Tykocin - spacer po mieście
Tykocin to jedno z najbardziej urokliwych miasteczek w Polsce, z oryginalnym układem przestrzennym i świetnie zachowaną architekturą wśród której wyróżnia się budynek Wielkiej Synagogi, mieszczący dziś muzeum ze ekspozycją judaików, jeden z Siedmiu Nowych Cudów Polski w konkursie magazynu National Geographic Traveller.
Plan spaceru:
Przystanek 3: Dom modlitwy Chewra Chumesz
Przystanek 4: Dom Talmudyczny - Wielki Bejt ha-Midrasz
Przystanek 5: Kamienice z XIX wieku
Przystanek 6: Dom, w którym urodził się Markus Zamenhof
Przystanek 7: Zabudowa drewniana
Przystanek 8: Cmentarz żydowski
Przystanek 9: Sztibl chasydów z Góry Kalwarii
Przystanek 10: Bejt ha-midrasz Chewra Misznajot
Przystanek 11: Budynek kahału wg tradycji ustnej
Przystanek 12: Miejsce straceń ludności żydowskiej
Przystanek 1: Synagoga
Spacer zaczynamy na ulicy Koziej od synagogi, wzniesionej w 1642 r. w centrum dzielnicy żydowskiej, Kaczorowa. Budynek reprezentuje typ bożnicy dziewięciopolowej z bimą kaplicową, wykształcony około 1620 r. na południowo-wschodnich ziemiach Rzeczpospolitej. Mogło w niej modlić się nawet tysiąc osób. Dziś w tykocińskiej synagodze mieści się muzeum ze stałą ekspozycją judaików.
Więcej >>
Przystanek 2: Kramnice
Po wyjściu z synagogi zwróćmy uwagę na fundamenty w miejscu, gdzie przed wojną znajdowały się kramnice – mieszczące tzw. wielkie kramy wybudowane w połowie XVIII wieku na koszt dziedzica Jana Klemensa Branickiego. Z małych kramów przymurowanych do ścian synagogi w tym samym okresie powstały później babińce.
Przystanek 3: Dom modlitwy Chewra Chumesz
Na północ od synagogi, na pustym placu między hotelem Villa Regent a fundamentami kramnic przy ul. Piłsudskiego znajdował się przed wybuchem II wojny światowej bejt ha-midrasz Chewra Chumesz. Modlili się w nim Żydzi, którym zabrakło umiejętności lub czasu na wnikliwe studia nad Gemarą i Miszną. Jedynie w Szabat mogli urządzić sobie święte posiedzenia studiowania Tory. W sobotę przed wschodem słońca, na długo przed modlitwą poranną szachrit, zbierali się w swoim bejt ha-midraszu, i studiowali paraszat ha-szawua [hebr. parsza tygodnia, fragment Tory przeznaczony czytania na dany tydzień]. W czasie Zagłady budynek został zniszczony.
Więcej >>
Przystanek 4: Dom Talmudyczny, tzw. Wielki Bejt ha-Midrasz
Od strony zachodniej przy synagodze mieści się Dom Talmudyczny (Wielki Bejt ha-Midrasz). Murowany budynek wybudowany został w XVIII wieku. Był siedzibą kahału, znajdowała się tu także największa biblioteka w Tykocinie, w której posiadaniu były księgi i inkunabuły z różnych dziedzin. Korzystali z niej studenci miejscowej jesziwy i miejscowi talmudyści. Po zagładzie żydowskiej społeczności Tykocina budynek został zburzony, księgi zniszczone. Ocalały tylko fundamenty. Budynek został odbudowany wraz z synagogą i mieści się w nim siedziba tykocińskiego muzeum.
Więcej >>
Przystanek 5: Kamienice z XIX wieku
Po wyjściu z muzeum możemy udać się na spacer głównymi ulicami dzielnicy żydowskiej. W północnej pierzei ul. Piłsudskiego warto zwrócić uwagę kamienice wybudowane na początku XIX wieku.
Więcej >>
Przystanek 6: Dom, w którym urodził się Markus Zamenhof
Na domu przy ul. Piłsudskiego nr 25 wisi tablica upamiętniająca narodziny w nim Markusa Zamenhofa, ojca Ludwika, twórcy esperanto.
Więcej >>
Przystanek 7: Zabudowa drewniana
Idąc dalej ulicą Piłsudskiego w kierunku zachodnim, w stronę cmentarza żydowskiego, przechodzimy przez dzielnicę, która kiedyś była zabudowana przeważnie małymi, drewnianymi domkami. Po zagładzie społeczności żydowskiej wiele tych domków rozebrano, Mieszkający tu Polacy wybudowali nowe domy, przeważnie murowane. Niektóre drewniane domy zostały wyremontowane, przebudowane, oszalowane przez nowych mieszkańców. Zachowało się jedynie kilka domów, w których mieszkali Żydzi: przy ul. Piłsudskiego nr 36, 49, 51, 71.
Zabudowa drewniana zachowała się również na ul. Kaczorowskiej. Na posesji przy ul. Kaczorowskiej 30a , znajdują się dwa drewniane domy i zabudowania z czasów, gdy mieszkali tu Żydzi. Pożydowskie drewniane domy znajdują się także na posesjach nr 28, 26, 22.
W północnej pierzei ul. Kaczorowskiej, przy parkingu za synagogą, znajdują się 3 murowane domy z początku XIX wieku. Między domami oznaczonymi nr 7 i 9 znajduje się brama wjazdowa na podwórze, a na drzwiach domu nr 9 ślad po kołatce.
Przy ul. Kaczorowskiej 1 warto zwrócić uwagę na ganek drewnianego domu (stojącego na rogu ulic Kaczorowskiej i Sokołowskiej), w którym znajduje się kolorowy witraż – symbol Gwiazdy Dawida. Przed wybuchem II wojny światowej należał do Chaima Żółtego, piekarza. Wraz z całą rodziną zginął podczas eksterminacji Żydów w dniach 25–26 VIII 1941 r.
Więcej >>
Przystanek 8: Cmentarz żydowski
Cmentarz żydowski, znajdujący się kilkaset metrów od synagogi, przy ul. 27 maja, został założony po przybyciu Żydów do Tykocina w 1522 r., za miastem, przy drodze do Kiermus. Olbracht Gasztołd w nadanym Żydom przywileju stwierdził: „Miejsce też kładzenia się, gdzie martwe chować mają, daliśmy im za ogrody, wjeżdżając w bór pierwszą górą nad rzeką”. Nekropolia jest jednym z najstarszych żydowskich cmentarzy w Polsce. Do dziś zachowało się na nim kilkadziesiąt macew oraz fragment muru cmentarnego.
Więcej >>
Przystanek 9: Sztibl chasydów z Góry Kalwarii
Wracamy ulicą Kaczorowską do centrum miasta. Na placu ośrodka zdrowia (ul. Kaczorowska 2) mieścił się m. in. sztibl chasydów z Góry Kalwarii. W 1914 r. mały, drewniany dom wybudowany na południe od synagogi, na miejsce modlitwy podarowała im przed śmiercią Pesza di Lekach Macherke. W zamian chasydzi zobowiązali się do odmawiania kadiszu w rocznicę jej śmierci. W tym samym dniu, w którym zmarła, chasydzi wnieśli do tego domu aron ha-kodesz i zaczęli się modlić. Dopiero po Pesach wyremontowali go, a w Szabat Parasza uroczyście i z wielką radością świętowali inaugurację domu modlitwy. W 1918 r. w czasie epidemii tyfusu Niemcy zajęli synagogę i domy modlitwy na tymczasowe szpitale. Cała społeczność żydowska Tykocina modliła się wówczas w domu chasydów.
Więcej >>
Przystanek 10: Bejt ha-midrasz Chewra Misznajot
Idąc wprost ulicą Choroszczańską dojdziemy do placu przy ul. Zatylnej, [przejście za placem należącym do ochotniczej Straży Pożarnej w Tykocinie], gdzie mieścił się bejt ha-midrasz Chewra Misznajot. Był miejscem modlitwy porannej (szachrit) w dni powszechne dla wielu Żydów udających się do pracy. W porze modlitwy popołudniowej (mincha) i wieczornej (maariw) ilość modlących się malała. Stałymi bywalcami tego bejt ha-midraszu byli handlarze i przekupnie, robotnicy i rzemieślnicy, którzy modlili się tam i uczestniczyli w codziennych naukach z Miszny pod kierunkiem reb Hirsza Falkesa, a później jego syna reb Altera.
Z grona modlących się i studiujących w tym bejt ha-midraszu wyszedł szereg przywódców i działaczy tykocińskich organizacji dobroczynnych. Byli wśród nich: Mosze Kadyszes Choroszucha, Chaim der Glezer, Anszel Furko, Arie Kac, Chackiel Cirl Malchas, a także gabaj stowarzyszenia „Chewra Misznajot” Szlomo Malarewicz. W ramach działalności w stowarzyszeniu dobroczynnym „Bikur cholim”, zbudowali oni obok bejt ha-midraszu lodownię, w której przechowywano latem lód na potrzeby chorych. Dzięki temu uratowano życie wielu chorych na tyfus, także chrześcijan, gdy w mieście wybuchła epidemia tej choroby po zakończeniu I wojny światowej.
Więcej >>
Przystanek 11: Budynek kahału wg tradycji ustnej
Skręcamy w lewo, w ulicę Bernardyńską do ulicy Złotej, przy której mieściły się sklepy żydowskie. Na przykład pod numerem Złota 1 stał dom, w którym sklep i wyszynk prowadziła Fryda Gerszuni. Dom Złota 12 – wg tradycji ustnej należał do kahału. Pod numerem 13. na ulicy Złotej zachowały się oryginalne drzwi i schody.
Więcej >>
Przystanek 12: Miejsce straceń ludności żydowskiej
Przejście na Stary Rynek to miejsce, gdzie w dniach 25–26 VIII 1941 r. Niemcy zgrupowali Żydów przed wyprowadzeniem mężczyzn i wywiezieniem kobiet, dzieci i chorych do Zawad, tam w budynku szkoły czekali na rozstrzelanie.
Ważnym miejscem związanym z zagładą tykocińskich Żydów jest miejsce stracenia ludności żydowskiej w Lesie Łopuchowskim (ok. 7 km od miasta). Znajduje się tam grób zbiorowy Żydów tykocińskich zamordowanych w dniach 25-26 VIII 1941 r. przez sonderkommando SS z Białegostoku W czasie tej akcji wymordowano i pogrzebano w trzech dołach w lesie pod wsią Łopuchowo prawie całą żydowską ludność miasteczka. Obecnie zbiorowe mogiły znajdują się pod opieką tykocińskiego samorządu. Są one ogrodzone, oznakowane pamiątkowymi macewami, z których najokazalsza została ufundowana przez władze i społeczeństwo miasta w 1991 r. Każdego roku miejsce to odwiedzają tysiące Żydów z całego świata, w tym ok. 10 tys. młodzieży z Izraela.
Więcej >>
opracowała dr Małgorzata Choińska, zredagował zespół Shtetl Routes