odbywało w sztiblu [domu modlitwy] rzemieślników jakichś, siedzieli tam Żydzi i uczyli się Talmudu i midraszy. Ja najpierw siadałem, żeby słuchać, a potem ja im objaśniałem święte teksty. (...)

Myśmy mieszkali w centrum Kowla. Oczywiście w wynajętym mieszkaniu, nie mieliśmy własnego. To były trzy pokoje przy ulicy Warszawskiej. Eppelbaum był właścicielem wielu domów. I myśmy wynajmowali trzypokojowe mieszkanie u niego w drewnianym, parterowym domu. (W tym domu mieszkała też druga rodzina...)

Wejście mieliśmy oddzielne na wysoki parter. Nasze mieszkanie miało werandę oszkloną, która latem bardzo często służyła za pokój, gdzie jadało się, przyjmowało się gości. Jeden pokój był pracownią matki. W każdym stały łóżka. Sypialnia była urządzona według starego gustu: podwójne łóżko, szafa, kredens przeszklony, regał na książki, bo ja ciągle zbierałem książki. Wszyscy dużo czytaliśmy, siostry moje też. Bardzo często czytaniem przeszkadzałem innym spać (...) Jak na stosunki ówczesne, to myśmy nie byli tacy biedni. Matka dobrze zarabiała i nawet kiedy ojciec nie pracował, w domu była zawsze służąca. W kuchni była płyta kuchenna, z piecem, w którym się w czwartek piekło chleb na sobotę, chałę i placki z pszennej mąki, posypane makiem i kawałkami cebuli. Cebulaki tak zwane. (...)

Na Pesach czyściło się dom od podłogi po sufit, wszystkie zakamarki. (...) Stół był nakryty białym obrusem. (…) Jeden kawałek macy urwało się i chowało tak, żeby dzieci mogły szukać. To się nazywa „afikomen”. (…) Kiedy byłem mały, oczywiście wierzyłem w przybycie Eliasza. Świętujemy Pesach przez pamięć o tym, że byliśmy kiedyś niewolnikami w obcym kraju. Dlatego też otwieramy drzwi dla Eliasza i dla każdego, który jest głodny i spragniony.

Potem, kiedy ojciec umarł, te święta już nie miały takiego charakteru. Ja przyjeżdżałem na kilka dni, miałem swoich kolegów, spotykaliśmy się na spacerach, albo w klubie, gdzie przychodziła inteligencja żydowska. Tam było ciekawie. (...)

Kowel był największym węzłem kolejowym na wschodzie i bezpośrednie połączenie Warszawa – Kowel było szybsze niż dzisiaj. Jechało się mniej niż 5 godzin. (...) Pociągi (…) były czyste i miały trzy klasy. Pierwsza – najdroższa. I nawet było powiedziane, dlaczego Żydzi jeżdżą trzecią klasą. Dlatego, że nie ma czwartej.

Ludność żydowska w moim mieście nie należała do bogatych, choć było kilku bogaczy. Jeden nazywał się Armarnik. On miał młyn. Danziger. I był jeszcze Cuperfein, właściciel olejarni.

W Kowlu żyła rodzina wywodząca się od Magida turzyskiego i chasydzi turzyscy. Turzysk koło Kowla leży nad rzeką Turią, 5 km od miasta. Więc potomek tej rodziny miał swój dwór chasydzki na takiej małej wyspie na rzece Turii w Kowlu. Chasydzi przyjeżdżali do niego na wielkie święta. Pamiętam, że my, chłopcy, którzy, jak to się mówi, odeszli już trochę od religii, myśmy często podpływali tam kajakami i głupie dowcipy robili tym chasydom świętującym przy stołach. Puszczaliśmy im kota czy psa na przykład, a oni strasznie krzyczeli, bo się bali nieczystego (...)
Do Kowla przyjeżdżali nie tylko wybitni aktorzy, ale również płomienni reportażyści, którzy bardzo często opisywali świat, którego na oczy nie widzieli. I ojciec mnie zawsze brał na te wykłady. (...) Ja od czasu do czasu zamieszczałem w „Kowler Sztime” felietony sportowe, po żydowsku oczywiście, i czasami recenzje z widowisk teatralnych.

(Wspomnienia są zapisane przez Ankę Grupińską i opublikowane w czasopiśmie internetowym Dwutygodnik.com (nr 29, 2010) pod adresem: http://www.dwutygodnik.com/artykul/1075-z-opowiesci-polskich-zydow-1.html)

Lista źródełBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Antisemìtsʹka propaganda na storìnkach gazeti „Kovelʹsʹkì vìstì”, [Online] Protokół dostępu: http://kovel.in.ua/ukr/history/propaganda/
2. Archiwum Główny Akt Nowych w Warszawie (dalej – AGAN). Zespół Towarzystwa Straży Kresowej (1918-1927) (dalej – TSK), sygn. 330. Wydział organizacyjny. Raporty powiatu Kowelskiego, 1919 r.
3. AGAN, TSK, sygn. 331. Wydział organizacyjny. Raporty powiatu Kowelskiego, 1920 r.
4. AGAN, TSK, sygn. 332. Wydział organizacyjny. Raporty powiatu Kowelskiego. Okręg Wołyński, 1921 r.
5. Archiwum Państwowe Obwodu Wołyńskiego. F. 58. Zarząd Cywilny Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego. Op. 2, spr. 62. Raport Wydziału Organizacyjnego „Straży Kresowej” w powiecie kowelskim do Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych za okres od 15.Х do 15.ХІ 1920 r.
6. Biblioteka uniwersytecka w Warszawie, Spuścizna Stanisława Stępowskiego, sygn. 7014, Materiały dotyczące województwa Wołyńskiego w latach 1926–1938.
7. Cinkalovsʹkij O., Stara Volinʹ vìd najdavnìšiсh zemelʹ do 1914 r., Vìnnìpeg 1986.
8. Cinkalovsʹkij O., Stara Volinʹ ì Volinsʹke Polìssâ, t. 1, Vìnnìpeg 1984.
9. Dubuk Marìâ, Na êvrejsʹkomu kladoviŝì zbuduvali fermu ì skladi, [Online]. Protokół dostępu: http://archive.visnyk.lutsk.ua/2008/2/28/5789/
10. Enciklopedìâ ûdaïki, [Online] Protokół dostępu: http://www.eleven.co.il/article/15092
11. Evrejskaâ žiznʹ v mestečkah, [Online] Protokół dostępu: http://www.vokrug_sveta/78766_evreyskaya-zhizn-v-mestechkakh
12. Grupińska Anna, 12 opowieści żydowskich, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne 2013.
13. Ivanišev M., Žiznʹ knâzâ Andreâ Mihajloviča Kurbskogo v Litve i na Volyni, Kievʺ1849.
14. Ìstorìâ mìst ì sìl Ukraïnsʹkoï RSR. Volinsʹka oblastʹ, golov. redkol.: P.T.Tronʹko, M.P.Bažan, M.K.Bìlogurov ta ìn. Kiïv: Golov. red. URE AN URSR 1970, 745 ss.
15. Ìz opovìdanʹ polʹsʹkih êvreïv, [Online] Protokół dostępu: http://www.dwutygodnik.com/artykul/1075-z-opowiesci-polskich-zydow-1.html
16. Kornelûk D., Kovelʹŝini slavnì ìmena, Lucʹk: Nadstir`â 2001.
17. Kornelûk D., Duchovne nebo Volinì, Lucʹk: Nadstir`â 2008.
18. Kovelʹ: ìstorìâ ta sučasnìstʹ, [Online] Protokół dostępu: http://kovel.in.ua/ukr/news/
19. Mędrzecki W., Województwo Wołyńskie 1921–1939. Elementy przemian cywilizacyjnych, społecznych, politycznych, Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1988.
20. Minule ì sučasne Volinì ta Polìssâ: Kovelʹ ì Kovelʹŝina v ìstorìï Ukraïni ta Volinì. Naukovij zbìrnik, vipusk 50. Materìali 50-ï Vseukraïnsʹkoï naukovoï ìstoriko-kraêznavčoï konferencìï, prisvâčenoï 22-j rìčnicì Nezaležnostì Ukraïni ì 495-tirìččû nadannâ Kovelû Magdeburzʹkogo prava, uporâd. A. Silûk, Kovelʹ 2013, 608 ss.
21. Muzeum Historii Żydów Polskich, [Online]. Protokół dostępu: http://www.polin.pl/pl
22. Nadolʹsʹka Valentina, Dokumenti Deržavnogo arhìvu Volinsʹkoï oblastì âk džerelo do vivčennâ ìstorìï êvrejsʹkich gromad Kovelʹŝini (kìnecʹ XVIII – počatok XX st.), [w:] Minule ì sučasne Volinì ta Polìssâ: Kovelʹ ì Kovelʹŝina v ìstorìï Ukraïni ta Volinì. Naukovij zbìrnik, vipusk 50. Materìali 50-ï Vseukraïnsʹkoï naukovoï ìstoriko-kraêznavčoï konferencìï, prisvâčenoï 22-j rìčnicì Nezaležnostì Ukraïni ì 495-tirìččû nadannâ Kovelû Magdeburzʹkogo prava, uporâd. A. Silûk, Kovelʹ 2013, ss. 41–43.
23. Oficjalna strona internetowa Miasta Kowla, [Online]. Protokół dostępu: http://www.kovelrada.gov.ua/
24. Paŝuk O., Dolâ êvrejsʹkoï gromadi mìsta Kovelâ v roki Drugoï svìtovoï vìjni, [w:] Minule ì sučasne Volinì ta Polìssâ: Kovelʹ ì Kovelʹŝina v ìstorìï Ukraïni ta Volinì. Naukovij zbìrnik, vipusk 50. Materìali 50-ï Vseukraïnsʹkoï naukovoï ìstoriko-kraêznavčoï konferencìï, prisvâčenoï 22-j rìčnicì Nezaležnostì Ukraïni ì 495-tirìččû nadannâ Kovelû Magdeburzʹkogo prava, uporâd. A. Silûk, Kovelʹ 2013, ss. 160–167.
25. Rachwalski Е., Kowel, Wrocław 2004.
26. Semenûk A.V., Kovelʹ: šlâсh čerez vìki: Ìstoriko-kraêznavčì narisi, Lucʹk: Nadstir`â 2010, 552 ss.
27. Teodorovič N.I., Volynʹ v opisanii gorodov, mesteček i sel v cerkovno-istoričeskom, geografičeskom, ètnografičeskom i drugih otnošeniâh. Istoriko-statističeskoe opisanie cerkvej i prihodov Volynskoj eparhii. Kovelʹskij uezd, Počaev: Tipografiâ Počaevo-Uspenskoj Lavry 1903.
28. Zielińska N., Postawy mieszkańców Wołynia w czasie wojny polsko-bolszewickiej (na podstawie raportów Towarzystwa Straży Kresowej), [w:] Społeczeństwo polskie w dobie pierwszej wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, pod red. R. Kołodziejczyka, Kielce 2001.

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Serhij Hładyshuk

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Słowa kluczowe