Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Szczebrzeszyn - przewodnik

jid. שעברעשין, ros. Щебрешин

Jak się nazywa to miejsce? – ryknął dowódca – No gadaj!

Starzec mamrotał tylko coś pod nosem, za co dostał pięścią w twarz tak, że wypadł mu ząb. Schylił się, by go podnieść,  i zajęczał po hebrajsku – Szeber szin (wybity ząb).

Od razu tak trzeba było! – powiedział dowódca i zapisał nazwę na swojej prymitywnej mapie. W ten sposób Szebreszin stał się oficjalną nazwą miasta – przynajmniej dla Żydów na całym świecie.

Tomasz Bibel, Dlaczego moje miasteczko ma podwójną nazwę?, [w:] Philip Bibel, Szebreszin, tłum. T. Pańczyk, Warszawa 2012
Szczebrzeszyn - przewodnik
Widok Szczebrzeszyna, 1 poł. XX w., zbiory Fundacji Szczebrzeszyn Kultur

Szczebrzeszyn jest jednym z najstarszych miast na szlaku Shtetl Routes. W średniowieczu należał do ważniejszych grodów obronnych Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Kiedy w poł. XIV w. Ruś Czerwoną przyłączano do Korony Polskiej, Szczebrzeszyn był opisywany jako „ruskie miasto”. W końcu XIV w. nowy właściciel Dymitr z Goraja nadał miastu prawo magdeburskie. W XV w. w Szczebrzeszynie zaczęli się osiedlać Żydzi, tworząc jedną z najstarszych gmin żydowskich na terenie dzisiejszej Lubelszczyzny. W 1507 r. kahał szczebrzeski płacił już podatek koronacyjny. W 1560 r. ówczesny właściciel miasta Andrzej Górka potwierdził prawa i obowiązki Żydów: wysokość podatków oraz kwestie podległości w sprawach sądowych. Kolejne dokumenty zrównujące Żydów z chrześcijanami wydał król Stefan Batory (1583), potem Stanisław Górka, a następnie Jan Czarnowski (1593), który zwolnił rabina od podatku za dom oraz od opłat za mykwę. Prawa te potwierdził w 1597 r. nowy właściciel miasta Jan Zamoyski, zwalniając dodatkowo Żydów od czynszów za bóżnicę i cmentarz.

Szczebrzeszyn w XVI w. zasłynął z uczonych mężów, pisarzy i rabinów. Gumpech ze Szczebrzeszyna zdobył sławę dzięki opublikowanej w 1555 r. we Włoszech księdze dla kobiet o świętach Purim i Pesach. Pisał również poetyckie opowiadania umieszczane w modlitewnikach dla kobiet. W końcu XVI w. Izajasz Menachem, syn Izaaka z Szczebrzeszyna, został rabinem Krakowa – największej gminy żydowskiej Rzeczypospolitej. Znaczenie szczebrzeskiego kahału z czasem zmalało, ustępując rozwijającej się dynamicznie społeczności żydowskiej pobliskiego Zamościa.

Ucisk czasów

Połowa XVII w. przyniosła miastu zniszczenia spowodowane najazdami wojsk nieprzyjacielskich. Tragiczne wydarzenia, związane z pogromem dokonanym przez powstańców Chmielnickiego w 1649 r., opisał w poetyckiej formie Meir, syn Samuela ze Szczebrzeszyna, w utworze o nazwie Cok ha-it(t)im (hebr. ‘Ucisk czasów’), który został wydrukowany rok później w Krakowie. Jest to wierszowana kronika wypadków spisywana niemal na bieżąco i oparta na doniesieniach uciekinierów i własnych doświadczeniach. Meir ze Szczebrzeszyna był także autorem hebrajskiego poematu Szir mizmor le-jom ha-szabat (hebr. ‘Psalm na szabat’, 1639).

Do ekonomicznego odrodzenia miasta przyczynił się przywilej nadany w 1673 r. przez króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, zezwalający szczebrzeskim Żydom na „kurzenie”, czyli produkcję i sprzedaż gorzałki. W 1676 r. wśród 216 opodatkowanych mieszkańców miasta było 61 Żydów. W 1. poł. XVIII w. w Szczebrzeszynie trzykrotnie odbyły się obrady Waad Arba Aracot (hebr. ‘Sejmu Czterech Ziem’). W 1749 r. rada miasta zawarła z Żydami porozumienie oraz wydała dekret, w którym zezwolono im na wyrób świec za opłatą do kasy miasta. Co ciekawe, dokument zakazywał spisywania umów między Żydami w języku hebrajskim – zapisy miały być dokonywane po polsku. Przypomniano także o obowiązku płacenia podatków dla Rzeczypospolitej. W 1765 r. „pogłówne” (po 2 zł od „głowy”) opłacały w całym kahale (miasto i okoliczne wsie) 444 osoby. Był to wówczas kahał średniej wielkości w ziemi chełmskiej, mniejszy niż kahały w Zamościu (1905 płacących), Chełmie (1418), Lubomlu (1226), Hrubieszowie (1023) czy Turobinie (985). Podobnej wielkości były gminy w Kryłowie (470) i Rejowcu (437), kahałów zaś mniejszych od szczebrzeskiego było 11.

Synagoga

Drewniana bóżnica stała w Szczebrzeszynie być może od XV w., jednak najstarsze zachowane wzmianki o tym budynku pochodzą z 1588 r. Zbudowana na początku XVII w. murowana renesansowa synagoga – z attyką i dachem zagłębionym uległa zniszczeniu. W latach 70. XVII w. odbudowano ją w obecnym kształcie – z dachem łamanym polskim. Obiekt reprezentuje typ synagogi z układem centralnym głównej sali modlitw. Od północy i południa do sali głównej (męskiej) przylegają piętrowe babińce, od zachodu zaś piętrowy aneks, w którym mieścił się niegdyś przedsionek męski i sala obrad, a na piętrze – w późniejszym okresie – trzeci babiniec, do którego prowadziły kiedyś drewniane schody. W 1940 r. synagoga została spalona przez Niemców. Po wojnie częściowo rozebrana, a następnie odbudowana w latach 1957–1963 na potrzeby domu kultury, który funkcjonuje tu do dziś. Wewnątrz budynku zachował się kamienny aron ha-kodesz i renesansowe zdobienia sali głównej. Synagoga znajduje się na płd.-zach. od rynku przy ul. Sądowej.

Synagoga w Szczebrzeszynie, obecnie Miejski Dom Kultury, 2013, fot. Wioletta Wejman, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” – www.teatrnn.pl
Synagoga w Szczebrzeszynie, obecnie Miejski Dom Kultury, 2013, fot. Wioletta Wejman, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” – www.teatrnn.pl
Synagoga w Szczebrzeszynie, 1. poł XX w., zbiory Fundacji Szczebrzeszyn Kultur
Synagoga w Szczebrzeszynie, 1. poł. XX w., zbiory Fundacji Szczebrzeszyn Kultur

Cmentarz żydowski

Kirkut przy ul. Cmentarnej należy do najstarszych i najciekawszych nekropolii w Polsce. Założony w 1. poł. XVI w. zachował do dziś swój niepowtarzalny charakter. Znajduje się na nim zespół ponad 2 tys. macew datowanych na lata 1545–1939. Teren cmentarza od 2007 r. jest własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Macewa na cmentarzu żydowskim w Szczebrzeszynie, 2013, fot. Wioletta Wejman, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” – www.teatrnn.pl
Macewa na cmentarzu żydowskim w Szczebrzeszynie, 2013, fot. Wioletta Wejman, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” – www.teatrnn.pl

Zaraz za wejściem na cmentarz zobaczymy dwa tajemnicze nagrobki wrośnięte w stojący przy nich rozłożysty wiąz. Napisy na nich są zupełnie zatarte. Według rozpowszechnionych legend, nagrobki te kojarzone są ze sławnymi postaciami związanymi ze Szczebrzeszynem w różnych latach. Postawiona w latach 90. XX w. tablica informuje, iż pochowani są tu Jissachar Ber i Simcha ha-Kohen Rapoport. Jednak badający szczebrzeską nekropolię prof. Andrzej Trzciński odnalazł ich macewy w dalszej części cmentarza.

Jissachar Ber ben Naftali ha-kohen, przez współczesnych określany jako Berman Aszkenazy ze Szczebrzeszyna, był autorem wielokrotnie wznawianych dzieł o treści religijnej Matenot kehuna (hebr. ‘Dary kapłaństwa’), zbioru komentarzy do Wielkiego Midraszu wydanego po raz pierwszy w Krakowie w 1587 r. i Mare Kohen (hebr. ‘Widzenie kapłana’), czyli indeksu przedmiotowego tematów i cytatów biblijnych występujących w kabalistycznej Sefer ha-Zohar (hebr. ‘Księga Blasku’), wydanego po raz pierwszy w 1589 r. Kunsztowna w formie i treści inskrypcja na jego nagrobku wspomina o tych dziełach jego życia, nie ma na niej jednak daty śmierci uczonego, który według biografów zmarł pomiędzy 1590 a 1608 r.

Z kolei Simcha ha-kohen Rapoport umarł w Szczebrzeszynie 4 sierpnia 1718 r., w wieku 68 lat, będąc w drodze z Lublina do Lwowa, gdzie miał objąć stanowisko przewodniczącego sądu rabinackiego. Na jego macewie można przeczytać: Tu pochowany mistrz słynny, światło wygnania, nauczyciel wszystkich synów wygnania, nasz nauczyciel, pan mistrz Simcha ha-Kohen Rappoport, pamięć sprawiedliwego i świętego niech będzie błogosławiona, przewodniczący sądu rabinackiego gmin Dubno, Grodno, Lublin i stamtąd powołany na przewodniczącego sądu rabinackiego gminy Lwów na miejsce po Chachamie Cwim [chacham oznacza w języku hebrajskim mędrca – przyp. red.]. Odszedł tu, gdy byli w drodze, a zdarzyło się to 7 dnia aw roku 478 według krótkiej rachuby. Obdarzony synami i zięciami – rabinami, filarami nauki i wielkimi pokolenia. Obiecał, że wszystkich, którzy wyszli z jego lędźwi, aż do dziesięciu pokoleń, którzy przybędą do jego grobu, obdarzy szczęściem.

Najstarsze nagrobki znajdują się we wschodniej części cmentarza, w pobliżu muru północnego. Inskrypcja na najstarszej zachowanej macewie na grobie Jechiela syna Mojżesza, zmarłego 9 kwietnia 1545 r. podaje: Tu spoczywa mąż prawy n[asz nauczyciel?] Jechiel, syn pana Mojżesza błogosławionej pamięci. Niech będzie dusza jego zawiązana w woreczku żywych. Wyszła dusza jego we wtorek 26 nisan 305 roku według krótkiej rachuby. Wśród innych XVI-wiecznych macew odnajdziemy nagrobki: Chany córki Abrahama (zm. 1552); Rozy córki Menachema (zm. 1572); Chany córki Eliasza (zm. 1578); Izaaka syna Meszulama Fajwisza (zm. 1579 lub 1580); Izraela syna Izaaka (zm. 1588); […] córki Józefa, żony Izraela (zm. 1591); Sinaja syna Izaaka (zm. 1595).

Ludzie haskali

Jakow Reifman, reprodukcja portretu z Sefer zikaron li-kehilat Szebreszin, red. Dow Szuwal, Hajfa 1984
Jakow Reifman, reprodukcja portretu z Sefer zikaron li-kehilat Szebreszin, red. Dow Szuwal, Hajfa 1984

Dzięki położeniu w pobliżu Zamościa Szczebrzeszyn stał się miejscem zamieszkania kilku znaczących przedstawicieli żydowskiego Oświecenia. Wśród nich znalazł się Jakow Reifman (1818–1895) – nauczyciel, poliglota i autor wielu ważnych publikacji. Zamieszkał w Szczebrzeszynie w 1834 r., w wieku 19 lat, po ślubie z mieszkanką Szczebrzeszyna. W domu teścia znalazł bogatą bibliotekę, która pomogła mu poszerzyć horyzonty i z młodego studenta jesziwy stać się jednym z czołowych przedstawicieli żydowskiego Oświecenia. Jego dzieła były publikowane w Warszawie, Wilnie, Berlinie, Wiedniu i Petersburgu. Były wśród nich m.in. krytyczne studia nad Talmudem Takanot ha-bajt (hebr. ‘Zalecenia dotyczące domu’), Peszer dawar (hebr. ‘Znaczenie słowa’) oraz książka Toldot rabenu Zecharja ha-Lewi (hebr. ‘Dzieje naszego rabina Zacharasza ha-Lewiego’). Choć Jakow Reifman do końca życia mieszkał w Szczebrzeszynie i żył z pozoru jak zwykły małomiasteczkowy Żyd, to jego twórczość spotykała się z uznaniem na całym świecie. Sławny żydowski filantrop sir Mojżesz Montefiori podarował mu złoty kielich z wygrawerowaną dedykacją, a hebrajski poeta Jehuda Lejb Gordon napisał poświęcony mu wiersz:

Gdzie się zwracam, widzę jego ducha

który poszukuje w zakamarkach Tory światła i płomienia

Nie zapomniałem cię, bracie – kto może o tobie zapomnieć

ilu takich Jakubów Reifmanów jest na tym żydowskim świecie?

Niewielu

Reifman, pomimo światowego uznania, umarł w ubóstwie. Piękny tekst o Jakowie Reifmanie napisał dla Księgi Pamięci Szczebrzeszyna Icchok Baszewis Singer.

Do warstwy najbogatszych mieszkańców miasta należał zaś inny zwolennik haskali Lejb Szper. W 1853 r. założył on na dzierżawionych przez siebie terenach pod Szczebrzeszynem kolonię rolniczą o nazwie Szperówka, w której zatrudniał robotników rolnych. Szper walczył o równouprawnienie i przyznanie mu pełnych praw obywatelskich, należnych mu z racji – jak tłumaczył – zajęcia się pracą na roli (w odróżnieniu od większości starozakonnych) i „moralnego postępowania”.

Życie społeczne sztetla

Od początku XX w. w Szczebrzeszynie, podobnie jak w innych miasteczkach, zaczęły rozwijać się organizacje społeczne, m.in. Towarzystwo Pielęgnowania Chorych „Bikur Cholim” i Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa wspomagająca drobnych kupców i rzemieślników, żydowskich i chrześcijańskich, przez udzielanie im tanich kredytów. Działalność polityczną prowadzili m.in. syjoniści i socjaliści. Członkowie żydowskiej socjalistycznej partii Bund we współpracy z Polską Partią Socjalistyczną brali aktywny udział w rewolucji 1905 r. W trakcie jednego z nielegalnych strajków rosyjscy żołnierze zastrzelili trzech demonstrantów.

Rynek w Szczebrzeszynie, przed 1939, zbiory Fundacji Szczebrzeszyn Kultur
Rynek w Szczebrzeszynie, przed 1939, zbiory Fundacji Szczebrzeszyn Kultur
Kółko dramatyczne działające pod auspicjami żydowskiej biblioteki w Szczebrzeszynie przedstawia spektakl Dwa światy: dramat w czterech aktach wg Maxa Nordau, 1928, reprodukcja z Sefer zikaron li-kehilat Szebreszin, red. Dow Szuwal, Hajfa 1984
Kółko dramatyczne, działające pod auspicjami żydowskiej biblioteki w Szczebrzeszynie, przedstawia spektakl Dwa światy: dramat w czterech aktach wg Maxa Nordau, 1928, reprodukcja z Sefer zikaron li-kehilat Szebreszin, red. Dow Szuwal, Hajfa 1984

Rozwijało się życie kulturalne. W 1917 r. w Szczebrzeszynie zaczęły działać biblioteka żydowska, kółko dramatyczne i chór. W wyborach do rady miasta w 1931 r. przedstawiciele partii żydowskich (głównie syjonistów i Bundu) uzyskali 11 mandatów.

II wojna światowa i zagłada Żydów

W 1939 r. do Szczebrzeszyna wkroczyli najpierw Niemcy, a po 27 września na niecałe dwa tygodnie Sowieci. Po ponownym wejściu do Szczebrzeszyna 6 października Niemcy rozpoczęli prześladowania Żydów. Od 1940 r. Żydzi zostali zmuszeni do prac przymusowych przy budowie lotniska wojskowego w pobliskim Klemensowie. W listopadzie 1940 r. Niemcy podpalili synagogę i domy w jej otoczeniu. Od marca 1942 r. przez okolice Szczebrzeszyna zaczęły przejeżdżać pociągi wypełnione Żydami wiezionymi do obozu zagłady w Bełżcu. Od maja 1942 r. rozpoczęły się masowe egzekucje na cmentarzu żydowskim i wywózki. W sierpniu i październiku 1942 r. do obozu wywieziono kilkusetosobowe transporty z Żydami ze Szczebrzeszyna. Ponad 1 tys. osób zostało zamordowanych podczas masowych egzekucji na miejscowym cmentarzu żydowskim. Ostatnia masowa wywózka do obozu zagłady w Bełżcu miała miejsce 21 października 1942 r. Po tym dniu wielu ukrywających się w Szczebrzeszynie i okolicach Żydów zostało złapanych i rozstrzelanych na miejscowym cmentarzu żydowskim.

Wstrząsającą kronikę codzienności czasu Zagłady pozostawił po sobie doktor Zygmunt Klukowski, dyrektor szczebrzeskiego szpitala, który dzień po dniu opisywał straszliwą rzeczywistość wojenną.

Z inicjatywy Towarzystwa Ziomkostwa Żydów Szczebrzeskich w Izraelu i Diasporze w 1991 r. na cmentarzu żydowskim stanął pomnik poświęcony pamięci Żydów Szczebrzeszyna i okolic, zamordowanych przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Po 2011 r. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego postawiła na cmentarzu kolejny pomnik i wybudowała kamienne ogrodzenie od strony ul. Cmentarnej.

Ostatni Żyd ze Szczebrzeszyna

Po wojnie w Szczebrzeszynie mieszkał tylko jeden Żyd – Jankiel Grojser, urodzony w 1904 r., żołnierz Wojska Polskiego i uczestnik kampanii wrześniowej. Został zesłany na Syberię, którą opuścił z armią Andersa. Uczestniczył w bitwie pod Monte Cassino. Po wojnie wrócił do swego miasteczka. Nie odnalazł tu swych bliskich, ale postanowił zostać. Zatrudnił się w miejscowej spółdzielni rolnej, rozwoził po miasteczku lemoniadę i opiekował się grobami na żydowskim cmentarzu. Po śmierci w 1970 r. został pochowany na katolickim cmentarzu parafialnym. Na jego grobie widnieje gwiazda Dawida. Wielu ocalałych z zagłady Żydów szczebrzeszyńskich wyemigrowało do izraelskiego miasta Hajfa, gdzie do dziś można spotkać dawnych mieszkańców roztoczańskiego sztetla i ich potomków.

Dziś Szczebrzeszyn ma 5 tys. mieszkańców. Dzięki atrakcyjnemu położeniu w pobliżu Roztoczańskiego Parku Krajobrazowego stał się lokalnym ośrodkiem turystycznym. Pamięć o szczebrzeskich Żydach jest podtrzymywana przez pracowników znajdującego się w synagodze domu kultury, część nauczycieli i lokalne organizacje pozarządowe.

Warto zobaczyć

  • Budynek dawnej synagogi (XVII w.), obecnie dom kultury, ul. Sądowa 3
  • Kościół św. Mikołaja Biskupa (1610–1620), ul. Wyzwolenia 1
  • Cerkiew filialna parafii św. Jerzego w Biłgoraju (koniec XII w.) ul. Sądowa 4
  • Klasztor Franciszkanów (XVII w.), obecnie siedziba szpitala, ul. Klukowskiego 1
  • Cmentarz chrześcijański (XVIII w.) z kaplicą św. Leonarda (1812), ul. Cmentarna
  • Cmentarz żydowski (XVI w.)

Okolice

Klemensów (3 km): część Szczebrzeszyna; Pałac Zamoyskich (1744–1747), realizowano tu zdjęcia do nagrodzonego Oskarem filmu „Ida” (2012)

Zwierzyniec (11 km): cmentarz żydowski (ok. 1928), ul. Monopolowa 158; kościół św. Jana Nepomucena „Na Wyspie” (1741–1747); budynki zarządu Ordynacji Zamoyskiej (1. poł. XIX w.), ul. Browarna 1; pałac plenipotenta (1880–1891), ul. Plażowa 1; browar (1806), ul. Browarna 7; jedyny na świecie pomnik szarańczy; osiedle drewnianych domów „Borek” (lata 20. i 30. XX w.); Ośrodek Edukacyjno-Muzealny Roztoczańskiego Parku Narodowego; Stawy Echo; ostoja konika polskiego we Floriance

Nielisz (15 km): zalew na rzece Wieprz (lata 90. XX w.); drewniany kościół św. Wojciecha (1859); pałac; gorzelnia w Ruskich Piaskach (1906); dwór w Ujazdowie (1880); dwór w Stawie Noakowskim (2. poł. XIX. w.)

Radecznica (16 km): Bazylika św. Antoniego z Padwy z klasztorem Bernardynów (1685); kapliczka „Na Wodzie”, przy źródle św. Antoniego (1824)

Guciów (16 km): prywatne Muzeum Etnograficzno-Przyrodnicze „Zagroda Guciów”

Zamość (21 km): znaczna część dawnej dzielnicy żydowskiej z budynkami z XVI i XVII w.; synagoga, ul. Zamenhoffa 9/Pereca 14 (XVII w.); budynki dawnej mykwy i domu kahalnego z chederem, ul. Zamenhoffa 5 i 11; dawna bóżnica przy ul. M. Reja, obecnie przedszkole; nowy cmentarz żydowski (początek XX w.) przy ul. Prostej, z obeliskiem z ocalałych płyt nagrobnych (1950); Muzeum Zamojskie; ratusz (1591); rynek Wielki; rynek Wodny; rynek Solny (pierwotna dzielnica żydowska); kamienice ormiańskie (poł. XVII w.); kompleks murów miejskich z bramami i bastionami (XVI w.); Akademia Zamojska (1639–1648), obecnie siedziba I LO im. J. Zamoyskiego; zespół pałacowy Zamoyskich (1579–1586); katedra Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła (1587–1598); kościół Zwiastowania NMP (1637); Ogród Zoologiczny im. Stefana Milera w Zamościu

Turobin (26 km): kościół św. Dominika (ok. 1530), dzwonnica-kostnica (XVIII w.), stara plebania (1921); kaplice cmentarne: św. Elżbiety i św. Marka

Łabunie (35 km): kościół MB Szkaplerznej i św. Dominika (1605); pałac Zamojskich (1735): kasztelanka, pawilon, park z cmentarzem zakonnym, obecnie siedziba Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Misjonarek Maryi; zespół pałacowy w Łabuńkach Pierwszych (XIX w.): pałac, dwie oficyny i park; „Ekomuzeum – olejarnia świąteczna” rodziny Kostrubców, Ruszów

Roztoczański Park Narodowy: 9 ścieżek przyrodniczych, trasy piesze i rowerowe, spływy kajakowe na rzece Wieprz

 

Opracowanie tekstu: Emil Majuk