Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Siemiatycze - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Siemiatycze - miasto powiatowe w województwie podlaskim, w powiecie siemiatyckim, na wschód od rzeki Bug (w odległości 10 km), położone jest na Wysoczyźnie Drohiczyńskiej, nad trzema rzekami Kamionką, Muchawiec i Mahomet. Liczba ludności blisko 15 tysięcy mieszkańców. W mieście znajdują się 2 parafie katolickie i 2 parafie prawosławne. Prawosławni stanowią 1/3 mieszkańców Siemiatycz. Miasto zamieszkuje też kilka rodzin cygańskich z dwóch rodów osiedlonych tu w latach 60-tych XX w.

Zabudowa ulicy Zaszkolnej w Siemiatyczach
Zabudowa ulicy Zaszkolnej w Siemiatyczach, 2015, fot. Józef Markiewicz, zbiory Ośrodka "Brama Grodzka - Teatr NN" - www.teatrnn.pl

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Historia Siemiatycz jako miasta sięga połowy XVI w. i jest nierozerwalnie związana z dziejami rodów magnackich, w rękach których pozostawała majętność siemiatycka. Prawa miejskie nadał Siemiatyczom król Zygmunt August w 1542 r. Zezwolono wówczas miastu na organizację jarmarków i targów handlowych w czwartki. Ta blisko 500-letnia tradycja przetrwała do dnia dzisiejszego. Chcąc zwiększyć dochodowość swoich dóbr, siemiatyccy właściciele ziemscy rozpoczęli proces osadnictwa Żydów na terenie miasta. Utworzona przez nich gmina samorządowo – wyznaniowa z czasem rozrosła się do jednej z największych gmin żydowskich na Podlasiu. W tym okresie powstały m.in. zespół klasztorny Księży Misjonarzy, ratusz, szpital, szkoła położnicza, bożnica żydowska, świątynia ewangelicka, drukarnia oraz pałac, mieszczący liczne zbiory przyrodnicze, geologiczne i historyczne.

W dniach 6-7 lutego 1863 r. w Siemiatyczach stoczona została jedna z największych bitew Powstania Styczniowego. Oddziały powstańcze zajęły miasto wypierając Rosjan, lecz ostatecznie w drugim dniu walk poniosły klęskę w walce z wojskiem rosyjskim. W walkach zniszczona została znaczna część miasta, w tym pałac Jabłonowskich, którego nigdy potem nie odbudowano.

Ożywienie gospodarcze nastąpiło w końcu XIX w. Rozwijał się przemysł włókienniczy. Czynne były cegielnie, kaflarnie, browary, gorzelnie, wytwórnia tytoniu, młyny, zakłady produkujące naczynia miedziane i mosiężne, zakład skórzany, kuźnie. Większość rzemiosł i drobnego handlu znajdowała się w rękach ludności żydowskiej, która w końcu XIX w. stanowiła ponad 75% ogółu mieszkańców.

Kaflarnia parowa w Siemiatyczach
Kaflarnia parowa w Siemiatyczach

Lata I i II wojny światowej nie szczędziły miastu zniszczeń. Zabudowa została zniszczona w 25%. Zniszczony ratusz nigdy nie został odbudowany. Działania wojenne przyniosły miastu również poważne straty ludzkie, niemal całkowitej zagładzie uległa ludność żydowska. Po zakończeniu II wojny światowej i powrocie części mieszkańców, liczbę ludności Siemiatycz szacowano na ok. 4000.

Współcześnie Siemiatycze mają blisko 15 tysięcy mieszkańców. W mieście znajdują się zakłady związane z wyrobami meblarskimi, kaflarskimi, przetwórstwem owocowo-warzywnym oraz mleczarnia produkująca sery.

Historia społeczności żydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsi Żydzi przybyli do Siemiatycz w 1582 roku. Ówczesna właścicielka miasta – Katarzyna z Tęczyńskich, sprowadziła ich do miasta z Litwy. W 1667 roku była tu już gmina żydowska. W 1765 r. mieszkało w Siemiatyczach 1015 Żydów, z okolicznymi wsiami – 1895. W tym czasie gmina siemiatycka uniezależniła się od kahału w Tykocinie, usamodzielnienie nastąpiło w 1730 r. Główną murowaną synagogę wzniesiono w miejscu starej drewnianej, na terenie dawnego cmentarza żydowskiego w 1777 r. przy wytyczaniu ulicy Pałacowej. Przebudowę miasta przeprowadzono na polecenie Anny Pauliny z Sapiehów Jabłonowskiej, wojewodziny Racławskiej, która uczyniła Siemiatycze jedną ze swoich głównych rezydencji. Realizowała ona w Siemiatyczach ideę mocnego sprzężenia miasta z rezydencją, wzorując się na Nancy (w duchu klasycystycznym wzniesiono m.in. pałac, 2 oficyny, folwark Annopol i ratusz).

Liczba siemiatyckich Żydów na przestrzeni wieków:

1765 r. - 1015
1799 r. - 1656
1807 r. - 2233
1847 r. - 3382
1897 r. - 4638
1921 r. - 3718
1939 r. - 4303
po 17 IX 1939 r. - ponad 7000
po 1945 r. - 0

Holocaust

Siemiatycze znalazły się pod okupacją niemiecką 11 września 1939 roku. Przez następne 12 dni, do momentu zajęcia miasta przez Armię Czerwoną, Żydzi poznali przedsmak terroru niemieckiego. 12 września Niemcy powołali przedstawicielstwo mieszkańców, w którym ludność żydowską reprezentowali: rabin Chaim Baruch Gerstein, Zundl Monczer i Jankiel Rubin. Już pierwsze zebranie tego komitetu, zwołane w bóżnicy, miało niezwykle dramatyczny przebieg. W tym też czasie, podczas najścia Niemców na bóżnicę na ul. Drohiczyńskiej, Niemcy zastrzelili Josela Turnera.

Represje antyżydowskie nie ustały po zajęciu miasteczka przez Rosjan. Nowe władze skrępowały ekonomiczną działalność Żydów przez wysokie podatki, deportowały także wielu żydowskich przedsiębiorców i kupców. Zamarło życie społeczne i funkcjonowanie oświaty. Były nawet próby zawładnięcia bóżnicą i przekształcenia jej w magazyn, udaremnione zdecydowaną postawą Żydów.
Druga okupacja niemiecka zaczęła się w Siemiatyczach 23 czerwca 1941 roku. Pierwszą jej ofiarą był Jankiel Djum, który zginął już podczas bombardowania miasta. Tego samego dnia, 23 czerwca, Niemcy rozstrzelali w pobliskiej wsi Wiercień 13-osobową rodzinę Jankiela Tykockiego, fotografa z Siemiatycz.

29 czerwca 1941 roku Żydów spędzono na siemiatycki rynek, gdzie odbyła się publiczna egzekucja 7 mężczyzn oskarżonych o działalność komunistyczną. Byli wśród nich Szymon Grunberg z synem, Izrael Sołoński z synem Mosze Bosz, Józef Fisz i inni. 10 lipca 1941 r. Niemcy zorganizowali na rynku widowisko - kazali Żydom rozbić pomnik Lenina, a nauczycielowi szkoły żydowskiej Kogutowi wygłosić przy tym antyradziecką mowę. Doszło wtedy do ekscesów ze strony miejscowych chuliganów, wskutek czego utonął w rzece Kamionce szklarz Kusidowicz.

Po ustabilizowaniu się niemieckich władz administracyjnych, Siemiatycze, jako siedziba Amtskomisariatu, weszły w skład Kreiskomisariatu Bielsk Podlaski. Burmistrzem został Beckman, wójtem gminy Bucholz. Przy ulicy Pałacowej mieściła się siedziba Schutzpolizei (komendant Herman Reszke) i żandarmerii (komendant Otto Domersdorf). Około 10 lipca 1941 r. Niemcy powołali spośród Żydów Judenrat, składający się z 12 osób, pod kierownictwem Izraela Rozencwajga. Poza nim w Judenracie byli: Szymon Ciepielewicz, Pesach Steiberg, Lejzor Szuster, Dawid Gruskin, Mordechaj Gruskin, Lewin Rosenzwejg, J. Kogut, Rafał Kidszblum, Dawid Winner, Kałmen Szefic. Siedzibą Judenratu był dom Cukiermana usytuowany przy rynku. W tym też czasie powołano 12-osobową Żydowską Straż Porządkową, na czele której stanął Alek Wajnberg. Do lipca 1942 r. Żydzi w Siemiatyczach zajmowali swoje domy, jednak musieli już je oznakować, podobnie jak codzienną odzież. Zabraniano im poruszania się chodnikiem, mogli chodzić tylko ulicą. W mieście w dniu 15 marca 1942 roku ukazało się ogłoszenie podpisane przez burmistrza Beckmana. Pierwszy punkt tego ogłoszenia brzmiał: „Powitania Żydów w stosunku do Niemców z Rzeszy są zabronione".

Judenrat, na rozkaz władz niemieckich, organizował ludzi do pracy. Żydzi pracowali w warsztatach krawieckich, szewskich, w majątku w Czartajewie, oraz przy odgruzowaniu i uprzątaniu miasta. Wtedy to jeden z Niemców utrwalił na fotografii pracę Żydów przy zbombardowanym Ratuszu. Żydzi, którzy nie pracowali, mogli przebywać na ulicy tylko w godz. 12.00-14.00.

W czerwcu 1942 roku zaczęły się przygotowania do utworzenia getta – teren ogrodzono drutem kolczastym i wysiedlono ludność nieżydowską. l sierpnia 1942 roku naziści utworzyli w Siemiatyczach getto. Istniało ono niewiele ponad 3 miesiące w okresie od lipca 1942 do 10 listopada 1942. Uwięziono w nim ok. 7 tys. Żydów: mieszkańców Siemiatycz, Drohiczyna, Mielnika, Nurca i innych miejscowości, którzy wcześniej uciekli z Generalnej Guberni na prawą stronę Bugu. Getto w Siemiatyczach zlokalizowano w rejonie ulic Koszarowej, Wysokiej, Górnej i Słowiczyńskiej.

Getto w Siemiatyczach
Getto w Siemiatyczach

W trakcie przesiedlenia Niemcy odbierali Żydom część bagażu. Podobnie jak w innych gettach, również w Siemiatyczach ogromnym problemem był niedostatek odpowiedniej liczby pomieszczeń. Na jedną osobę średnio przypadało 1 m kw. powierzchni. Z konieczności ludzie zajmowali szopy, stodoły oraz ziemianki. Wszyscy mieszkańcy getta otrzymali specjalne identyfikatory. Żydzi zostali obciążeni obowiązkiem świadczenia pracy na rzecz okupanta, za którą otrzymywali symboliczne wynagrodzenie. Na porządku dziennym były doraźne egzekucje i represje ze strony nazistów. W Księdze Pamięci Siemiatycz opisano niektóre z tych wydarzeń: „W święto Rosz Haszana (....) zebrali na środku getta wszystkich mężczyzn, bezlitośnie ich pobili, ucinając im brody. Naziści zmusili fryzjera Szine, aby obciął brodę rabinowi. Dopiero po tym Żydzi mogli wrócić do swoich kwater. Siemiatyckie getto istniało trzy miesiące. Przez ten czas Żydzi byli bestialsko torturowani, wielu z nich zastrzelono".

Likwidacja getta rozpoczęła się 2 listopada 1942 roku. Do getta przybył żandarm Rudolf, znany sadysta, i powiedział, że niedługo będzie już koniec z Żydami. Przewodniczący Judenratu Rozencwajg starał się o wiadomości na ten temat. Dwaj przekupieni Niemcy przyznali, że nastąpi likwidacja getta. Na wieść o tym planie następnego dnia, 3 listopada, doszło do buntu. Wielu Żydów próbowało sforsować druty i uciec. Ponieważ getto było obstawione przez wzmocnione siły żandarmerii, Schutzpolizei oraz posiłki z Bielska Podlaskiego, niewielu Żydom udało się wymknąć. Zginęło wtedy wiele osób (prawdopodobnie pochowani są na terenie obecnego PZM). Niemcy zmienili skład Judenratu, na czele stanął teraz Meir Szereszewski. Wzmocnili także obstawę. Na trzeci dzień po zablokowaniu getta sformowano pierwszy transport z 2456 ludzi. Część z nich wieźli na furmankach polscy chłopi wezwani w tym celu przez żandarmerię, a większość szła pieszo pod eskortą. W drodze wielu zastrzelono, choć niewielu podejmowało próby ucieczki. Po pierwszym wysiedleniu, dalszy los Żydów był już jasny. Zaplanowano więc podpalenie getta, aby zorganizować samoobronę. W tym celu wyposażono w pieniądze i wysłano za druty Szlomę Płotnickiego, aby tam zakupił i zorganizował dostarczenie broni do getta. Płotnicki wprawdzie zakupił broń od oddziału leśnego we wsi Grodzisk, jednak wskutek przyśpieszenia kolejnych deportacji, plan ten nie doczekał się realizacji. Codziennie wysyłano kolejne grupy, a Żydzi sami chcieli znaleźć się w transporcie, gdyż - jak wspomina świadek - nie mieli już sił cierpieć. Policja przeszukiwała domy i piwnice na terenie getta. Wielu Żydów odnaleziono w podziemiach fabryki Maliniaka. W ostatnim transporcie wywieziono z getta wszystkich członków Judenratu i policję żydowską. Ponieważ nie było akurat podstawionego pociągu, samochody wypełnione ludźmi stały cały dzień na dworcu. W nocy ostatni transport śmierci odszedł do Treblinki. Niektórzy Żydzi próbowali wyskakiwać z pociągu. Jedenastu z nich szczęśliwie wyskoczyło i odszukali się, byli to: Abram Wallach, Irwing Morer, Izrael Krawiec, Hersz Resznik, Ryfka Gruskin, Maks Gruskin, Kałmen Goldwasser, Lejzor Resznik, Myts Tronowski i jego żona Sonia. Do końca ze swymi dziećmi pozostał nauczyciel, J. Kogut, śpiewając w drodze pieśni żydowskie. W tych tragicznych dniach zachował się on niczym inny wychowawca dzieci, sławny Janusz Korczak.

Joszua Kejles tak opisał pierwsze stadium akcji eksterminacyjnej:

2 listopada o wpół do szóstej rano siemiatyckie getto zostało otoczone i ostrzelane przez gestapo. Żydzi dostrzegli niebezpieczeństwo i chcąc się ratować, zaczęli uciekać przez płot. Nieszczęśnicy zostali zastrzeleni przez policję. Padło wiele ofiar. O godzinie 8 przyjechała także żandarmeria polowa z bronią maszynową, całe getto oświetlono reflektorami. Około godziny 10 rano wzięto blisko 20 Żydów do pochowania ciał ofiar, które padły przy ujarzmianiu; wśród trupów znaleziono dwoje dzieci, które siedziały koło swoich zamordowanych rodziców. Polski policjant zabrał je do getta, były to 3-letnie dzieci. Jedno dziecko było Meira Zabłudowskiego, w dziecięcy sposób tłumaczyło, że tata, mama i babcia śpią, ale ono nie rozumie, dlaczego leżą w rzece krwi. Przez kolejnych 8 dni getto było otoczone. Jednego dnia złapano kobietę, Jaspę Kapelusznik, przy paleniu swoich rzeczy. Doprowadzono ją do drzwi i zastrzelono. Trup musiał tak leżeć całą dobę, aby wszyscy widzieli.

W dn. 5 listopada 1942 r. naziści skoncentrowali większość Żydów pośrodku getta i nakazali im ustawić się w szeregi. Po selekcji wyprowadzili około 2400 osób na stację kolejową, rozgłaszając przy tym informację o planowanym przesiedleniu do pracy na okupowane tereny Związku Radzieckiego. Na stacji wszystkich wtłoczono do wagonów towarowych. Podczas akcji - w miejscu koncentracji, po drodze na stację i przy wagonach - dochodziło do egzekucji. Zabijane były osoby stawiające opór lub nienadążające za kolumną. Pociągi ruszyły do obozu zagłady w Treblince. Pomimo niedużej odległości, transport dotarł na miejsce dopiero następnego dnia. Po wyjściu na rampę, wszyscy ludzie zostali uśmierceni w komorach gazowych, a ich ciała spalone. 5 listopada 1942 r. cześć osób zdecydowała się nie stawiać na wyznaczoną zbiórkę. W ciągu kolejnych dni Niemcy przetrząsali wszystkie zabudowania i potencjalne kryjówki w poszukiwaniu ukrywających się. Z tej grupy naziści wydzielili 152 osoby, przeznaczone do robót na terenie obozu. Ich współtowarzysze trafili do komór gazowych.

Podczas obu transportów - pomimo straży, ścisku i zamkniętych drzwi wagonów - podejmowano próby ucieczki. Kończyły się one z różnym skutkiem. Część uciekinierów ginęła, innym udawało się dotrzeć do lasów przy linii kolejowej. Jedną z takich osób był Rafał Kirszenbojm, który po wojnie tak opisał swoją ucieczkę: "Wyskoczyłem z wagonu przez górne wąskie okienko. Żeby wyleźć przez to wąskie okienko, musiałem z siebie zdjąć zbędne ubranie. Zostałem w koszuli w 12-stopniowy mróz, skoczyłem w czasie jazdy pociągu. Na taki krok zdecydowało się kilkudziesięciu Żydów, ale żandarmi od razu ich zastrzelili (....).

10 listopada 1942 r. ostatni pozostali w getcie w Siemiatyczach Żydzi zostali wywiezieni do Treblinki.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wilcza Góra – tajemnicze wzniesienie znajduje się ok. 1,5 km na północ od dużego zalewu. Dzisiaj porośnięte lasem jest trudne do odnalezienia. Pod koniec XIX wieku etnograf Oskar Kolberg pisał, że według wierzeń miejscowej ludności na tej górze czarownice odprawiały swoje obrzędy. Wokół wzniesienia znajdowało się wiele olbrzymich głazów, które przez lata używane były jako budulec (m.in. zbudowano z nich mur starego cmentarza).

Instytucje wyznanioweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szkolnictwo

W Siemiatyczach w okresie międzywojennym istniało kilka żydowskich szkół: podstawowa yeshirea, Beit Tosef yeshirah i Tiddish, szkoła hebrajska Tarbut oraz Hebrajska Szkoła Powszechna Kadimach.

Synagoga

Synagoga została zbudowana w 1797 roku po wielkim pożarze miasta. Projekt budynku przypisywany jest Szymonowi Bogumiłowi Zugowi, który ulokował synagogę przy ulicy prowadzącej z pałacu księżnej Anny Jabłonowskiej do ratusza na głównym placu miasta. W czasie bitwy siemiatyckiej w trakcie powstania styczniowego w 1863 roku jako jeden z niewielu budynków ocalała w pożarze miasta. Usytuowana jest w pd.-zach. części miasta, przy ul. Zaszklonej 1, w odległości ok. 150 m od dawnego rynku.

Synagoga w Siemiatyczach
Synagoga w Siemiatyczach

Siemiatycka synagoga to budynek dwukondygnacyjny na planie kwadratu z dachem kopertowym, czterospadowym, z salą główną od wschodu, z wbudowanymi galeriami z trzech stron oprócz wschodniej. Główne wejście do synagogi było przeznaczone dla mężczyzn; kobiety do synagogi wchodziły od południowej strony nieistniejącymi już dwuspadowymi drewnianymi schodami. Kobiety modłom mężczyzn przysłuchiwały się na piętrze (tzw. Babiniec). Wewnątrz synagoga była urządzona z wielkim, prawdziwie barokowym przepychem, ściany były pomalowane w motywy zwierzęce i kwiatowe. Podłoga miała wyszukaną ozdobną formę i była z kamienia. Aron ha-kodesz (miejsce przechowywania zwojów Tory) znajdował się na wschodniej ścianie, wykonany był z drewna – misternie rzeźbiony. Na samym środku synagogi, w jej centralnym punkcie naprzeciw aron ha-kodesz znajdowała się bima – żydowska kazalnica z której odczytywano teksty Tory. W okresie międzywojennym na wyposażeniu synagogi znajdowały się m.in.: kamienna umywalka o wyszukanej formie – prezent księżnej Jabłonowskiej, drewniana ozdobna kolumna ze skrzynką na ofiary - dar barona Meiznera oraz ołtarz proroka Eliasza do obrzędu obrzezania. W czasie II wojny światowej oraz w latach powojennych synagoga służyła jako magazyn. W 1944 roku już po zakończeniu działań wojennych, zniszczono cenne wyposażenie m.in. bimę. Po wojnie w budynku synagogi powstał dom kultury. W latach 1961-64 przeprowadzono generalny remont zamalowując m.in. freski ścienne, zamurowując część okien. Nowe pokrycie dachowe wykonano z blachy, pierwotnie była to dachówka ceramiczna. Z pierwotnego wyposażenia nie zostało nic. W budynku mieści się obecnie ośrodek kultury. W sali męskiej – widownia i scena, na piętrze – ekspozycje wystawowe. Ciekawostką godną odnotowania jest fakt, iż w Londynie, nieopodal Hyde Parku znajduje się synagoga bliźniaczo podobna do tej, która stoi w Siemiatyczach.

Domy modlitwy

Istniały przy ulicach Wesołej (1877), Fabrycznej, Drohiczyńskiej (1909) i Małopolskiej. Pomieszczenie modlitewne znajdowało również się w fabryce kafli Belkiesa.

Dom talmudyczny

Obok synagogi jest gmach, który mieścił niegdyś szkołę, izbę posiedzeń zarządu i siedzibę sądu kahalnego. Budynek wzniesiono w 1893 roku roku w stylu neobarokowym z elementami dekoracji modernistycznej. Obecnie mieści się tu szkoła zawodowa.

Kirkut nieistniejący

Aleja (obecna ul. Pałacowa) łącząca pałac z rynkiem przebiegała przez teren użytkowanego wówczas cmentarza żydowskiego, który został, mimo dramatycznych protestów Żydów zlikwidowany. W zamian księżna Anna Jabłonowska wyznaczyła teren na nowy cmentarz poza miastem, na lewym brzegu rzeki Kamionki. Wezwała przedstawicieli żydowskiej społeczności i zaproponowała im przeniesienie cmentarza na drugą stronę rzeczki Kamionki. Zdarzenie to zanotował ówczesny kronikarz. A oto jego relacja:

Żydowscy seniorzy zdecydowanie odmówili przenosin i ze łzami w oczach błagali księżnę aby nie profanowała ich cmentarza i nie naruszała spokoju duszy ich przodków. Dążąca do celu księżna, mając zgodę innego kahalnego seniora Kardyszewicza, którego pozyskała bogatymi podarkami, postanowiła przystąpić do usunięcia pomników nagrobnych i wykopywania kości. Żydzi z żonami i rodzinami z płaczem rzucili się na mogiły swoich przodków, zasłaniając je swoimi ciałami, lecz książęcy hajducy przeganiali ich razami nahajek. (.....) Przez cmentarz przeprowadzono szeroką ulicę obsadzoną po obu stronach drzewami. Z dwu stron ulicy pozostały części cmentarza z zachowanymi pomnikami i nagrobkami. Ale grzebać zmarłych już nie było wolno. Społeczność żydowska rzuciła wtedy klątwę na zdrajcę Kardyszewicza i skazała go na pogrzebanie poza ogrodem cmentarza. Kardyszewicz zmarł wkrótce bezpotomnie. Po pogrzebie ziemia wyrzuciła ciało ze swego wnętrza i przez dłuższy czas pozostawało ono w jamie odkryte. Aby wynagrodzić popełnione świętokradztwo, księżna postanowiła wybudować synagogę. Żydzi z początku odmawiali przyjęcia takiego prezentu, ale księżna synagogę wybudowała. Gdy ten piękny i duży budynek oddano do użytku, Żydzi dali się przebłagać i zaczęli odprawiać tam modły.

Kirkut istniejący

Powstał w XVIII w., położony jest w części wschodniej miasta przy obecnej ul. Polnej w sąsiedztwie placu gdzie co czwartek odbywa się targ. Nekropolia otoczona jest murem, z oryginalną bramą z czerwonej cegły. Za bramą, z kilkunastu zachowanych nagrobków, wybudowano lapidarium upamiętniające Żydów z Siemiatycz. Z kilkuset nagrobków poza lapidarium nie pozostało nic. Cmentarz porośnięty jest lasem. Na ulicy Wysokiej zamontowany jest kierunkowskaz – wskazujący drogę na kirkut. Siemiatyckie Stowarzyszenie Bioregion w ramach poszukiwań nagrobków żydowskich odnalazło i zwróciło kilkadziesiąt połamanych tablic na cmentarz, które zostały wmontowane w lapidarium z tablicą.

Mykwa – łaźnia - bania

Przed II wojną siemiatyccy Żydzi zbudowali przy ul. Ciechanowieckiej nad rzeką Muchawiec łaźnię. Była to mykwa - żydowska łaźnia rytualna, do której w każdy piątek przed Szabatem i przed innymi świętami Żydzi przychodzili się obmyć. Pełniła również funkcje zwykłej łaźni. Społeczność żydowska wyraziła zgodę, by w soboty mogli z niej korzystać również chrześcijanie, którzy własnej w Siemiatyczach nie zbudowali. Bania działała do końca lat 50. XX w.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Siemiatycki syjonizm

Wychodzące w Warszawie na początku XX wieku czasopismo "Życie Żydowskie" (tygodnik społeczno - polityczny poświęcony sprawom żydowskim i syjonizmowi) w numerze z 20 czerwca 1919 roku zamieściło korespondencję z Siemiatycz autorstwa M. Kaplińskiego:

Ruch syjonistyczny w naszem mieście po usunięciu się okupantów zaczął się szybko rozwijać. Stowarzyszenie liczy obecnie 200 członków i jest prawie panującą organizacją miejscową tak pod względem liczbowym jak i kulturalnym. Wielką zasługę przy reorganizowaniu naszego stowarzyszenia należy przypisać panu Ajuszteinowi, który bawiąc w naszym mieście, przemówieniami w duchu czysto syjonistycznym przyczynił się do rozpoczęcia energicznej akcji zbierania na rzecz "Funduszu Narodowego". Ponadto powstało u nas w okresie ewakuacji władz okupacyjnych kilka partii żydowskich, jak to: Klub Robotniczy, Związek Zawodowy Szewców, Strzecha Robotnicza, Związek Zawodowy Rzemieślników, dwie organizacje młodzieżowe, komitet podziału artykułów żywnościowych nadchodzących z Ameryki. Tworzą go przedstawiciele wszystkich istniejących w mieście stronnictw żydowskich. Niedawno rozpoczęto przedwyborczą akcję do sejmu, w której biorą udział jedynie syjoniści.

Bund w Siemiatyczach

22 czerwca 1929 roku z inicjatywy Bundu (Powszechny Związek Robotników Żydowskich w Polsce) powstał w Siemiatyczach oddział Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Skórzanego i Pokrewnych Zawodów w Polsce. Liczył ok. 50 członków – wyłącznie Żydów. Prezesem był Winer Alter.

Bund był partią lewicową, opowiadał się za autonomią dla Żydów wschodnioeuropejskich, utworzeniem laickiego szkolnictwa i wspieraniem kultury w języku jidysz. Bundowcy wierzyli, że dzięki temu Żydzi nie ulegną asymilacji i zachowają swoją odrębność. Bund był partią antysyjonistyczną (przeciwną ruchowi na rzecz powrotu do Palestyny).

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowski handel

W rękach żydowskich obywateli Siemiatycz znajdowała się większość handlu i gastronomii - głównie w Ratuszu oraz kamienicach i domach wokół rynku, a także przy ulicy Grodzieńskiej.

W latach 30-tych w Siemiatyczach były cztery kawiarnie, z tego trzy znajdujące się na Placu Piłsudskiego (obecnie Plac Jana Pawła II), należały do: Rosenzweiga, Lewina i Mandelbauma; czwarta mieściła się w Ratuszu i prowadzona była przez Zommenfelda.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szabaśnik – rodzaj piekarnika w piecach kaflowych. Do czasów obecnych słowo to w Siemiatyczach funkcjonuje.

Wąskie uliczki w żydowskich częściach Siemiatycz pozbawione były kanalizacji. Wzdłuż każdej z nich płynął ściek. Przechodząc wieczorem, należało półgłosem oznajmiać swoją obecność. Do dziś starzy mieszkańcy pamiętają zawołanie "sze idzie". Zabezpieczało to przechodnia przed ewentualnością wylania z pięterka na jego głowę nieczystości.

Siemiatycze, drewniana zabudowa miasta
Siemiatycze, drewniana zabudowa miasta

Zabytki budownictwa i architektury (istniejące i niezachowane)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Siemiatyczach w szczytowym międzywojennym okresie działało kilkanaście zakładów kaflarskich produkujących 75% wszystkich kafli kwadrateli w kraju. Do dziś zachowała się (w ruinie) największa w kraju kaflarnia przy ul. Wysokiej. Teren kaflarni był na terenie getta. W Siemiatyczach w kliku miejscach można zobaczyć budynki i domy wybudowane z kafli.

Zabytki zachowane

  • Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła z 1866 r.
  • Posąg 2 sfinksów przy dawnej bramie wjazdowej do pałacu księżnej Anny Jabłonowskiej
  • Kamienny posąg sfinksa przy liceum
  • Kościół rzymskokatolicki parafialny Wniebowzięcia NMP późnobarokowy 1719-1727 według projektu Karola Antoniego Baya.
  • Dawny Klasztor Misjonarzy Klasztor misjonarzy późnobarokowy 1719-1727 według projektu Karola Antoniego Baya. Po 1914 rozebrano spalony pawilon pn-wsch.
  • Kościelne ogrodzenie i dzwonnica późnobarokowa z lat 1725-27.
  • Figura przy kościele św. Jana Nepomucena z XVIII wieku.
  • Dawna bożnica z 1797 zbudowana według projektu z 1777 autorstwa Szymona Bogumiła Zuga. W stylu klasycystycznym. Odbudowana w 1964 z zatarciem cech stylowych.
  • Szkoła Talmudyczna z 1900 przy ul. Pałacowej 10 w stylu neobarokowym i modernistycznym.
  • Kaplica cmentarna ewangelicko-augsburska z poł. XIX wieku.
  • Kaplica cmentarna św. Anny z 1826-27.
  • Oranżeria z z 1860 r. Spalona w czasie powstania styczniowego w 1863. Odbudowana w latach 80-tych XX w. z zatarciem cech stylowych.
  • Domy klasycystyczne przy ul. Pałacowej (nr 14, 19, 25, 28).
  • Cmentarz (wielowyznaniowy) założony w 1805 r.
  • Cmentarz wojenny z I wojny światowej.
  • Ruiny zespołu zakładu kaflarskiego z końca XIX w.

Zabytki niezachowane

  • Ratusz na Rynku zbudowany po 1772 według projektu Szymona Bogumiła Zuga i zniszczony w 1941 przez Niemców.
  • Południowa dzwonnica z XVIII w. przy zespole misjonarskim, zburzona przez Niemców w czasie II wojny światowej.
  • Pałac księżnej Anny Jabłonowskiej zbudowany po 1777 według projektu Szymona Bogumiła Zuga. Został spalony w czasie powstania styczniowego w 1863.

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W synagodze w środku i na zewnątrz znajdują się tablice pamiątkowe zawieszone przez lokalne władze z okazji rocznic likwidacji getta.

Tablica pamiątkowa w lapidarium na kirkucie, której tekst brzmi: „Tu spoczywają zwłoki niewinnych ofiar zamordowanych przez siepaczy hitlerowskich 1942 r. W m. Siemiatyczach dzieci, kobiet, mężczyzn i starców w liczbie 70 osób. Wśród nich Efraim Kejles, Abram Ekstrakt, Mejta Lew i inni. Pozostał przy życiu w głębokim smutku i przeprowadził ekshumację Joshua Kejles. Cześć ich pamięci.”

Prawdopodobnie na terenie PZM zlokalizowanego częściowo na terenie kirkutu znajduje się masowa mogiła rozstrzelanych mieszkańców getta.

Zabytkowe założenia zieloneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Siemiatycze otaczają lasy – może właśnie dlatego na terenie miasta brak jest parku. Do lat 70-tych XX wieku istniały dawne sady księżnej Anny Jabłonowskiej. Pozostałością po nich jest nazwa osiedla Sady.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Siemiatycka księga pamięci 

„Kehillat Semiatycze” (angielskie tłumaczenie nosi tytuł “The community of Semiatich”) to książka, która została wydana w Tel Awiwie w roku 1965. Treść księgi będącej swoistą kroniką – stanowią fakty historyczne o żydowskiej społeczności Siemiatycz oraz relacje spisane przez siemiatyckich Żydów, tych którzy przeżyli wojnę. Wersja internetowa książki dostępna jest na stronie internetowej: www.jewishgen.org/yizkor/Siemiatycze/Siemiatycze.html

Gedaliah z Siemiatycz - żył w XVIII wieku i podejmował szereg działań na rzecz powrotu Żydów z diaspory. W roku 1700 wyszedł z koncepcją utworzenia państwa żydowskiego i jako pierwszy wyruszył do Palestyny. W podróży towarzyszył mu brat Moses. Celem wędrówki było również zademonstrowanie zbawienia, które może być osiągnięte jedynie przez skruchę, modlitwę, post i umartwianie się. Widać więc, że mimo ustalenia daty narodzin syjonizmu na rok 1897 (I Kongres w Bazylei), faktyczny twórca, autor pracy „Modlitwa o pokój w Jerozolimie" (1716 - Berlin), już dwieście lat wcześniej chciał budować podwaliny państwa Izrael.

Jankiel Tykocki - siemiatycki fotograf. Człowiek, który wykonał dziesiątki zdjęć przedwojennych budynków Siemiatycz i istotnych zdarzeń, a także uwiecznił wiele postaci z lat międzywojennych, zamieszkałych w Siemiatyczach. Niektóre zdjęcia zostały wydane w formie pocztówek w okresie międzywojennym. Znaczna większość zdjęć wykonanych przez Jankiela Tykockiego zaginęła w czasie wojny. O samym fotografie wiadomo nie wiele. Przybył do Siemiatycz z początkiem XX wieku i otworzył w mieście zakład fotograficzny. Zginął wraz z rodziną 23 czerwca 1941 w Wiercieniu koło Siemiatycz. Mimo, iż jako fotograf utrwalił przedwojenne Siemiatycze i mieszkańców miasta, fotografia ukazująca jego samego nie zachowała się.

Josef Rabin Siemiatycki.

W Tykocinie, w XVIII wieku w pobliżu Wielkiej Synagogi mieszkał Josef Rabin Siemiatycki. Przypuszczalnie ów Josef był siemiatyckim rabinem, pochodzącym z Tykocina.

Chaim Siemiatycki (1908-1943)

Nigdy nie był związany z Siemiatyczami, nie można nawet potwierdzić, że kiedykolwiek gościł w Siemiatyczach – jednak jego nazwisko zobowiązuje by o nim wspomnieć. Urodził się w Tykocinie. Odebrał tradycyjne wykształcenie żydowskie w chederze. Od 1929 mieszkał w Wilnie, utrzymując się z prac dorywczych. W tymże roku debiutował jako poeta w dzienniku "Hajnt". Publikował wiersze, opowiadania i artykuły o tematyce literackiej w pismach żydowskich ukazujących się w Polsce i Nowym Jorku, wydał dwa zbiory wierszy - Ojsgestrekte hent (Wyciągnięte ręce, Warszawa 1935) i Tropns toj (Krople rosy, Warszawa 1938). W 1939 żydowski PEN-Club w Polsce przyznał mu nagrodę literacką im. I. L. Pereca. Ten poeta żydowski, piszący w języku jidysz pisał pod pseudonimami Chaim Tiktiner, Chaim T. W latach 1939-1941 przebywał w Białymstoku, gdzie pracował jako robotnik i nie zajmował się literaturą. Zginął rozstrzelany przez Niemców we wrześniu 1943 w Ponarach pod Wilnem.

Był uważany za "wybitnego liryka o dużej wrażliwości na przyrodę i atmosferę codzienności, wyróżniał się głęboką religijnością" (Chone Shmeruk, w artykule w Polskim Słowniku Biograficznym). W polskim przekładzie wiersze Siemiatyckiego ukazały się w Antologii Poezji Żydowskiej (1868-1968) (Londyn 1980, red. Z. Szeps) i Antologii Poezji Żydowskiej (Warszawa 1983, red. S. Łastik i A. Słucki).

Na podstawie: Chone Shmeruk, Chaim Siemiatycki, w: Polski Słownik Biograficzny, tom XXXVI, 1995-1996

Zejdel Siemiatycki

Pochodził z Tykocina. Był rabinem w trzech warszawskich synagogach i kierownikiem duchowym młodzieży z Agudat Israel. W roku 1938 otrzymał stanowisko rabina sławnej żydowskiej gminy w Wołożynie. W 1943 r. przybył do Londynu w ramach wymiany dyplomatycznej między walczącymi mocarstwami. Tam kontynuował działalność akademicką na jedynej „litewskiej” jeszywie Mojżesza Sznejdera. Został tam szybko kaznodzieją i rektorem. Pozostał na tym stanowisku przez 14 lat, do końca swojego życia. Jego sława szybko rozeszła się po Europie. Po wojnie nie ustawał w działaniach na rzecz organizowania pomocy ocalałym z Holokaustu. Należał do stałych członków rady rabinackiej organizacji syjonistycznej „Agudat Israel”. Zmarł w 1955 r.

Moszek Siemiatycki

Długoletni Prezes Synagogi przy ul. Dr Zamenhofa 10 w Warszawie. Zmarł w wieku 71 lat, pochowany na cmentarzu warszawskim.

Chackiel Rozencwajg

Przeżył siemiatyckie getto, dobrowolnie wstąpił w szeregi Armii Czerwonej, zginął pod Berlinem w ostatnich dniach wojny.

M. Kadeszowicz

W 1889 roku był rabinem siemiatyckiej synagogi.

Chaim Baruch Gerstein

Ostatni siemiatycki rabin siemiatyckiej synagogi. Był liderem ogólnopolskiej partii syjonistycznej Mizrachi. Zginął w niemieckim obozie zagłady w Treblince.

Hersz Belkes

Właściciel kaflarni przy ul. 11-listopada.

Dajcz

Właściciel siemiatyckiej kaflarni Dajcz, przy ul. Wysokiej wraz z rodziną popełnił samobójstwo, zażywając truciznę w pociągu wiozącym ich wraz z innymi żydowskimi mieszkańcami Siemiatycz do niemieckiego obozu zagłady w Treblince.

Mortko Kotler

Właściciel kaflarni na ul. Ciechanowieckiej.

Borys Kotler

Syn właściciela kaflarni. Przeżył wojnę dzięki matce, która go wyprowadziła z siemiatyckiego getta oraz dzięki mieszkańcom wsi koło Siemiatycz którzy go karmili. Borys Kotler ufundował remont i renowację bramy siemiatyckiego kirkutu.

Muzea – archiwalia – księgozbiory – kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Pieczęć ubój rytualny, miedziana – zbiory prywatne w Siemiatyczach.
  • W ŻIH w Warszawie znajduje maszyna do produkcji macy z Siemiatycz.
  • W Siemiatyczach znajduje się kilkadziesiąt obrazów malarza Józefa Charytona – portrecisty umarłych Żydów. Zbiory w rękach prywatnych oraz ośrodku kultury i urzędzie miasta.
  • Fragment Tory z siemiatyckiej synagogi znajduje się w Muzeum Diecezjalnym w Drohiczynie.
  • Zdjęcia wykonane przez Jankiela Tykockiego są w kolekcji Jerzego Nowickiego właściciela tygodnika „Głos Siemiatycz”, www.siemiatycze.com
  • Pamiątki po siemiatyckich Żydach w audiowizulanej formie są w zbiorach Stowarzyszenia Bioregion, www.nawschodzie.pl
  • Kafle z insygniami właścicieli siemiatyckich kaflarni są w zbiorach Marcina Korniluka.

Infrastruktura turystycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Punkt Informacji Turystycznej w Siemiatyczach
Pl. Jana Pawła II 3a
Informacje telefoniczna 889 67 45 46
e-mail: [email protected]
www.nawschodzie.pl/it
www.siemiatycze.eu/it

Miejsca noclegowe

  • Pensjonat "Cezar", ul. Mickiewicza 10, w pobliżu zalewu. (85) 6564060.
    25 miejsc noclegowych. Dwie gwiazdki. Restauracja na miejscu. www.restauracja-cezar.eu.
  • Pensjonacik "Stary Rynek", Plac Jana Pawła II 41, centrum miasta, w pobliżu kościoła, (85) 6555538, 695186429. 15 miejsc noclegowych. Restauracja na miejscu.
  • Hotel Kresowiak, ul. Grodzieńska 7, 17-300 Siemiatycze, recepcja tel. 85 682 82 28
    Hotel zlokalizowany w centrum miasta. 50 miejsc noclegowych. Restauracja na miejscu.
    www.kresowiaksiemiatycze.pl
  • Zajazd "U Kmicica", ul. 11 Listopada 192 (przy wylocie na Lublin i Warszawę), położony na skraju lasu, (85) 6552432.30 miejsc noclegowych. Restauracja na miejscu.
  • Dom Noclegowy przy Gimnazjum Gminnym, Siemiatycze, ul. Kościuszki 88, (85) 656 15 13.
    22 miejsca noclegowe. Pokoje bez łazienek. Brak gastronomii na miejscu.
  • Noclegi "Helena", Siemiatycze, ul. Kasztanowa 58, (85) 6552345.
    14 miejsc noclegowych, bez gastronomii na miejscu.

ŹródłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Wojewódzka Komisja Historyczna Białystok, 5 III 1946 r., l. P . 34/6
  • AŻIH, Relacja nr 301/ 1463, z języka jidysz tłumaczyła Sylwia Szymańska.
  • Materiały archiwalne Marcin Korniluk/Stowarzyszenie Bioregion, www.nawschodzie.pl
  • Materiały archiwalne Jerzego Nowickiego właściciela tygodnika „Głos Siemiatycz”, www.siemiatycze.com 

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Marcin Korniluk

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Słowa kluczowe