Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Międzyrzec Podlaski - przewodnik

מעזעריטש  [jid.], Межиріччя [ukr.], Мендзыжец-Подляски [ros.]

Na ścianie naszego klubu młodzieżowego było napisane:
Ignoruj morały swego ojca, zostaw naukę swej matki.

Maszka Grynberg – wypowiedź z filmu „A Klajne Amerike”
Drewniany dom w Międzyrzecu Podlaskim
Drewniany dom w Międzyrzecu Podlaskim, 2015, fot. Tal Schwartz, zbiory cyfrowe Ośrodka "Brama Grodzka - Teatr NN" - www.teatrnn.pl

Czy znajdzie się dziś w Polsce niespełna 18-tysięczne miasto, w którym wydawanych jest 12 periodyków, działa 6 bibliotek, 3 kina, chóry, orkiestra, teatr, 42 szkoły i ponad 200 zakładów przemysłowych? Taki przed wojną był Międzyrzec Podlaski. Położony u zbiegu kanałów Krzny i rzeki Piszczki, Mezericz, jak go w jidisz nazywano, był jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się miast. Źródłem gospodarczej prosperity miasta była... świńska szczecina, z której produkowano szczotki i pędzle dla całej Europy i Rosji. Tuż przed wybuchem II wojny światowej międzyrzecki eksport szacowano na kwotę 6-9 mln dolarów USA.

Brudna codzienność

Praca w sortowni szczeciny nie należała do łatwych. Było to zajęcie sezonowe, nasilające się w zimie, podczas świątecznych ubojów zwierząt. Żydowscy szczeciniarze pracowali w niskich małych domach. W tych małych pomieszczeniach na stołach ustawionych wzdłuż ścian, znajdowały się żelazne grzebienie, które pracownicy wykorzystywali do czesania surowych włosów świń. Swoją pracę wykonywali na stojąco przy świetle lamp naftowych, które wisiały nad ich głowami. Najpierw sortowali włosy, po czym czyścili je przy pomocy żelaznych grzebieni. Chmury pyłu unosiły się w powietrzu podczas pracy […]. Odór świńskich włosów mieszał się z zapachem nafty.

Mateusz Borysiuk "Społeczność żydowska Międzyrzeca Podlaskiego w okresie międzywojennym", [w:] "Studia żydowskie. Almanach" R II (2012) nr 2, Zamość, str. 92.
Międzyrzec szczeciniarze
Szczeciniarze przy pracy, 1924, reprodukcja z „Mezricz; zamlbuch in hajlikn ondenk fun di umgekumene Jidn in undzer gebojrn-sztot in Pojln", red. Josef Horn, Buenos Aires 1952

Ziemia Abrahama

Początki miasta sięgają XIV w., gdy w 1390 r. Władysław Jagiełło darował włości międzyrzeckie Abrahamowi Chamcowi, rycerzowi z Małopolski. Później Międzyrzec był własnością najmożniejszych rodów arystokratycznych, m.in.: Tęczyńskich, Sieniawskich, Czartoryskich czy Potockich. W połowie XV w. posiadał rynek z ratuszem, cerkiew prawosławną, kościół katolicki, jatki, zabudowania wójtowskie, szkołę parafialną oraz młyn i browar. Społeczność żydowska pojawiła się tu najprawdopodobniej już w XV w., choć najstarsza zachowana informacja o międzyrzeckich Żydach pochodzi z 1533 r, kiedy w Metryce litewskiej zostaje wymieniony Awram Ajzykowicz oskarżony o przyjęcie w zastaw przedmiotów skradzionych u dworzanina królewskiego. Wyznawcy judaizmu zajęli tereny zwane Szmulowizną, na południowy-wschód od rynku, u zbiegu dzisiejszych ulic: Mydlarskiej, Jatkowej i Nassuta. Trudnili się handlem, rzemiosłem oraz prowadzeniem szynków piwnych i gorzałczanych. Miasto miało dogodne położenie komunikacyjne przy trakcie z Brześcia do Łukowa w kierunku Małopolski. Znajdowała się tu komora celna. W księdze przewozowej z 1583 r. odnotowano nazwiska 3 Żydów: Moszko Abramowicza, Cadeka Jehudycza, Chechła Szachnowicza handlujących solonymi rybami. Od 1598 r. miasto posiadało już własną, jedyną na pograniczu Litwy i Korony warzelnię soli, a równie znane jak sól było tutejsze piwo, stawiane na stołach Lublina i Brześcia. W połowie XVI w. społeczność żydowska posiadała synagogę, bejt ha-midrasz, łaźnię i szpital. Gmina podlegała kahałowi w Tykocinie. W 1624 r. Żydzi otrzymali od ówczesnego właściciela miasta - Jana Tęczyńskiego wyłączny przywilej sprzedaży alkoholu. Oprócz wyszynku, zajmowali się także garbowaniem skór, dzierżawą i pobieraniem grobelnego, mostowego i innych opłat dla właścicieli miasta, np. od rzezi bydła czy handlu dziegciem.

Wojny II połowy XVII w. zahamowały rozwój tych terenów, zaludnienie miast podlaskich spadło o połowę. W 1674 r. społeczność żydowska w Międzyrzecu liczyła 207 osób czyli ok. 21 % mieszkańców. W XVIII w. utworzyła samodzielną gminę niezależną od kahału w Tykocinie. Nowa właścicielka miasta - Helena Sieniawska z Lubomirskich potwierdziła dotychczasowe przywileje dotyczące posiadania kramnic i szynków, a w 1718 r. zezwoliła na wzniesienie murowanej synagogi, szpitala, wagi, szkoły, domu rabina i kirkutu. Wcześniejsza drewniana zabudowa dzielnicy żydowskiej spłonęła częściowo podczas pożaru miasta. W 1761 r. gmina otrzymała także zgodę od biskupa łuckiego Wołłowicza na postawienie murowanej bożnicy. Powstała wtedy Wielka Synagoga na 3 tys. wiernych, która została całkowicie zniszczona w czasie II wojny światowej.

Z Międzyrzeca pochodził oświeceniowy hebraista, redaktor i poeta Szalom ben Jakow ha-Kohen (1771- 1845). Jego pierwszą książką był zbiór rymowanych baśni i bajek moralizatorskich "Miszle(j) Agur" (hebr. Opowieści Agura) mających na celu uczenie dzieci żydowskich języka hebrajskiego. W wieku 17 lat wyjechał na studia do Berlina, a następnie do Londynu, gdzie bezskutecznie próbował założyć szkołę żydowską. W Londynie opublikował podręcznik do nauki religii mojżeszowej „Szorsze(j) emuna” (hebr., Korzenie wiary). Później mieszkał i pracował w Wiedniu i Hamburgu. Był wtedy jednym z najbardziej znanych poetów języka hebrajskiego, autorem dramatu alegorycznego "Amal we-Tirca ", kilku zbiorów wierszy, hymnów i ód, a także komentarzy religijnych i historii Żydów z czasów Machabeuszy. Większość jego prac zawierała niemieckie tłumaczenie tekstów.

W 1778 r. 717 międzyrzeckich Żydów stanowiło 40% mieszkańców miasta. Gmina międzyrzecka była na piątym miejscu co do liczebności na Podlasiu. Posiadała murowaną synagogę, bet ha-midrasz, łaźnię, szpital, kilka chederów i dom rabina. Nowy właściciel miasta - Adam Kazimierz Czartoryski w 1782 r. potwierdził przywileje handlowe dla starozakonnych i zobowiązał się do wybudowania 12 murowanych kramów dla kupców żydowskich. Miasto słynęło z handlu futrami i wyrobu szczeciny. Działały liczne garbarnie, warsztaty szczotkarskie i sortownie szczeciny. Rzemieślnicy skupiali się w cechach zawodowych. Po III rozbiorze Polski, Międzyrzec włączony został pod panowanie Austrii. Nowa administracja przejęła wpływy z badań koszerności mięsa, wprowadziła podatek „świeczkowy”, zniosła sąd rabinacki i zakazała prowadzenia praktyki lekarskiej. Żydom nadano niemieckie nazwiska i zmuszono do pełnienia służby wojskowej.

Międzyrzec szczeciniarze
Praca przy wyrobie szczotek, reprodukcja z „Sefer Mezricz", red. red. Icchak Ronkin i Binem Heler, Izrael 1978

Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. okolice Międzyrzeca weszły w skład Królestwa Polskiego. Rozwój miasta zdynamizowało zbudowanie bitej drogi i utworzenie połączenia kolejowego z Warszawy do Brześcia. Od 1829 r. w mieście działał młyn wodny Dawida i Arona Wajnbergów  Wiele rodzin utrzymywało się z wyrobu pędzli i szczotek. Powstała żydowska fabryka zapałek, obsadek do piór i fabryka maszyn rolniczych. Działały garbarnie, hamernia Lejbka Mintza, wytwórnie drutu i żarówek oraz 2 nowe odlewnie miedzi należące do Salomona Cirlesa. Były także browary, fabryka octu i pieców kaflowych oraz 3 mydlarnie, 2 waciarnie i gręplarnie. W 1827 Żydzi stanowili 65% mieszkańców miasta, a podczas spisu z 1864 r. było ich już ok. 80%. W mieście działała synagoga, 10 domów modlitwy, 45 chederów, szpital i różnorodne stowarzyszenia żydowskie. Żydzi angażowali się w życie publiczne, a podczas powstania styczniowego dostarczali broń powstańcom (Szymon Goldberg i Jelko Winderbaum). Już w 1882 r. założono w Międzyrzecu pierwszą organizację o charakterze syjonistycznym. Pod koniec stulecia zaczął też rozwijać się w mieście żydowski ruch robotniczy. W 1904 r. powołano żydowskie Towarzystwo Straży Ogniowej, przemianowane potem na Ochotniczą Straż Pożarną. W 1915 r. przy młynie braci Finkelsztajn otwarto elektrownię. Miasto było ważnym ośrodkiem gospodarczym Królestwa Kongresowego. Ze względu na eksport szczotek i szczeciny nazywano je nawet "Małą Ameryką".

Początek XX w. przyniósł rozkwit działalności kulturalno-społecznej. Powstawać zaczęły organizacje dobroczynne (m.in. Bajs Lechem - Dom Chleba), banki - Kupiecki i Ludowy, biblioteki, amatorski teatr żydowski, chóry i orkiestra dęta Mendla Szpilmana „Klezmera” przy ochotniczej straży pożarnej. Społeczność chętnie uczęszczała na występy teatralne i spotkania z pisarzami. Międzyrzec odwiedzili m.in. Szalom Asz i Icchok Lejb Perec. W 1913 r. Jankiel Rajsze Zilberberg otworzył pierwsze kino "Iluzjon". Aktywną działalność prowadziły stowarzyszenia kulturalno-oświatowe: syjonistyczny "Tarbut" i "Kultur­Liga" działająca pod auspicjami robotniczego Bundu oraz „Frajhajt”, zajmujące się pracą oświatową wśród dorosłych. Ok. 1915 r. w dwór chasydzki założył cadyk Meir Szlomo Jehuda Rabinowicz (1868–1942), syn Icchaka Jaakowa, cadyka z Białej Podlaskiej. Oprócz licznych chederów i gminnej "Talmud ­Tory" funkcjonowała religijna szkoła dla dziewcząt "Bejt Jaakow" oraz prywatne, świeckie żydowskie szkoły powszechne. Od 1916 r. działalność rozpoczęła Prywatna Koedukacyjna Szkoła Powszechna. Rok później w mieście powstało Towarzystwo Szkoły Średniej dla Młodzieży Wyznania Mojżeszowego. W 1923 r. otrzymało ono prawo do prowadzenia gimnazjum koedukacyjnego. Pod auspicjami partii politycznych działały także organizacje młodzieżowe, m.in. Ha-­Szomer ha-­Cair i Gordonia. Założony w 1926 r. oddział Robotniczego Stowarzyszenia Wychowania Fizycznego „Jutrznia”. liczył w mieście ok. 100 członków zaangażowanych w działalność drużyny sportowej i orkiestry dętej. Przed II wojną światową na etacie gminy znajdowało się 12 pracowników (rabin, dwóch podrabinów, dwóch rzezaków, dwóch kantorów, sekretarz, buchalter, kasjer i dwóch woźnych).

Afisz w języku polskim i jidisz zapraszający na bal-raut organizowany przez Ochotniczą Straż Pożarną w Międzyrzecu, 1923, zbiory Biblioteki Narodowej - www.polona.pl
Afisz w języku polskim i jidisz zapraszający na bal-raut organizowany przez Ochotniczą Straż Pożarną w Międzyrzecu, 1923, zbiory Biblioteki Narodowej - www.polona.pl

Gazety

Ważnym przejawem działalności kulturalnej Międzyrzeca był ożywiony ruch wydawniczy. W XX wieku powstało tu 16 różnych tytułów żydowskich pisanych w jidysz. Niektóre wychodziły tylko 1 raz, jak choćby opublikowany w 1913 r. "Blihung" (Rozkwit), który w zamierzeniu miał być periodykiem literackim. Wydana broszura liczyła 46 stron i zawierała zbiór wierszy i opowiadań młodych mieszkańców Miedzyrzeca. co ciekawe, debiutowało tu dwóch redaktorów przyszłych gazet. Rozkwit powstał pod redakcją miejscowego nauczyciela i tłumacza - Abrahama Gelmana. Najdłużej, bo ponad rok wychodziły 4 tygodniki i 2 dwutygodniki. Były też wydawnictwa publikowane nieregularnie. Na podstawie badań Adam Kopciowskiego odnotowano, że w Międzyrzecu powstało 9% ogółu wszystkich wydawnictw Lubelszczyzny - czyli 1043 publikacji. Największe znaczenie miały 4 tygodniki. „Mezryczer Wochnblat” (Tygodnik Międzyrzecki) wydawany w latach 1926-29 poświęcony był interesom stowarzyszeń żydowskich oraz życiu politycznemu, kulturalnemu i ekonomicznemu miasta. Ukazało się 290 numerów pisma, a następnie przekształcone ono zostało w „Unzer Mezriczer Wochnblat”, wydawany do końca 1930 r. Redaktorem obu pism był Menasze Himlszejn, a drukowano je w drukarni Rogożyka. Kolejne pismo "Podlasier Cajtung" (Gazeta Podlaska) na początku było jednodniówką wydawaną co tydzień pod redakcją innej osoby. Po 3 latach stałym redaktorem został Moszko Feldman. Gazetę drukowano w drukarni "Radio" a ukazywała się ona od 1932 do 1937 r. Bardziej zaangażowanym politycznie pismem była związana z ruchem syjonistycznym „Mezryczer Trybune” wychodząca w latach 1928–1932 (194 numery, drukarnia Radio). Kolejne pismo „Mezryczer Lebn” - "Życie Międzyrzeca" (1933–1937) znajdowało się pod wpływem fołkistów. Ceny wydawnictw kształtowały się na poziomie 10-20 groszy. Oprócz stałych tytułów wychodziły też wydawnictwa tematyczne, jak np. "Mezryczer Klajnhendler" (Międzyrzecki drobny kupiec), w którym prezentowano tylko artykuły i doniesienia dotyczące handlu czy „Mezriczer Arbeter Informator” (Międzyrzecki Informator Robotniczy). Informacje o życiu miasta pojawiały się również w pismach o zasięgu regionalnym, np. "Podlaszer Panorame" albo "Fun der prowinc".

Spacer po Międzyrzecu

Miasto zachowało układ urbanistyczny z XV wieku. Drewniana zabudowa w poł. XIX w. zastąpiona została murowanymi budynkami. Główny plac Międzyrzeca otaczają filigranowe kamienice ze zdobnymi kutymi balkonami. Na lewo od sytuowanego na placu kościoła św. Józefa znajduje się dawny budynek magistratu z 2. poł. XIX w., a naprzeciw - dawny hotel Sobelmana. W południowo-wschodniej pierzei rynku zachowały się charakterystyczne wąskie uliczki i przejścia dawnej dzielnicy żydowskiej zwieńczone kolebkowymi łukami.

Międzyrzec uliczka
Uliczka w Międzyrzecu Podlaskim, 2015, fot. Tal Schwartz, zbiory cyfrowe Ośrodka "Brama Grodzka - Teatr NN" - www.teatrnn.pl

Szczególną urodą wyróżniają się drewniane domy położone przy ul. Granicznej. Z Placu Jana Pawła II warto skręcić w ul. Warszawską, gdzie pod numerem 2-4 mieści się działający i dziś, dawny szpital żydowski - zbudowany w latach 1846–1850, nowoczesny i wyposażony wtedy w 60 łóżek dostępnych dla wszystkich mieszkańców miasta, niezależnie od wyznania. Ciekawym obiektem przy ul. Warszawskiej są też budynki dawnej stanicy i poczty konnej z 1823 r., w których na nocleg zatrzymywał się m.in. car Aleksander II czy Romuald Traugutt. Przy rogu ul. Kościelnej i Łukowskiej zachował się też budynek dawnego Domu Strażaka, zbudowany w 1925 r., jako siedziba Żydowskiej Ochotniczej Straży Pożarnej. Na parterze przechowywano w nim sprzęt strażacki, zaś na piętrze znajdowała się sala widowiskowa na 300 miejsc, w której funkcjonował kino-teatr „Olimpia”. Oprócz spektakli filmowych odbywały się tu przedstawienia teatralne, zabawy taneczne i publiczne odczyty. Przy ul. Staromiejskiej, w parterowym budynku (sąsiadującym z piętrową kamienicą, w której obecnie mieści się komenda policji) znajdowało się drugie międzyrzeckie kino - "Casino" założone przez Symchę Mandelbauma. Podczas seansów niemych filmów przygrywali tu miejscowi muzycy.

Synagoga

Główna synagoga, wybudowana w latach 1761-1779 w miejscu poprzedniej - drewnianej, znajdowała się przy dzisiejszej ul. Nassuta 13. Powstała dzięki wsparciu rodziny Czartoryskich władających wtedy miastem. Budynek był centralnym punktem dzielnicy żydowskiej. Posiadał trzy kondygnacje i dwa babińce - północny i południowy. Do części męskiej dobudowany był niższy człon pokryty dachem czterospadowym. Naprzeciwko synagogi, od strony zachodniej działał gminny bejt ha-midrasz. Szkoła powstała już w 1560 r. Pierwotnie drewniany budynek spłonął w 1718 r. i został odbudowany w 1761. W połowie XIX w. ponownie strawił go pożar, a następnie został odbudowany, także dzięki wsparciu rodziny Czartoryskich. Synagoga została zdewastowana w 1942 r., a następnie wysadzona przez Niemców w czerwcu 1943 r. Według świadków, gruzy ze zniszczonej bożnicy wykorzystano do budowy drogi leśnej w kierunku wsi Żerocin i Sitno. W miejscu dawnej bożnicy, w latach 60-tych XX w. powstały bloki mieszkalne.

Międzyrzec synagoga
Synagoga w Międzyrzecu Podlaskim, reprodukcja z „Mezricz; zamlbuch in hajlikn ondenk fun di umgekumene Jidn in undzer gebojrn-sztot in Pojln", red. Josef Horn, Buenos Aires 1952

Na początku XX w. Międzyrzec był jednym z największych i najszybciej rozwijających się miast na Podlasiu. Społeczność żydowska posiadała synagogę, gminny bejt ha-midrasz, 10 domów modlitwy, przytułek dla starców, przytułek dla dzieci, rytualną rzeźnię ptactwa, łaźnię rytualną, bibliotekę, lokal biura zarządu gminy, dom rabina i kantora. Domy modlitwy należały do poszczególnych cechów, np. przy ul. Szkolnej 18 spotykali się krawcy, przy Warszawskiej 67 - furmani, a przy Brzeskiej 70 - szewcy. W mieście funkcjonowało także kilkanaście chasydzkich izb modlitewnych, m.in. zwolenników cadyków z Góry Kalwarii, Radzynia, Sokołowa, Łomży, Białej Podlaskiej czy Łomaz.

Cmentarz żydowski

Minz (1807), Preter (1835), Rosen (1843), Rapaport (1846) to wybrane nazwiska z odczytanych XIX-wiecznych macew znajdujących się na nowym kirkucie w Międzyrzecu. Cmentarz powstał w 1810 r. przy ul. Brzeskiej 90, naprzeciw cmentarza katolickiego. Zastąpił wcześniejszą, utworzoną w XVI w. nekropolię, wyłączoną już wtedy z użytkowania. Zachowało się na nim ok. 300 macew, z których najstarsza pochodzi z 1706 r. Ok. 200 ocalałych fragmentów wmurowanych jest ponadto w ogrodzenie cmentarza, stanowiąc swoista ścianę płaczu. Podczas wojny obydwa cmentarze został zdewastowane przez Niemców. Na nowym kirkucie przeprowadzano egzekucje ludności żydowskiej. Ofiary zostały upamiętnione w 1946 r. pomnikiem ufundowanym przez Abrama i Sarę Finkelsteinów z USA. Wśród wykonanych z piaskowca i granitu macew znajdują się także 2 unikalne, prawdopodobnie jedyne na Lubelszczyźnie, żeliwne stele wykonane przez miejscową hutę braci Szejmel. Odnaleźć też można powojenne nagrobki - ostatni należący do Mosze Kaufmana z 1973 r. Obok cmentarza znajduje się budynek pełniący niegdyś funkcje domu przedpogrzebowego. Wejście na cmentarz możliwe jest przez furtę znajdującą się w obejściu domu.

Międzyrzec cmentarz żydowski
Żeliwna macewa na cmentarzu żydowskim w Międzyrzecu Podlaskim z 1834 roku, 2015, fot. Tal Schwartz, zbiory cyfrowe Ośrodka "Brama Grodzka - Teatr NN" - www.teatrnn.pl

II wojna światowa i zagłada Żydów

W 1939 r. w mieście żyło ok. 12 000 Żydów tj. 90% ogółu mieszkańców (lub 75% jeśli w teren miasta wliczyć okolice). Na początku wojny miasto zostało zbombardowane przez niemieckie lotnictwo. Pod koniec września 1939 r. do Międzyrzeca wkroczyły wojska sowieckie, które po kilkunastu dniach zastąpiła armia niemiecka. Razem z wycofującą się na wschód Armią Czerwona zdołało uciec ok. 2 000 międzyrzeckich Żydów, głównie młodych mężczyzn. Już w pierwszych miesiącach po zajęciu miasta Niemcy rozpoczęli prześladowania ludności żydowskiej, zmuszanie do prac przymusowych i odbieranie własności. Do miasta przesiedlano Żydów z powiatu radzyńskiego oraz z innych miast Polski, a także z Wiednia i Słowacji. Szacuje się że przebywało tu od 17 do 24 tys. osób. 25 maja 1942 r. Niemcy deportowali ok. 800 Żydów z Międzyrzeca do obozu zagłady w Treblince. W dniach 25 i 26 sierpnia 1942 r. Niemcy rozstrzelali kilkuset chorych i niedołężnych na miejskim rynku, a prawie 11.000 osób deportowali do Treblinki. Pozostałych w mieście Żydów skupiono w gettcie, które utworzono 28 sierpnia 1942 r. pomiędzy ulicami Brzeską, Warszawską, Szkolną i Żelazną. Większość z mieszkańców getta pracowała w miejscowych obozach pracy przymusowej. Cześć osadzonych wykorzystano do prac przy irygacji Krzny koło Międzyrzeca i Rogoźnicy oraz budowy dróg i lotniska w Krzewicy. Niemcy przejęli także zakłady szczotkarskie, w których zatrudniali ok. 1000 robotników. We wrześniu i październiku 1942 r. przesiedlono tu Żydów z Wohynia, Parczewa i Radzynia. Większość z nich została wywieziona do obozu zagłady w Treblince w trzech akcjach deportacyjnych (6-9 października, 27 października, 7-8 listopada). W listopadzie 1942 r. okupanci utworzyli getto szczątkowe, w którym zamknięto ocalałych Żydów z powiatu radzyńskiego oraz grupę szczeciniarzy z getta warszawskiego. Kolejne transporty kierowano do obozu na Majdanku. Odbyły się one w dniach 30 kwietnia 2-3 i 26 maja 1943 r. Na cmentarzu żydowskim rozstrzelano 200 Żydów, którzy próbowali uniknąć wywiezienia do obozu. Ostatnia akcja miała miejsce w dniach 18-19 lipca 1943 r. kiedy w odwecie za śmierć dwóch Niemców na przedmieściu Piaski zamordowano 179 ostatnich Żydów z Międzyrzeca. Getto zlikwidowano. Cała dzielnica żydowska została zniszczona.

Strych

Na strychu domu przy rynku, który był w czasie okupacji siedzibą Gestapo, przez 13 miesięcy ukrywała się grupa 10 Żydów, kobiet i mężczyzn w różnym wieku. Przestrzeń w której się ukrywali miała w najwyższym miejscu 70 cm, panował tam głód i choroby, ale też obchodzono święta Pesach i Purim, a także toczono tam spory ideologiczne, jako że wśród ukrywających się był i ortodoksyjny Żyd i komuniści. Historię tę usłyszał i udokumentował Efraim Sidor, izraelski pisarz, dramaturg i satyryk, którego rodzice pochodzą z Międzyrzeca i który na zlecenie Związku Byłych Mieszkańców Międzyrzeca Podlaskiego nakręcił w 2002 r. film dokumentalny „A Klejne Amerike” (jid. Mała Ameryka) opowiadający o życiu i zagładzie tego kwitnącego podlaskiego miasteczka. Historia stała się też kanwą sztuki teatralnej „Mezericz” (jid. Międzyrzec), napisanej wspólnie przez Efraima Sidora i Itzika Weingartena, wystawionej w 2004 r. przez Teatr Cawta w Tel Awiwie.

Po wojnie

Na początku 1945 r. w Międzyrzecu mieszkało 129 Żydów, spośród których 71 pochodziło z tego miasta. W ciągu 1945 r. wróciło z ZSRR wielu ocalonych, jednak niewielu z nich decydowało się na powrót do Międzyrzeca. 19 maja 1946 r. w pobliżu stacji kolejowej Sokule (niedaleko Międzyrzeca, przy trasie do Białej Podlaskiej) zamordowani zostali Isroel Zylbersztejn (były partyzant) i Genia Adlerstein z Białej Podlaskiej (był więźniarka KL Auschwitz-Birkenau). W atmosferze narastającego zagrożenia większość Żydów opuściła miasto, w sierpniu 1946 r. mieszkało tu już tylko 47 Żydów. Większość z nich wyjechała z Międzyrzeca w kolejnych latach. Ostatni z mieszkających tu po wojnie ocalałych z Zagłady międzyrzeckich Żydów zmarł w 1997 r.

Pomnikowa „Modlitwa”

17 maja 2009 r. prawie 200 Żydów z całego świata przybyło na uroczystość odsłonięcia pomnika poświęconego pamięci społeczności żydowskiej dawnego Mezericz. Rzeźba, powstała z inicjatywy izraelskiego Związku Byłych Mieszkańców Międzyrzeca Podlaskiego we współpracy z młodymi mieszkańcami działającymi w Ochotniczej Straży Pożarnej. Jej autorką jest światowej sławy rzeźbiarka Yael Artzi. Pomnik przedstawia postać kobiety otulonej modlitewnym talitem. Inspiracją dla formy upamiętnienia był wygląd modlącej się matki autorki. Rzeźba usytuowana jest na głównym placu miasta. Przejmującym momentem uroczystości była pieśń w wykonaniu pochodzącej z Międzyrzeca Podlaskiego znanej piosenkarki Sławy Przybylskiej. 

Międzyrzec rzeźba Yael Artzi
Pomnik "Modlitwa" autorstwa Yael Artsi poświęcony pamięci Żydów z Międzyrzeca Podlaskiego, 2015, fot. Tal Schwartz, zbiory cyfrowe Ośrodka "Brama Grodzka - Teatr NN" - www.teatrnn.pl

Warto zobaczyć

  • Pałac Potockich (XVIII w.), ul. Lubelska 63
  • Rynek Starego Miasta (XV w.) z rzeźbą "Modlitwa" upamiętniającą międzyrzeckich Żydów
  • Kościół św. Mikołaja (1477) z plebanią (1818), ul. Łukowska 6
  • Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła (1772–1774), ul. Lubelska 61
  • Kościół św. Józefa (1564), ul. Staromiejska 11
  • Szpital, (1846–1850), ul.Warszawska 2-4
  • Cmentarz żydowski, ul. Brzeska 90
  • Cmentarz katolicki, ul. Brzeska

 

Opracowanie tekstu: Monika Tarajko