Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Ostryna - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Ostryna (Острына) (biał. Астрына) 

GPS: 53°43′48″ N/ 24°31′45″ E

Synagoga w Ostrynie
Synagoga w Ostrynie (Autor: Filina, Natalja)

Spis treści

[RozwińZwiń]

KrajobrazBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od 1991 roku do dnia dzisiejszego Ostryna – osiedle typu miejskiego w rejonie szczuczyńskim obwodu grodzieńskiego Republiki Białoruś. Jest ośrodkiem administracyjnym ostryńskiej rady wiejskiej. Na terenie Szczuczyńskiego rejonu przepływa rzeka Ostrynka - lewy dopływ Kotry, długość 17 km. Na lewym brzegu rzeki w pobliżu wsi Kulbaczyno znajduje się pomnik archeologiczny - grodzisko.

Widok na Ostrynę
Widok na Ostrynę

Liczba ludności – 2 200 osób (2006 rok). Miejscowość położona jest w odległości 22 km od Szczuczyna, 29 km od dworca kolejowego Rożanka, na trasie Mosty – Lida. Położona jest na przecięciu drogi Grodno-Ostryna-Raduń.

Pomniki historyczno-kulturowe: Cerkiew Przemienienia Pańskiego, nowy Kościół św. Teresy od Dzieciątka Jezus, synagogi.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Autor słownika toponimicznego W. A. Żuczkiewicz łączy pochodzenie nazwy osady z nazwiskami Ostriejka, Ostrień, Ostryj. Zgodnie z geograficznym słownikiem Królestwa Polskiego ostry na swoją nazwę otrzymała od rzeki, na którą jest położona - Ostroży lub Ostriejka (obecnie Ostrynka). Lokalni mieszkańcy wyjaśniają pochodzenie nazwy od słowa «ostry». Zgodnie z legendą obok dzisiejszej miejscowości w okresie tatarskiego i mongolskiego napadu zdarzyła się krwawa walka.

W 1386 roku pojawia się wzmianka o Ostrynie na mapach niemieckich rycerzy-szpiegów, jako o majątku Wielkiego księcia Litewskiego, którego namiestnikiem był litewski bojar Minigajło.

W źródłach pisanych po raz pierwszy pojawia się wzmianka o Ostrynie z datą 1451 rok, w księdze zapisków metryki litewskiej oraz w księdze zapisków ziem Wielkiego Księcia Litewskiego i króla Polski Kazimierza IV Jagiellończyka. W XV – XVI wieku Ostryna – znajduje się pod rządami królewskimi, jest centrum gminy powiatu trockiego (dwór «Ostryna z gminą»). W 1487 roku Ostryna na dostaję miasteczkiem.

Ostryńscy Tatarzy. Podczas mongolsko-tatarskich napadów w XIII wieku koczownicy nie docierali do Poniemena. Tatarzy osiedlili się na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego pod koniec 14 wieku. Wielki książę Gedymin i Witold oraz inni książęta zapraszali Tatarów ze złotej ordy i Krymu, wykorzystywali ich w walce z ordą teutońską. W 1394 roku, po porażce Timura na terytorium Księstwa, odstąpił chan Tochtamysz wraz ze swoimi ludźmi. Książę Witold osiedlił ich w Lidzie i okolicach. Możliwe, że właśnie wtedy pierwsi Tatarzy pojawili się również na ziemi Szczuczyńskiej. Licznik potomkowie chanów krymskich walczyli między sobą o władzę. Ten, kto odniósł porażkę, ukrywał się w wielkim Księstwie Litewskim aż do lepszych czasów. W 1492 roku krewni chana krymskiego Mengli Gireja, carewicz Dewlesz - Sułtan, jego wuj Iztemir uciekli do Kijowa. W 1514 roku król Zygmunt Pierwszy Stary podarował synowi Dewlesz sułtana - Azubekowi sułtanowi 70 gospodarstw, dwóch parobków i 6 pustostanów pod Ostryną. Jest mało prawdopodobne, że muzułmaninowi można było podarować chłopów pańszczyźnianych. Nie do końca znane są okoliczności pojawienia się ostryńskich Tatarów prawdopodobnie byli to potomkowie ludzi Tochtamysza, Uciekinierów ze Złotej Ordy i więźniów Tatarów krymskich. Pewną ilość osób przywiózł ze sobą także Aziubek sułtan.

Aziubek dał początek rodowi ostryńskich carewiczów. Ostryńscy carewicze w okolicach miasteczka posiadali majątki ziemskie. Miasteczko Ostryna należało od 1520 roku do Chreptowiczów. Carewicze należeli do najbardziej wpływowego rodu tatarskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajmowali ważne stanowiska przy dworze książęcym, posiadali prawa do swojego wojska i podlegali bezpośrednio Wielkiemu Księciu Litewskiemu, i występowali w charakterze sędziów w konfliktach między białoruskimi tatarami. Za wierną służbę Tatarzy ostryńscy otrzymali ziemię w województwie mińskim i trockim. Do głównych obowiązków Tatarów należała służba wojskowa. Tatarzy wyprawiali się na wojnę jedynie konno, uzbrojeni w łuki ze strzałami, szable i arkany. W czasie pokoju Tatarzy zajmowali się hodowlą koni, rzemiosłem skórzanym i obuwniczym. Pracowali jako gońcy, listonosze, ochroniarze i woźnicy wozów kupieckich. W XVI-XIX wieku Tatarzy zasłynęli jako dobrzy ogrodnicy.

Stopniowo ostryńscy carewicze stawali się biedniejszymi, a w XVII wieku ród ostryńskich carewiczów utracił swoje majątki i nie pojawiał się więcej w źródłach pisanych.

Na początku XVI wieku ostryńskimi namiestnikami byli Gleb Proński, Fiodor Chreptowicz, Siemion Skindzer. W 1520 roku król Zygmunt I Stary, który był winny A. I. Chreptowiczowi 500 kop groszy, oddał mu «swój dwór… Ostrynę do spłacenia sumy na 3 lata, a potem do jego śmierci!». W XVI-XVIII w. Ostryna - centrum starostwa lidzkiego powiatu województwa wileńskiego. W 1556 Ostryńska cerkiew Przemienienia otrzymała podarunek od Zygmunta Augusta i Zeniewiczów. W 1641 roku miasteczko otrzymało od Władysława IV prawo magdeburskie oraz herb: na niebieskim tle srebrna wieża z czerwonym dachem, na dachu uzbrojona ręka z mieczem (opis 1792).

Zgodnie z niektórymi polskimi źródłami w 1666 roku w Ostrynie zbudowano kościół. Ofiarodawcami byli Krzysztof Zygmunt i Klara Izabella (Klara Izabella de Malgi Laskari) Pacy, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak to stwierdzenie budzi wątpliwości. Przyczyna tego kryje się w tym, że mimo iż było wskazane, że kościół był zbudowany, to jednak w żadnym raporcie inspekcji księdza Mikołaja Słupskiego, która odbywała się w latach 1674-1676 na terytorium Białorusi, nie było informacji o kościele w Ostrynie. Nie ma również informacji w danych późniejszych inspekcji - w 1744 roku. A inspekcje badały tam wszystkie, nawet najmniejsze, kościoły na ziemiach białoruskich, i nowego kościoła inspektorzy oczywiście by nie pominęli. Bardziej odpowiadającym rzeczywistości wydają się wnioski uczonego historyka N. Rowby, który uważa, że mowa była nie o budowaniu kościoła, a o renowacji starej ostryńskiej cerkwi i przebudowy w świątynię unicką.

Wynika to również z dokumentów wykorzystywanych przez J. W. Powajbo (obecnie ksiądz Jerzy) w swojej pracy dyplomowej dotyczącej historii kościoła ostryńskiego.

W 1706 Ostryna była główną bazą Szwedów podczas Wojny Północnej. W 1738 roku miasteczko liczyło 57 domów. Przywilej Augusta III w 1763 przekazał P. Ziankowicz swojemu synowi M. Ziankowiczowi. Od 1793 roku Ostryna jest centrum gminnym. Od 1795 roku włączona do powiatu lidzkiego Imperium Rosyjskiego.

Od 1818 – do końca lat 40-tych XIX wieku Ostryna została oddana w długoterminową dzierżawę chersońskiemu gubernatorowi, a następnie francuskiemu parowi hrabiemu Armanowi Emanuelowi Szarlowi Sen-Pri.

W 1859 roku: 170 domów, 970 mieszkańców, drewniana cerkiew, kaplica, cotygodniowe targi. Na lokalny handel dobrze pływała obecność licznej wspólnoty tatarskiej. W 1866 roku Ostryna posiadała 1196 mieszkańców. Od 1882 do 1985 roku, 1885 roku: 295 dworów i 1210 mieszkańców, urząd gminny, cerkiew, kaplicę, 2 żydowskie domy modlitewne, szkołę, 10 sklepików, browar, wiatrak wodny, garbarnię i 8 karczm. Co niedzielę odbywały się targi. W 1897 roku – 2410 mieszkańców, w 1909 roku - 1145 mieszkańców, działała szkoła narodowa, jednoklasowa szkoła cerkiewno-parafialna (od 1898 roku), sklep.

Zachowana oryginalna zabudowa żydowska w Ostrynie
Zachowana oryginalna zabudowa żydowska w Ostrynie

W 1916 roku w Ostrynie wybudowane zostały 2 synagogi «zimna» i «ciepła» na miejscu tych, które spłonęły. W tym samym czasie wybudowano również łaźnię. Wszystkie budynki zachowały się do chwili obecnej.
W 1919 roku Ostryna liczyła 1841 mieszkańców. Od 1921 roku Ostryna była centrum gminy powiatu lidzkiego, od 1926 roku – powiatu szczuczyńskiego województwa nowogródzkiego w Polsce. W 1931 roku otrzymała status miasta; działał tam urząd gminy, cerkiew, dwie synagogi, poczta; w poniedziałki odbywały się targi, co miesiąc - jarmarki.

Od listopada 1939 roku Ostryna znajdowała się w granicach BSRR. Od 15 stycznia 1940 roku - osiedle typu miejskiego, w rejonie wasiliszkowskim obwodu baranowiczowskiego (03.08.1954 rok – centrum rejonowe). Od 12 października 1940 roku jest centrum rady wiejskiej w tym samym obwodzie i rejonie. Od 20 stycznia 1960 roku - w rejonie szczuczyńskim, od 25 lutego 1964 roku - centrum rady osiedlowej. Od 1962 roku do 25 grudnia 1962 roku - w rejonie skidelskim. W 1940 roku: 224 domy, 2744 mieszkańców.

Stare żydowskie domy przy ulicy Slatvinskogo 1-3 w Ostrynie, zniszczone w lecie 2014 roku
Stare żydowskie domy przy ulicy Slatvinskogo 1-3 w Ostrynie, zniszczone w lecie 2014 roku

W okresie drugiej wojny światowej od 24 czerwca 1941 roku do 12 lipca 1944 Ostryna była okupowana przez Niemców. Wyzwolona przez 5 Kawaleryjską dywizję gwardzistów trzeciego korpusu kawalerskiego podczas operacji Wileńskiej. Podczas okupacji w miejscowości działa grupa konspiracyjna. W 1949 roku utworzono kołchozy: im. 30-lecia BSRR, «Flaga stalinowska»; latach 1950-1953 wychodziła gazeta «Droga kołchozowa».

Na dzień pierwszego stycznia 2001 roku: 1005 domów, 2407 mieszkańców, centrum kołchozu «Sowiecka Białoruś». 23 czerwca 1941 roku miasteczko było otoczone przez wojska niemieckie i od tego dnia nikt już nie mógł uciec. Ostryna była okupowana ponad 3 lata - do 12 lipca 1944 roku.

Komendantem rejonu wyznaczono Niemca z gestapo, który od razu rzucił duże siły do likwidacji Żydów.

Opowieść Mordechaja Cyrulnickiego, byłego więźnia numer 79414:

Urodziłem się w 1899 roku w miasteczku Ostryna, obecnie obwód grodzieński. Tam mieszkałem ze swoją rodziną aż do napaści hitlerowskiej. Rodzinę miałem dużą: 5 dzieci. Miałem wspaniałe dzieci. Wszystkie uczyły się. Starsza córka Gala – miałaby teraz już 22 lata – wraz z przyjściem władzy sowieckiej dostała się do grodzieńskiego technikum inżyniersko-budowlanego i wiosną 1941 roku przeszła do drugiej klasy. Starszy chłopiec, 17-letni Jakow, uczył się w poligraficznej zawodowej szkole przyzakładowej. Pozostałe uczyły się jeszcze w szkole: 16-letni Joel przeszedł do 9 klasy, 13-letni Wiktor – do 8 klasy, a najmłodsza Łania, - miała zaledwie 9 lat – przeszła by już do 4 klasy.

Ostryna położona jest niedaleko granicy. Już 23 czerwca 1941 roku miasteczko ze wszystkich stron było otoczone przez Niemców, a ci mieszkańcy, którzy próbowali uciec, zmuszeni do powrotu. 25 czerwca Niemcy weszli do Ostryny.

Rozstrzeliwania ludzi rozpoczęły się zaraz po wejściu Niemców do miasteczka. Pierwszymi ofiarami byli ci którzy brali udział w organizacji władzy sowieckiej oraz pracy Związku w naszym rejonie.

Nasze miasteczko wchodziło w skład rejonu szczuczyńskiego. Na początku września na komendanta rejonu wyznaczono Niemca-gestapowca. Nazwiska jego teraz nie pamiętam- pamięć osłabiła się po obozie. Od momentu jego wyznaczenia rozpoczęła się nagonka i prześladowanie Żydów. Na początku Żydom zabroniono wychodzić poza granice miasteczka. Za naruszenie tego zakazu groziło rozstrzelanie. W ten sposób został rozstrzelany osiemdziesięcioletni Arie Taniewicki, przyłapany przez hitlerowców nieopodal miasteczka. W tym samym czasie zabity został również rabin miasteczka Biezdanski. Razem z grupą innych obywateli miasteczka został wywieziony do obozu koncentracyjnego, a po kilku dniach dowiedzieliśmy się że zostali oni rozstrzelani.

Kolejne zakaz zabraniał Żydom pokazywania się w miasteczku w dni świąteczne. I znowu - naruszenie rozstrzał, przy czym rozstrzelaniu podlegali nie tylko sami winni, lecz także członkowie ich rodzin. Żona Chaima Chlebowskiego wyszła na ulicę po wodę. Pojmali ją i rozstrzelali razem z mężem i dwójką niepełnoletnich dzieci.

7 listopada 1941 roku zapaliła się jakaś szopa. Niemcy oskarżyli o podpalenie Żydów i rozkazali całej ludności żydowskiej zebrać się na placu „dla sprawdzenia”. Kilkadziesiąt osób w tym wszyscy, którzy nie zdążyli pojawić się na czas lub ci, u których Niemcy znaleźli nieprawidłowe dokumenty zostali od razu rozstrzelani.

Rozstrzeliwania w naszym miastecku stały się czymś częstym i normalnym. Odbywały się one najczęściej w dni targowe, żeby przestraszyć okoliczną ludność chłopską. Komendant, mieszkający w centrum rejonowym – Szczuczynie, często zajeżdżał do Ostryny, i wtedy już wiedzieliśmy, że będą rozstrzeliwania. Pośród wielu rozstrzelani zostali wszyscy nauczyciele: Miller z żoną i dwiema córkami, Jelin i inni. Do nich również trafił synagogalny starzec Dreznin.

Pewnego razu - było to pod koniec listopada 1941 roku - całą ludność żydowską zagnano ponownie na plac, przy czym nakazano im zabrać ze sobą rzeczy wartościowe. Ludzie przypuszczali, że czeka ich przeniesienie do innego miejsca. Jednak, sprawa zakończyła się na tym, że wszystkie rzeczy przyniesione na plac, zostały im zabrane. W tym samym czasie ich domach trwała masowa grabież. Potem dowiedziałem się że niemiecki agronom, który dostał się do mnie do domu, ukradł nawet szkolne ołówki i zeszyty moich dzieci. Kto próbował pokazać najmniejszy sprzeciw był zabity.

Zgodnie z rozkazem komendanta w każdym domu na ścianie powinna wisieć lista jego mieszkańców. Jeśli przy sprawdzaniu listy kogoś nie odnaleziono na miejscu, to rozstrzeliwano całą rodzinę. W ten sposób zginęła ośmioosobowa rodzina Oszera Amstibowskiego.

Getto w Ostrynie utworzono na początku grudnia 1941 roku. Do nas do miasteczka zegnano Żydów ze wszystkich okolicznych wsi, z miasteczka Nowy Dwór, z Dembrowy. Przybyli opowiedzieli, że wszyscy słabi i chorzy po drodze zostali zabici. Podczas organizacji getta znowu rozstrzelano około 10 osób. Potem nastąpiły kolejne rozkazy i nowe rozstrzeliwania. Lejb Michelewicz i jego siostra Fejge-Sore byli rozstrzelani za to, że przywieźli ukradkiem do getta trochę ziarna. Oszer Bojarski był złapany przy mieleniu ziarna – rozstrzelano go. Wszystkich sobie nie przypomnisz!
8 stycznia 1942 roku ogłoszono, że Ostryna wraz z całym rejonem grodzieńskim zostanie włączona skład „Reichu”.

Ludność Getta zaczęli codziennie wyganiać na roboty do lasu. Mężczyźni zajmowali się wyrębem lasu, wytapianiem smoły. Strażnicy bili ludzi na robotach do nieprzytomności, a słabych lub tych, którzy nie wytrzymywali zabijano bezpośrednio na miejscu. Nie raz zdarzało się, że ludzi którzy zostali obwinieni sabotaż wysyłam do więzienia, a jeśli Żyd raz trafił do więzienia, to że był on tam tylko do najbliższego piątku. W piątki w więzieniu odbywały się rozstrzeliwania więźniów ( w tym również wszystkich Żydów).

Przy likwidacji ostryńskiego getta 5 lutego 1943 roku zabito 1969 Żydów.

Brama wejściowa do getta w Ostrynie
Brama wejściowa do getta w Ostrynie

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W okolicy osady znaleziono przekłuty podobny do klina topór. Znajduje się on w krakowskim muzeum archeologicznym w Polsce. W 1968 roku moskiewski archeolog W.W. Siedow w odległości około półtora kilometra na północny zachód od Ostryny, niedaleko wsi Kulbaczyno na brzegu rzeki Ostrynki odkrył grodzisko wygłosił hipotezę że jest to stare miasto Ostreja, znane z «listy rosyjskich miast dalekich i bliskich». Grodzisko ma owalny kształt o rozmiarze 75x75 m. Białoruscy archeolodzy M. Tkaczew i S. Piwowarczyk prowadzili wykopaliska na grodzisku. Wyjaśnili oni, że Słowianie żyli tam jeszcze w X wieku, koło grodziska zachowały się kurhanowe groby z tamtych czasów.

Zabytki budownictwa i architektury (tylko istniejące obiekty)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cerkiew Przemienienia Pańskiego (1885 rok). Pomnik architektury retrospektywno-rosyjskiego stylu. Pionową dominantą jest trzypoziomowa dzwonnica.

Cerkiew Przemienienia Pańskiego w Ostrynie
Cerkiew Przemienienia Pańskiego w Ostrynie

Kościół św. Teresy od Dzieciątka Jezus (2001 rok) posiada architekturę neogotycką: wysokie strzeliste okna z rozetkami, przypory, wieżyczki, wieżę na wejściu pod szpicą dachu. Pod wejściem okno – rozeta, drzwi ozdobione artystycznym okuciem. Układ jest zgodny ze schematem podobnym do krzyża, wyznaczony przez kierunek przejść.

Synagogi (1916 rok) – początek budowy w Ostrynie «zimnej i ciepłej» synagogi na miejscu tych, które spłonęły.

Synagoga w Ostrynie
Synagoga w Ostrynie

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pomniki: Alaizy Paszkiewicz (Ciotki), Lenina, 2 mogiły zbiorowe: 5 konspiratorów, 21 żołnierzy sowieckich i 17 partyzantów, którzy polegli w latach 1941 – 1944 oraz 11 pracowników partyjno-sowieckich, którzy polegli w latach 1945-1948.

Muzea - archiwa - biblioteki - kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ośrodek pracy pozaszkolnej, dom kultury, biblioteka dziecięca, biblioteka miejsko-osiedlowa. W szkole znajduje się etnograficzna ekspozycja muzealna.

Infrastruktura turystycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Działa kawiarnia «Faworyt»: Od 9:00 do 18:00, piątek, sobota od 9:00 do 2:00. Każdy drugi poniedziałek miesiąca – dzień sanitarny. We wsi Kulbaczyn (5 km) znajduje się agrogospodarstwo «Bobrowa chata».

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Irina Milinkewicz

 

Kawiarnia Faworyt przy ulicy Grodzieńskiej 23 w Ostrynie
Kawiarnia Faworyt przy ulicy Grodzieńskiej 23 w Ostrynie

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Słowa kluczowe