Wielokulturowe miasteczka których fenomen wykształcił się na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej, do II wojny światowej były bardzo charakterystycznym elementem lokalnego krajobrazu kulturowego. Występujące obok siebie kościoły, cerkwie, synagogi, meczety, nekropolie chrześcijańskie, żydowskie i muzułmańskie kreowały przestrzeń miasteczek i stanowiły materialny dowód przenikania się kultur. Jednym z rodzajów miasteczka wielokulturowego był żydowski sztetl.
Sztetl (sztetlech, jid. małe miasteczko) może być rozumianyjakomała, prowincjonalna gmina żydowska. Nazwą tą określa się żydowskie wspólnoty zasiedlające obszar przedwojennej Europy wschodniej: Rosji, Polski, Litwy i wschodniej części cesarstwa austro-węgierskiego. Posiadające specyficzny układ społeczny i charakterystyczną obyczajowość sztetle stanowiły zamkniętą, rządzącą się swoimi prawami strukturę, w której funkcjonowanie ściśle określały pewne zasady. Wszystkie działania podporządkowane były opinii zarządu gminy, a łamanie wypracowanych reguł społecznych skutkowało rozmaitymi karami: zakazem wstępu do synagogi, chłostą, a w skrajnych przypadkach nawet wykluczeniem ze wspólnoty przy czym trzeba podkreślić, że to właśnie szeroko rozumiana wspólnotowość była podstawą funkcjonowania w społeczności.
Żydowskich mieszkańców łączyło poczucie silnej więzi lokalnej, zaś słowo sztetl nabrało emocjonalnego zabarwienia odpowiadając dzisiejszemu terminowi mała ojczyzna. Obraz spokojnego, wielokulturowego miasteczka, którego mieszkańcy otaczają się wzajemną troską, obecny jest we wspomnieniach zawartych w Księgach Pamięci.Pinkas zikkaron czy sefer zakkaron (hebr.), lub jizker buch (jid.) to specyficzny nurt literatury wykształcony po Holokauście, z inicjatywy ziomkostw. Autorami ksiąg zawsze byli faktyczni mieszkańcy opisywanych miasteczek, opuszczający je w atmosferze tragizmu szoa. Prawdopodobnie to właśnie dramatyczne okoliczności porzucenia rodzinnych siedzib wpłynęły na to, że późniejsze wspomnienia o nich kreowały idealistyczną wizję sztetl – siedliska tchnącego spokojem i atmosferą pogodnej współegzystencji. Taki właśnie obraz bastionu żydowskiej tradycji i religijności, prezentuje Icchok Lejb Perec (1851-1915) w powieści Miasta i miasteczka, czy Szalom Asz (1880–1957) w Miasteczku, którego prototypem – wedle niektórych teorii – był XIX-wieczny Kazimierz nad Wisłą. Jakby w kontrze do tego utopijnego obrazu dwa lata później, w 1906 roku, Icie Meir Weissenberg (1881-1938) stworzył naturalistyczną nowelę pod tym samym tytułem, w której opisał miasteczko skłócone kulturowo, podzielone pomiędzy gojów i Żydów nierzadko spotykających się z antysemickimi reakcjami.
Sztetl to niewątpliwie zjawisko ciekawe także pod względem etnograficznym. Zauważył to Salomon Zajnwil Rapoport znany jako Szymon An-Ski (1863-1920), pisarz i publicysta żydowskiego pochodzenia, który w 1912 roku odbył pierwszą z trzech ekspedycji mających na celu zbadanie tradycyjnej kultury wschodnioeuropejskich Żydów. An-Skiemu udało się pozyskać ogromną ilość materiałów (m.in. teksty ludowych bajek i pieśni, rękopisy, księgi) oraz zgromadzić bogaty zasób ikonograficzny – fotografie typów ludzkich, synagog i macew. Na bazie pozyskanych wówczas materiałów powstał Folklor un etnografye, zaś samo doświadczenie ludowej kultury miasteczek Wołynia i Podola posłużyło jako inspiracja do stworzenia słynnego dramatu Dybuk, czyli Na pograniczu dwóch światów, przez samego autora określanego jako legenda dramatyczna.
Kolekcja różnorodnych materiałów ilustrujących fenomen wielokulturowych miasteczek, stworzona w ramach pracy nad projektem Shtetl Routes. Obiekty żydowskiego dziedzictwa kulturowego w turystyce transgranicznej, realizowanym przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, w Lublinie, we współpracy z partnerami z Ukrainy i Białorusi, to próba zilustrowania specyficznego krajobrazu dawnych miasteczek. Ich przestrzeń tworzyły zarówno wielka architektura świątyń i klasztorów, murowane gmachy kamienic, gimnazjów i magistratów, ale również – a może przede wszystkim – mniej okazała, często drewniana, zabudowa mieszkalna. Wszystkie te obiekty oraz ich użytkowników – bo to ludzie i ich wzajemne relacje stanowiły esencję sztetl – uchwycono na dwudziestowiecznych pocztówkach, nieocenionych w pracy nad rekonstrukcją przestrzeni miasteczka i często będących jedyną informacją o jego pierwotnym kształcie. Całości obrazu przedwojennego miasteczka dopełniają: prasa, wydawnictwa skierowane do turystów, autorskie relacje z podróży i dokumenty życia codziennego jak ulotki reklamowe, afisze czy obiekty tak prozaiczne jak rozkłady jazdy. Nie mogło również zabraknąć przedwojennego Kazimierza Dolnego w obiektywie żydowskiego fotografa Jerzego Benedykta Dorysa (1901-1990). Ten pierwszy przykład polskiego reportażu fotograficznego prezentuje Kazimierz „od kuchni”, bez użycia renesansowego filtra, przez który zwykło się przepuszczać substancję miasteczka. Podczas urlopu spędzonego nad Wisłą Dorys utrwalił obraz wielokulturowej rzeczywistości – dalekiej od idyllicznych wizji Pereca czy Asza, ale i nie tak brutalnej jak u Weissenberga. Tworząc autentyczny portret jednego miasta udało mu się ocalić przynajmniej fragment nieistniejącego dziś świata...
Bełz
http://www.polona.pl
Bełz, sąd i cerkiew
Bełz, widok ogólny
Kościół na Zameczku w Bełzie
Bełz
Cerkiew w Bełzie
Kościółek Matki Bożej na bełzkim Zameczku
Pozdrowienia z Bełza
Kościół w Bełzie
Bereźne
Berezno nad Słuczą
Biłgoraj
Afisz z Biłgoraja
Rzeka Sukiel w Bolechowie
Bolechów, ogólny widok
Park miejski w Bolechowie
Bolechów, Szkoła Państwowa dla Leśniczych
Bolechów, dworzec kolejowy
Bolechów, willa dr. Kleinberga
Bolechów, Salomonowa Górka
Bolechów, kościół
Bolechów, poczta i sąd grodzki
Pocztówka ośmiowidokowa z Bolechowa
Bolechów, szkoła powszechna
Bolechów, magistrat
Rynek w Bolechowie
Bolechów, ulica Czackiego
Cerkiew i magistrat w Bolechowie
Widok z Bolechowa, Zakamień
Widok z okolic Bolechowa
Miasto Bolechow osadzone w roku Christusa Pana 1601.
Bolechów, c.k. Salina
Brody
Brody
Brody, pawilon zegarowy
Brody
Brody, ul. Ułanów Krechowieckich
Brody, Sokół
Brody, granica
Rynek w Brodach
Brody - Radziwiłłów
Rynek w Brodach
Brody, Hotel Europejski
Brody, Pałac państwa Brodów
Brody, gimnazyum Arceks Rudolfa
Brody, izba handlowa
Rynek w Brodach
Rynek w Brodach
Brody, ogólny widok
Fasada zamku Koniecpolskich w Brodach
Brody, widok ogólny
Rynek w Brodach
Brody, plac targowy
Rynek w Brodach
Brody, wjazd do miasta z dworca
Brody, ul. J. Korzeniowskiego
Brody, rynek A – B
Brody, ul. Złota
Ratusz w Buczaczu
Buczacz, kościół z roku 1765, fot. E. Manz
Buczacz, figura Matki Boskiej
Ulica w Buczaczu
Buczacz, fot. A. Friedrich
Buczacz, widok ogólny
Buczacz, widok ogólny
Buczacz, gimnazjum
Buczacz
Buczacz, widok ogólny, fot. E. Manz
Buczacz, cerkiew św. Mikołaja, fot. E.Manz
Buczacz, gmach Sokoła
Buczacz, most kolejowy, E. Manz
Buczacz, baszta zamkowa
Buczacz, ulica Murarska
Ruiny zamku w Buczaczu
Ruiny zamku w Buczaczu
Pozdrowienie z Buczacza, Buczacz przed woyną, panorama, fot. Nussenbaum
Buczacz, klasztor O. O. Bazyljanów
Buczacz, szkoła królowej Jadwigi i Sokół, fot. E. Mantz
Buczacz, ulica Gimnazjalna
Buczacz, dworzec kolejowy
Buczacz, ul. Mickiewicza, fot. Ignacy Niemand
Buczacz, rynek od strony zachodniej
Buczacz, rynek od strony północnej
Ogólny widok Buczacza
C. k. gimnazyum państwowe w Buczaczu
Ruina zamku w Buczaczu
Pałac J. E. Hr. K. Badeniego w Busku
Busk, źródło Michalskiego
Busk, rynek
Czortków, fot. M. Bäumer
Czortków, rynek
Czortków, zamek
Czorków, Seret
Czorktów, rynek, fot. M. Bäumer
Czortków, cerkiewka
Czortków, kościół parafialny
Czortków, Kościół oo. Dominikanów
Czortków. ulica Mickiewicza
Czortków, rynek
Czortków, wille nad Seretem, fot. M. Bäumer
Czortków, bazar miejski
Czortków, ulica Kolejowa
Czortków, dworzec kolejowy
Czortków, widok ogólny, fot. M. Bäumer
Czortków, stara cerkiewka
Czortków, kościół oo. dominikanów, fot. M. Bäumer
Czortków, widok ogólny
Czortków, widok ogólny
Czortków, ulica Mickiewicza
Czortków, w tym domku urodził się poeta Ujejski, fot. M. Bäumer
Czortków, most kolejowy
Czortków, bazar miejski
Czortków, koszary piechoty
Widok ogólny Czortkowa, fot. A. Friedrich
Rzeka Horyn w Dawid-Gródku, 1930 r.
Dawidgródek
Dubno, magistrat
Dubno, rzeka Ikwa
Zamek w Dubnie
Dubno, poczta
Dubno, kościół bernardyński
Dubno, gimnazjum męskie
Dubno, klasztor
Dubno, kościół bernardyński
Iwie, kościół katolicki, fot. Heinrich Schumacher
Izbica, afisz
Izbica, afisz
Izbica, zawiadomienie
Izbica, zawiadomienie z piwiarni Cwekin
Izbica
Kazimierz Dolny, ulotka pensjonatu
Widok zamku w Kazimierzu, rys. Jan Zachariasz Frey
Kazimierz Dolny, kamienica pod świętym Krzysztofem, fot. Juliusz Kłos
Kazimierz Dolny, spichlerz, fot. Juliusz Kłos
Kazimierz Dolny, jarmark, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, jarmark, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, widok z Góry Trzech Krzyży, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, sklepik, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, przed sklepikiem, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, jarmark, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, na targu, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz DOlny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kazimierz Dolny, fot. Edward Hartwig
Na plaży w Kazimierzu Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Na plaży w Kazimierzu Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Na plaży w Kazimierzu Dolny, fot. Benedykt Jerzy Dorys
Kobryń, rynek
Kobryń, gimnazjum państwowe
Kobryń, sąd powiatowy
Kobryń, cmentarz żołnierzy polskich poległych w roku 1920 w obronie ojczyzny
Kobryń
Kobryń
Kobryń
Kobryń
Kobyrń
Kobryń
Kobryń
Kobryń
Kobryń
Kobryń, ulica Grodzieńska
Kobryń, cmentarz
Kobryń, rynek
Kobryń
Kobryń, kościół katolicki
Kock, ogłoszenie
Kock, ogłoszenie
Korzec, ruiny zamku
Korzec
Korzec
Ruiny zamku w Korcu, fot. Edward Augustynowicz
Kościół Wniebowstąpienia N.M.P. w Korcu
Korzec, rys. Napoleon Orda
Ruiny zamku w Korcu
Ruiny zamku w Korcu
Ruiny zamku w Korcu
Kosów, Rybnica
Kosów, widok ogólny
Kosów, ulica Monasterska
Kosów, rynek
Kosów, rynek
Kosów, ulica Pensjonatowa
Kosów, nad Rybnicą
Kosów, Góra Zamkowa
Kosów, chata huculska
Kosów, lecznica dr Tarnawskiego
Kosów, plaża na Huku
Kosów, most drewniany
Kosów, saliny i "Michałków"
Kosów
Kosów widoczny z Góry Miejskiej
Pozdrowienia z Kosowa
Pozdrowienia z Kosowa
Informator ziemi kosowskiej
Cerkiew w Kosowie
Kosów
Kosów
Kowel
Kosów łazienki, lecznica dr Tarnawskiego
Kowel, dom
Kowel, cmentarz żołnierzy
Kowel
Kowel
Kowel
Kowel
Ulica w Kowlu
Kowel
Kowel
Kowel, ulica Łucka
Kowel, cerkiew
Kowel, ulica Warszawska, fot. Jan Wołyński
Kowel
Kowel, urząd pocztowy
Kowel, dworzec kolejowy
Kowel, sklepik
Kowel, fabryka tytoniu
Kowel, ambulatorium kolejowe, fot. Jan Wołyński
Kowel, cerkiew
Kowel, ogród miejski
Kowel, nad rzeką, fot. Jan Wołyński
Kowel
Kowel
Kowel, ulica Warszawska
Kowel, ulica Warszawska
Kowel, Bank Towarzystwa Wzajemnego Kredytu
Kowel, ulica 3-ego Maja
Kowel, ulica Łucka
Kowel, ulica Imperatora Aleksandra II
Kowel
Lesko, zamek
Lesko, zamek
Zamek w Lesku, fot. A. Friedrich
Zamek w Lesku, fot. A. Friedrich
Zamek w Lesku
Luboml
Mir
Mir
Nowogródek
Fara w Nowogródku, fot. Józef Żmigrodzki
Zamek w Nowogródku, fot. Henryk Poddębski
Nowogródek, rynek
Nowogródek, dworek Adama Mickiewicza
Nowogródek, widok ogólny
Nowogródek, ogólny widok śródmieścia
Nowogródek, zamek i fara
Nowogródek, Góra Mendoga
Nowogródek, hale targowe
Nowogródek, kościół
Nowogródek, rynek
Nowogródek, kościół podominikański św. Michała
Nowogródek, widok z północy
Nowogródek
Nowogródek
Nowogródek
Nowogródek
Nowogródek
Kościół farny w Nowogródku przed odbudową
Ostróg
Ostróg, baszta
Ostróg, kościół
Ostróg
Ostróg, Baszta Tatarska
Ostróg
Ostróg
Ostróg
Ostróg
Ostróg
Ostróg
Ostróg
Ostróg, ogólny widok
Ostróg, Nowe Miasto
Ostróg, Sobór Bogojawleński
Ostróg, Nowe Miasto
Ostróg, ul. Chodkiewicza
Ostróg, ulica Dubieńska
Ostróg, zamek i sobór
Ostróg, szkoła im. E. Orzeszkowej
Dworek wiejski z okolic Oszmiany na Wileńszczyźnie, fot. Antoni Wieczorek
Oszmiana, rozkład jazdy autobusów
Oszmiana, rozkład jazdy
Oszmiana
Pińsk, Poleszuk
Pińsk, kolegium oo. Jezuitów, handel
Pińsk
Pińsk, nadbrzeże
Pińsk, magistrat
Pińsk, most
Pińsk, mały targ
Pińsk, kościół katedralny, sklep papierniczy
Pińsk, ul. Kościuszki
Pińsk, targ nad Piną
Pińsk, kolegium oo. Jezuitów
Pińsk, ulica Brzeska
Pińsk, ulica Brzeska
Pińsk, ogólny widok
Pińsk, poleskie typy ludowe
Pińsk, rynek
Pińsk, widok z nad Piny
Pińsk, plac 3-go Maja
Pińsk, plac 3-go Maja
Pińsk, Płyta Nieznanego Żołnierza
Pińsk, ulica Bernardyńska
Panorama Pińska, ulica Brzeska
Pińsk
Pińsk
Pińsk
Pińsk
Pińsk, targ nad Piną, fot. Katz
Pińsk
Pozdrowienie z Podhajec, ratusz
Podhajce, kościół
Podhajce, rynek
Podhajce, dworzec
Podhajce, kościół św. Trójcy, fot. Henryk Herbst
Podhajce, widok ogólny
Podhajce, gaj i dwór
Podhajce, widok nad stawem, młyn
Podhajce, cerkiew
Podhajce
Prużana, rynek
Prużana, ulica doktora Pacewicza
Mapa powiatu prużańskiego
Rohatyn
Rohatyn, rynek
Rohatyn
Rohatyn, magistrat
Rohatyn, kościół
Rohatyn, cerkiew
Odnowiony w r. 1936 kościół w Rohatynie
Rohatyn, dom T. S. L.
Rohatyn, elektrownia
Rohatyn, rynek
Rohatyn, ruiny
Rohatyn, ulica Stanisławowska
Rohatyn, droga do Brzeżan
Pozdrowienie z Rohatyna, dom p. Stenzla
Ogólny widok Rohatyna od strony wschodniej
Różana
Popisy harcerskie w Sejnach
Słonim, rynek
Słonim, rynek
Słonim, hale targowe
Słonim, ulica Kościuszki
Słonim, ogólny widok
Słonim, ulica Mickiewicza
Słonim, ulica Mickiewicza
Słonim, ulica Mickiewicza
Słonim, ulica Mostowa
Słonim, ulica Sienkiewicza
Słonim, poczta główna
Słonim
Słonim, meczet mahometański
Słonim, brama kościoła S.S. Niep. Pocz. N. P. Marji