Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Szczebrzeszyn - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Miasto w woj. lubelskim, liczące kilka tysięcy mieszkańców, położone na pograniczu Roztocza Zachodniego i Padołu Zamojskiego, oddzielonych doliną rzeki Wieprz przepływającą w pobliżu miasta. Tereny na zachód i południowy-zachód od Szczebrzeszyna – pocięte plątaniną zalesionych wąwozów – to tzw. „Piekiełko”, utworzono tu Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy. W odległości kilku kilometrów na wschód, za rzeką Wieprz zaczyna się Roztoczański Park Narodowy. Szczebrzeszyn jest lokalnym węzłem drogowym. Przez miasto prowadzi droga nr 858 z Zamościa przez Zwierzyniec do Biłgoraja, na północ odchodzi droga nr 848 przez Turobin do Lublina, druga, lokalna droga na południe do Zwierzyńca biegnie po zachodniej stronie doliny Wieprza; droga nr 74 do Frampola została poprowadzona na zachód, przez Topólczę.

Szczebrzeszyn, Rynek i okolice
Szczebrzeszyn, Rynek i okolice (Autor: Wejman, Wioletta)

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początki Szczebrzeszyna związane są z czasami Rusi Książęcej, a o jego ówczesnej randze świadczy to, że był już wówczas miastem. W procesie przyłączania ziem ruskich do Korony przez Kazimierza Wielkiego Szczebrzeszyn wymieniany w 1352 r. jako „oppido ruthenicali”. Za czasów Ludwika Węgierskiego, w 1378 r., dobra szczebrzeskie, jako prywatną włość (powiat) otrzymał Dymitr z Goraja. Za czasów Gorajskich, jeszcze w końcu XIV w. Szczebrzeszyn otrzymał prawo magdeburskie, miastu nadano nowy kształt przestrzenny z rynkiem wymierzonym na wschód od wcześniej istniejącej cerkwi i na zachód od kościoła. Na południe od centrum wzniesiony został zespół klasztorny franciszkanów, a dalej, poza zabudową, usytuowany był zamek, na miejscu poprzedniej rezydencji obronnej. Na przełomie XIV i XV w. miasto przez około 40 lat było własnością Tarnowskich, potem Kmitów, a od 1555 r. pochodzących z Wielkopolski Górków. To zapewne za czasów Tarnowskich, jeszcze pod koniec XV w. pojawili się tu Żydzi, którzy zamieszkali w kwartale na pd.-zach. od rynku. Tam została wzniesiona bożnica, a jeszcze dalej na zachód, poza zabudową, cmentarz żydowski. W 1593 r. dobra przeszły do Czarnowskich, ale jeszcze w tym samym roku ich właścicielem stał się Jan Zamoyski, który włączył włość szczebrzeską do powstającej Ordynacji Zamojskiej. Od tego czasu miasto zaczęło tracić na znaczeniu z powodu rozwoju stosunkowo bliskiego Zamościa – stolicy Ordynacji. Jednak nowi właściciele nie zaniedbywali Szczebrzeszyna, fundując tu murowany zespół klasztorny franciszkanów i wspierając prace przy kościele, cerkwi oraz synagodze, a następnie pomagali przy późniejszych pracach remontowych tych obiektów. Miasto było skromnie ufortyfikowane, dlatego zostało zdobyte przez Kozaków Chmielnickiego, następnie przez Szwedów w czasie potopu, potem przez Tatarów w 1672 r. i w końcu czasie wojny północnej. Kilkakrotnie zabudowa miasta ulegała pożarom (największe w 1755, 1832 i 1866 r.). W 2. połowie XVIII w. Zamoyscy założyli tu manufakturę sukienniczą. Od 1772 do 1809 r. Szczebrzeszyn znajdował się w zaborze austriackim, potem krótko w Księstwie Warszawskim (1809-1815), a następnie przez sto lat w zależnym od Rosji Królestwie Polskim (1815-1915). W czasach Księstwa Warszawskiego, w 1809 r., przeniesiono tu z Zamościa Szkołę Wojewódzką, która działała do 1852 r. W czasie powstania styczniowego w Szczebrzeszynie miał miejsce, zakończony niepowodzeniem, atak powstańców na placówkę rosyjskiej żandarmerii. W ramach represji wprowadzonych w Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego, wprowadzono język rosyjski jako urzędowy, zniesiono prywatną własność miast, miasteczek i osad, zlikwidowano unię, którą zastąpiło prawosławie rosyjskie.

Z XIX w. pochodzą dokładniejsze dane statystyczne o ludności miasta – w 1819 r. liczyło ono 2777 mieszkańców – w tej liczbie 1299 rzymskokatolików, 757 unitów i 721 Żydów; w 1860 r. – 4018 mieszkańców, w tym 1683 Żydów (42%); w 1897 r. – 5630 mieszkańców, w tym 2449 Żydów (44,4%). Koniec XIX w., a szczególnie początek XX w., to czas rozwoju drobnego przemysłu i wznoszenie związanych z tym budynków (młynów, warsztatów, itp.). To także czas powstawania partii politycznych, organizowania związków zawodowych, stowarzyszeń i organizacji społecznych.

Przed I wojną światową miasto liczyło 8326 mieszkańców, w tym 3965 Żydów (w 1913 r.), którzy stanowili blisko połowę ludności (47,6%). W czasie wojny, w 1915 r., Rosjanie wycofali z miasta swoją administrację i ewakuowali część mieszkańców – głównie ludność prawosławną. Ewakuacja, przemieszczanie się ludności, epidemie, spowodowały spadek liczby mieszkańców. Dane statystyczne z 1921 r. wykazały, że liczba mieszkańców spadła do 6350 osób, w tym Żydów do 2644 (41,6%).

W okresie międzywojennym nadal rozwijał się drobny przemysł – powstawały cegielnie, kaflarnie, tartaki, młyny, olejarnie, mleczarnia, liczne warsztaty rzemieślnicze. Konsekwencją wydarzeń wojennych były szersze kontakty ze światem, stąd, po ustaniu walk bardziej intensywny rozwój partii politycznych, organizacji społecznych, kulturalnych i sportowych, powstawały szkoły, banki i kasy oszczędnościowe – tak chrześcijańskie jak i żydowskie. Przed wojną w mieście mieszkało 7496 mieszkańców, w tym 3200 Żydów (42%).

Na początku II wojny światowej zakłady produkcyjne w okolicach miasta zostały zbombardowane. Niemcy weszli do Szczebrzeszyna na krótko, odstępując miasto na przełomie września i października wojskom sowieckim, które z kolei wycofały się po 10 dniach i ponownie miasto zajęli Niemcy. Okupanci wkrótce rozpoczęli politykę represyjną w stosunku do ludności cywilnej, szczególnie Żydów.

W 1942 r. połowę społeczności żydowskiej wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu, a pozostałych jesienią tego roku rozstrzelano na kirkucie. W 1943 r. pozostałą ludność miasta i okolicznych wsi wysiedlono, tworząc przestrzeń pod zasiedlanie tych terenów przez ludność niemiecką. Przed nadejściem Armii Czerwonej w 1944 r. miasto zajęły lokalne oddziały AK i 27 Wołyńskiej Dywizji AK.

Historia Żydów w SzczebrzeszynieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi pojawili się w Szczebrzeszynie stosunkowo wcześnie, prawdopodobnie za czasów Kmitów, w 2. połowie XV w., gdyż na początku XVI w., jako już zorganizowana społeczność, zapłacili w 1507 r. podatek koronacyjny. Była to na terenie dzisiejszej Lubelszczyzny jedna z najstarszych i największych gmin – obok Lublina, Hrubieszowa, Wojsławic, Chełma i Kazimierza. W 1560 r. ówczesny właściciel miast – Andrzej Górka – potwierdził prawa i obowiązki Żydów, gdyż wcześniejsze nadanie uległo zniszczeniu w czasie najazdu „nieprzyjaciela”. Określona została wielkość płaconych przez Żydów podatków i kwestie ich podległości w sprawach sądowych. Kolejne dokumenty zrównujące Żydów z chrześcijanami wydał król Stefan Batory (1583), potem Stanisław Górka, a następnie Jan Czarnowski (1593), który zwolnił rabina od podatku za dom, od płacenia tzw. „żydowszczyzny” oraz od opłat za mykwę. Prawa te potwierdził w 1597 r. nowy właściciel miasta – Jan Zamoyski, zwalniając dodatkowo Żydów od czynszów bóżnicę i cmentarz. W końcu XVI w. Izajasz Menachem, syn Izaaka z Szczebrzeszyna został rabinem Krakowa – największej gminy żydowskiej Rzeczypospolitej.

Do osłabienia dużej gminy żydowskiej doprowadziła konkurencja gminy żydowskiej w nowo powstałym Zamościu. Do upadku znaczenia gminy szczebrzeskiej przyczyniły się także wojny z około połowy XVII w. – najazdy Kozaków Chmielnickiego i Szwedów w czasie potopu. Pogrom ludności żydowskiej przez Kozaków opisał Meir syn Samuela w wydanej w 1650 r. książce Cok ha-Itim („Ucisk czasów”). Odbudowujące się miasto zostało ponownie zniszczone w czasie najazdu turecko-tatarskiego w 1672 r. Odrodzeniu się gminy miał służyć przywilej nadany przez króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego z 1673 r., zezwalający Żydom na „kurzenie” i sprzedaż gorzałki. Odrodzenie nastąpiło stosunkowo szybko. Już w 1676 r. wśród 216 opodatkowanych mieszkańców miasta było 61 Żydów (39,3%). W 1. połowie XVIII w. odbyły się w Szczebrzeszynie trzykrotnie obrady Sejmu Czterech Ziem. W 1749 r. rada miasta wydała dekret, w którym zezwolono Żydom na wyrób świec za opłatą do kasy miasta. Co ciekawe, w dokumencie zakazano spisywania umów miedzy Żydami w języku hebrajskim – zapisy miały być dokonywane po polsku. Przypomniano także o obowiązku płacenia podatków dla Rzeczypospolitej. W 1765 r. „pogłówne” – po 2 zł od „głowy” – opłacało w całym kahale (miasto i okoliczne wsie) 444 osób. Był to wówczas kahał średniej wielkości w ziemi chełmskiej, mniejszy niż kahały w Zamościu (1905 płacących), Chełmie (1418), Lubomlu (1226), Hrubieszowie (1023) czy Turobinie (985); podobnej wielkości była gminy w Kryłowie (470) i Rejowcu (437); mniejszych od szczebrzeszyńskiego kahałów było 11.

W 1772 r. południowe tereny dzisiejszej Lubelszczyzny, z Zamościem, Tomaszowem i Szczebrzeszynem, znalazły się w zaborze austriackim. Austriacy wprowadzili w 1787 r. obowiązek posiadania przez Żydów nazwisk. Nadawanie nazwisk, które powinny być niemiecko brzmiące, było czynnością urzędową.

Po wprowadzeniu ksiąg stanu cywilnego w czasach Księstwa Warszawskiego (1810 r.), urzędnikami dla wszystkich wyznań, w tym także dla Żydów, stali się rzymskokatoliccy księża. Dopiero za czasów Królestwa Polskiego w zaborze rosyjskim wprowadzono w 1826 r. odrębne księgi stanu cywilnego dla wyznania mojżeszowego. W tym czasie dotarły tu idee Haskali, której przedstawicielami byli przybyli tu Fajwel Sziffer i Jakub Reimann, a spośród miejscowych Żydów – szczebrzeski finansista Lejb Szper, założyciel kolonii rolniczej dla Żydów – „Szperówka”, położonej niedaleko miasta.

W 1821 r. władze zlikwidowały organizację kahalną zastępując ją Dozorami Bożniczymi. Zadaniem wybieranych co 3 lata Dozorów było sporządzanie budżetów gmin na okres 3 lat. Nakazano również zniesienie bractw pogrzebowych. Rabini musieli być zatwierdzani administracyjnie i zobowiązani byli składać przysięgę na wierność carowi. W praktyce Żydzi niechętnie wprowadzali zmiany w dotychczasowych, wypracowanych przez stulecia wewnętrznych zasadach organizacji swojej społeczności. W 1862 r. nadano Żydom częściowe prawa obywatelskie, mogli osiedlać się już we wszystkich miastach, ale nadal nie mogli nabywać ziemi.

Idee chasydyzmu dotarły do Szczebrzeszyna zapewne na początku XIX w. Niewiele wiadomo o wpływach poszczególnych dynastii cadyków na tutejszą społeczność. Wiadomo, że w latach '80. przebywał w Szczebrzeszynie E. Hurwic – cadyk z Jaworowa.

W XIX w. na czele społeczności żydowskiej tradycyjnie stał rabin lub jego zastępca, albo duchowny zastępujący rabina. Od 1826 r. jako rabin wzmiankowany jest Zelig Perel, który zmarł w 1837 r. Zastąpił go w 1838 r. Boruch Horowicz – początkowo jako zastępca rabina, a od 1840 jako rabin, którym był przez ponad 40 lat – do śmierci w 1881 r. Po nim na rabina wybrano Szmula Zaka (1885–1891), jednak ten po kilku latach wyjechał do Białej Podlaskiej i nie wrócił. Na wakujące po nim stanowisko „rządowego rabina” zgłosiło się kilku chętnych: Pinkwas Mamet rabin z Łucka, Abram Icek Silman z Chmielnika, Szloma Goldcwajg z Michowa, Boruch Lejba Bronsztejn z Ostrowa. Powstał wówczas też pomysł Dozoru Bożniczego, żeby przyłączyć gminę szczebrzeską do zamojskiej, pod opiekę tamtejszego rabina Semera Chodaka. Jesienią 1891 r. rabinem mianowano Abrama Bronsztejna, który miał objąć posadę w Kurowie, ale ostatecznie trafił do Szczebrzeszyna. Rabin Bronsztejn pełnił tę funkcję nie tylko tu, ale również w Goraju, Frampolu i od 1906 r. – w Józefowie. W Szczebrzeszynie odnotowywany jest jeszcze w 1915 r.

Rabina w czynnościach administracyjnych zastępowali często duchowni, których było w Szczebrzeszynie wyjątkowo wielu: Abraham Lubliner (1834–1836), Icek Lipszyc (1835–1841), Josef Majman (1838–1840), Chaim Halpern (1838–1841), Szyja Kupersztyn (1838–1840), Zelman Kolbfel (1840–1849), Godel Gedacht (1851–1858). W 1855 r. zastępcami rabina byli: Icek Muterperel, Moszko Gancer, Icek Szrajber i Izrael Majman. Następni Żydzi wymieniani jako duchowni zastępujący rabina to: Fajwel Sztokhamer (1853–1860), Hersz Szper (1860–1868), Ela Horowicz (1861), Szmul Hant (1860-1875). Oprócz nich w archiwaliach wymieniono jeszcze wielu „duchownych”, co stanowiło być może jakiś wybieg ze strony społeczności żydowskiej, delegującej swoich znaczniejszych przedstawicieli do kontaktów z administracją państwową. Określenie „duchowny” mogło być im przydawane dla podkreślenia rangi osoby delegowanej. Wielokrotnie jako duchowni wymieniani byli: Pinkas Gelibter vel Feder (1833–1834), Izrael Weinreb (1849–1854), Moszko Wildman (1865–1875), Herszko Cymad (1869–1875).

Oprócz rabina, jego zastępcy i duchownych w archiwaliach są odnotowani szkolnicy, określani też jako „posługacze służbę przy synagodze sprawujący”. To oni najczęściej zgłaszali do zapisu w księgach stanu cywilnego zgony, byli świadkami przy zgłaszaniu urodzin i udzielaniu ślubów – choć niejednokrotnie zastępowali ich przy tym duchowni. Szkolnikami byli: Lejb Fajer (1810-1821), który zapewne w 1822 r. zmienił nazwisko na Beglaubter i był nadal „szkolnikiem” do 1848 r., Rachmil Brandl (1811–1841), Lejba Kuwałek (Kawałek) vel Kupper (1821–1828), Zelik Szyc (1826–1830), Berek Kart (1834–1845), Szloma Messinger (1844–1850), Perec Szlukier (1845–1868), Hersz Beglaubter (1851–1868), Dawid Hersz Messynger (1868–1875), Izrael Tofel (1871–1875). Zwraca uwagę stosowanie przez niektórych Żydów podwójnych nazwisk. Być może wiązało się to z wprowadzeniem także przez Rosjan obowiązku posiadania nazwisk (w 1821 r.), co mogło zachęcić niektórych Żydów do zmiany dotychczasowego nazwiska.

W wyniku zniesienia kahałów w 1821 r. i zastąpienia ich Dozorami Bożnicznymi administracyjnie na czele społeczności powinien stać trzyosobowy Dozór bożniczny wybierany co 3 lata. W 1867 r. dozorcami byli Icko Brojda i Fajwel Cukier. W 1869 r. wybrani zostali Boruch Zetser, Jankiel Szechter i ponownie Brojda. Dozorcy ci musieli złożyć przysięgę, że nie należą do sekty Hussytów – „o nazwie Zachodnia lub Portugalska, ani do przeciwnej wschodniej czyli niemieckiej partii reformy”. W przypadku pierwszej „sekty” nie wiadomo, czy faktycznie chodziło o chasydów, czy o kabalistów, w przypadku drugiej „sekty” można podejrzewać, że przysięga dotyczyła zwolenników Haskali. Do władz wpłynął jednak donos, że niektórzy z dozorców, mimo deklaracji, należą do chasydów. W kolejnych wyborach dozorcy nie musieli już składać takich deklaracji. W 1870 r. dozorcami byli Szymon Nikelsberg i Icek Wildman, w 1873 r. – Szloma Lam, Lejba Szper i Majer Horowicz (wieloletni dozorca – odnotowany w latach 1884, 1892, 1900, 1904, 1910). W kolejnych wyborach wybierano spośród wspomnianych już dozorców, do których dołączyli Dawid Bruk (1884), Jozef Chmielarz (1884, 1911), Gdala Muterperl (1889), Mordka Flejszer (1889, 1913, 1915), Szloma Holc (1892), Jankiel Borek (1895,1900, 1913), Szymon Rojz (1910–1915, Icko Grojser (1910–1915).

Dozorcy mieli za zadanie ułożyć budżet gminy, w którym trzeba było przewidzieć dochody i wydatki. Dochody stanowiły opłaty od Żydów, związane z ich tradycją religijną oraz składka bogatszych przedstawicieli gminy. Wśród wydatków były m.in. pensje rabina, dwóch szkolników, stróża, a także wydatki na utrzymanie i remonty synagogi, szkółek ciepłych (domów modlitwy), łaźni i „kierkuta”.

W 1886 r. w Szczebrzeszynie funkcjonowały jedna synagoga, jedna szkoła modlitewna, jeden dom modlitwy, pracował jeden rabin, jego zastępca i trzech duchownych (tylu co w Lublinie). Do żydowskiej gminy w Szczebrzeszynie w XIX w. należeli Żydzi mieszkający w Radecznicy, Michałowie, Kitowcu, Nawozie, Turzyńcu, Szredniem, Stawie, Werkowicach, Tworyczowie, Rudce i Zwierzyńcu (w którym Żydzi mogli zamieszkać dopiero od 1862 r.).

Koniec XIX i początek XX w. to czas przyspieszonego rozwoju gospodarczego, czas organizowania się społeczeństw i tworzących je narodowości – powstawania partii politycznych, organizacji społecznych, powstawania banków, kas oszczędnościowych. Na przyspieszenie powstawania różnych form działalności miały niewątpliwie wpływ wydarzenia rewolucji 1905 r. i I wojny światowej. Dotyczyło to także społeczności żydowskiej Szczebrzeszyna. Pojawiły się różne odłamy partii syjonistycznych i lewicowych z Bundem na czele, a także związane z partiami harcerstwo i szkoły. Działała biblioteka żydowska i kółko teatralne.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę nastąpiła częściowa reforma organizacji gmin żydowskich. Na ich czele stał zarząd z przewodniczącym. W Szczebrzeszynie przewodniczącym w 1924 r. był R. Goldberg, który wraz z kasjerem Sz. Rajzem zostali wezwani do sądu za nieprzygotowanie budżetu gminy. Kolejnym przewodniczącym był w latach 1926–1928 Szymon Rojz, odnotowany przed wojną jako dozorca bożniczny, a członkami zarządu byli rabin Blankman, D. Lass i B.Z. Wajnberg.

W budżecie na 1928 r. odnotowano pensję dla wdowy po rabinie Goldbergu. Być może pełnił on funkcję rabina w czasie wojny i krótko po niej. Można przypuszczać, że rabin Bromstejn został ewakuowany w 1915 r. w głąb Rosji (tak jak rabin Zilberman z Biłgoraja), a w Szczebrzeszynie zastąpił go rabin Goldberg. Wiadomo, że jakiś rabin zmarł w 1921 r. W okresie międzywojennym początkowo funkcję zastępcy rabina pełnił przedwojenny kantor – Herszek Szenkier (1921–1928), a rabinem został Chyl Blankman (1924–1928). Otrzymanie funkcji rabina nie było proste, gdyż kandydat na to stanowisko musiał się wykazać się na egzaminie znajomością języka polskiego w mowie i piśmie. Skromnie zachowane materiały źródłowe nie pozwalają określić czy Blankman był rabinem do czasów wojny, czy ktoś go z czasem zastąpił.

Po wybuchu II wojny światowej Niemcy weszli do Szczebrzeszyna w połowie września 1939 r. Wkrótce wycofali się, ustępując na kilka dni Sowietom, którzy jednak po kilku dniach opuścili miasto. Razem z nimi wyjechała grupa młodych Żydów o sympatiach lewicowych. Miasto ponownie zajęli Niemcy. Wkrótce rozpoczęły się prześladowania ludności cywilnej, szczególnie żydowskiej, którą obowiązywało szereg zakazów i ograniczeń w poruszaniu się i handlu. Nakładano na nich kontrybucje, dokonywano rekwizycji, nakazywano im prace przymusowe. Żydzi byli poniżani i bici. W listopadzie spłonęła synagoga i zabudowa mieszkalna wokół niej. Likwidację społeczności żydowskiej Szczebrzeszyna rozpoczęła egzekucja około stu osób w maju 1942 r. Od czerwca niemal codziennie Niemcy zabijali po kilka osób. W sierpniu i październiku do obozu zagłady w Bełżcu zostały wysłane kilkusetosobowe transporty. Pozostali Żydzi (ponad tysiąc osób) zostali rozstrzelani w listopadzie na terenie cmentarza żydowskiego.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miasto położone stokach wzgórz Roztocza, opadających łagodnie ku dolinie rzeki Wieprz. Centrum miasta zajmuje prostokątny, kształtem zbliżony do kwadratu rynek, wzdłuż którego południowo-wschodniej pierzei prowadzi główny trakt komunikacyjny miasta – z Zamościa do Zwierzyńca, Józefowa i dalej do Biłgoraja. Z północno-zachodniego narożnika rynku wybiega trakt do Frampola, z południowo-zachodniego – ulica idąca w stronę cerkwi, cmentarzy – żydowskiego i położnego dalej za nim chrześcijańskiego.

Rynek w Szczebrzeszynie
Rynek w Szczebrzeszynie

Ten w miarę regularny układ urbanistyczny nałożono na wcześniejszy plan zabudowy, co czytelne jest do dziś w nieregularnych posadowieniach cerkwi poza zabudową rynkową – w pobliżu zachodniego narożnika rynku i kościoła w pobliżu wschodniego narożnika. Zespół klasztorny usytuowany został w południowej części miasta, a kwartał żydowski z synagogą, domami modlitwy i mieszkaniem rabina, poza południowo-wschodnią pierzeją rynku. Wzdłuż traktu zamojskiego rozbudowało się przedmieście, na terenie którego wzniesiono Szkołę Wojewódzką.

Obiekty architektury i budownictwa - zachowane i nieistniejąceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Cerkiew parafialna, prawosławna, następnie unicka, potem prawosławna rosyjska, obecnie znowu prawosławna, pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, murowana, z XIV–XV w., zapewne na miejscu wcześniejszej drewnianej, wielokrotnie przebudowywana, w XVII w., w 2. połowie XVIII w., na początku XIX w. i na początku XX w. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. świątynia zamknięta, po II wojnie światowej użytkowana jako magazyn, pod koniec XX w. wyremontowana (odkrycie polichromii ścian) i przekazana prawosławnym.

Szczebrzeszyn Cerkiew pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, ulica Sądowa
 

2) Parafia rzymskokatolicka erygowana w końcu XIV w. przez Dymitra z Goraja, w XVI w. Za czasów Górków kościół przejęty na zbór protestancki, po nabyciu miasta przez Jana Zamoyskiego przywrócona parafia rzymskokatolicka. Murowany kościół pw. św. Mikołaja w stylu tzw. renesansu lubelskiego, na miejscu drewnianego, wzniesiony w latach 1610-1620, z fundacji proboszcza – księdza Mikołaj Kiślickiego. Kościół odbudowany po zniszczeniach wojennych około połowy XVII w., remont po pożarze w 1754 r., długotrwały remont w 2. połowie XIX w., po II wojnie światowej remont dachu. Obok kościoła wzniesiona z fundacji księdza Kiślickiego murowana dzwonnica.

3) Zespół klasztorny franciszkanów, sprowadzonych w końcu XIV w. przez Dymitra z Goraja. Obecny murowany, ufundowany przez Tomasza Zamoyskiego i jego żonę Katarzynę z Ostrorogów, w latach 1620-1628. Kościół pw. św. Katarzyny wzniesiony w stylu renesansu lubelskiego. W klasztorze od 1783 r. szpital, od 1812 r. prowadzony przez szarytki, w 1883 r. zaborcza administracja rosyjska przekazała opiekę nad szpitalem prawosławnym zakonnicom, a kościół zamieniła na cerkiew. Po wycofaniu się Rosjan w czasie I wojny światowej kościół rekoncyliowano, a w klasztorze pozostawiono szpital, który funkcjonuje do dziś.

4) Synagoga murowana, pierwotna zapewne drewniana, być może z końca XV w., obecna murowana, z 1. ćwierci XVII w., po zniszczeniach przez Kozaków, Szwedów i Tatarów odbudowana w latach ‘70. XVII w., po pożarze w 1. połowie XVIII w. dach attykowy zastąpiony łamanym dachem polskim. Remontowana w 2. połowie XIX w., uległa pożarowi na początku II wojny światowej, częściowo rozebrana, odbudowana w latach 1957–1963.

Szczebrzeszyn, ulica Sądowa
 

5) Nieistniejące dwa domy modlitwy – jeden z nich wzmiankowany w 1829 r., drugi w połowie XIX w. Usytuowane zapewne w kwartale żydowskim na pd.-zach. od rynku, spalone na początku II wojny światowej i rozebrane.

6) Nieistniejący zamek Dymitra z Goraja, na miejscu budowli obronnej z czasów ruskich, na pd. od miasta, przy drodze do Zwierzyńca, rozbudowany za czasów Górków, spłonął w końcu XVI w. i już nie został odbudowany.

7) Dawny ratusz, murowany, z 1830 r., usytuowany na środku rynku, remontowany i przebudowywany w końcu XIX i na początku XX w.

Ratusz w Szczebrzeszynie
Ratusz w Szczebrzeszynie

8) Zespół zabudowy dawnej Szkoły Wojewódzkiej na Przedmieściu zamojskim (szkoła, budynki internatu, profesorski i gospodarcze), obiekty murowane, wzniesione w latach 1819-1822), remontowane w latach ‘50. XX w.

9) Zespół kamieniczek przyrynkowych, murowanych z XVII-XVIII w., przebudowywanych w końcu XIX i na początku XX w.

10) Zespół drewnianych domów miejskich na ulicach Trębackiej, Zielonej, Wyzwolenia i Zamojskiej, wzniesionych w XIX i pocz. XX w.

11) Figura przydrożna na ul. Zamojskiej, kamienna z 1655 r., w formie kolumny zwieńczonej domkową kapliczką.

12) Cmentarz żydowski przy ul. Cmentarnej, zlokalizowany poza zabudową miejską, należący do najstarszych i najciekawszych w Polsce, złożony w 1. połowie XVI w. Zachował się zespół kilkuset macew od roku 1545 do 1939 roku. W czasie II wojny światowej miejsce wielokrotnych egzekucji, w tym masowej w listopadzie 1942 r. Ofiary upamiętnione pomnikiem postawionym w latach ‘90. XX w. Obecnie właścicielem nieruchomości jest  Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Około 2012 r. FODŻ postawił kolejny pomnik i wybudował kamienne ogrodzenie od strony ulicy Cmentarnej.

Szczebrzeszyn, Cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie, grób
 

13) Cmentarz chrześcijański założony w końcu XVIII lub na początku XIX w. – chowano na nim rzymskokatolików i unitów, a od 1875 r. także prawosławnych. Zachowało się blisko 400 nagrobków z XIX i XX w. (do 1945 r.), w tym mogiły powstańców z 1863 r.

14) Kaplica cmentarna pw. św. Leonarda, murowana, neogotycka z lat 1908–1910.

Szczebrzeszyn, Cmentarz katolicki

ŹródłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego

Archiwum Państwowe w Lublinie

Archiwum Ordynacji Zamojskiej

Urząd Stanu Cywilnego – wyznanie mojżeszowe

Rząd Gubernialny Lubelski I

Rząd Gubernialny Lubelski II

Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Społeczno–Polityczny

BibliografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z. Klukowski, Zagłada i niedola Żydów w Szczebrzeszynie, Warszawa 1956

Z. Klukowski, Dziennik lat okupacji Zamojszczyzny 1939-1944, Lubin 1958

Sefer zikaron li-kehilat Szebreszin. Book of memory to the Jewish community Shebreshin (red. Dow Szuwar), Hajfa 1984

J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990

D. Kawałko, Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość 1994

A. Trzciński, Cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie [w:] Zamojski Kwartalnik Kulturalny, Zamość 1996, nr 4 (50), s. 80-84; Zamość 1997, nr 1 (51), s. 65-69; Zamość 1997, nr 4 (54), s. 83-86

K. Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny 1914-1918, Lublin 1999

J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003

The Szczebrzeszyn Memorial Book. Sefer zikaron li-kehilat Szebreszin (red. Dow Shuwal, tłumacz. Jackob Salomon), New Jersey 2005

R. Kuwałek, Z Lublina do Bełżca. Ślady obecności i zagłady Żydów na południowo-wschodniej Lubelszczyźnie, Lublin 2006

M. Kubiszyn, Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Paweł Sygowski

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Słowa kluczowe