Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Żołudek - przewodnik

biał. Жалудок, jid. זשעלודאָק

 

 

Żołudek - przewodnik

Początki

Żołudek po raz pierwszy jest wzmiankowany w dokumentach z 1385 r., w doniesieniach szpiegów zakonu krzyżackiego, jako wiejski majątek Ściegiewiłłowiczów. Od 1486 r. Żołudek miał status miasta, a w 1512 r. został włączony do spisu dworów Wielkiego Księcia w powiecie lidzkim. W poł. XVI w. właścicielami Żołudka zostali przedstawiciele magnackiego rodu Sapiehów. W 1680 r. klucz żołudecki – duża posiadłość ziemska na obu brzegach Niemna z dworem, miasteczkiem, wsiami, ziemiami ornymi i lasami – przeszedł pod panowanie Kazimierza Frankiewicza-Radzimińskiego. W lutym 1706 r. Żołudek został kwaterą główną króla szwedzkiego Karola XII. Na pocz. XVIII w. klucz żołudecki przeszedł do rodu Tyzenhauzów, którzy nadali miastu oryginalny, zachowany do dziś kształt urbanistyczny z centralnym placem w kształcie elipsy i 6 ulicami-promieniami.W 1835 r. miejscowość stała się własnością rodu Uhruskich. Syn nowych właścicieli Ludwik Świętopełk-Czetwertyński wybudował w pobliżu miasteczka pałac. W XIX w. i na pocz. XX w. Żołudek był centrum gminy powiatu lidzkiego.

Żydzi z Żołudka

Gmina żydowska Żołudka powstała na przełomie XVII/XVIII w. W wykazie płatników podatku pogłównego z końca XVIII w. znajduje się informacja, że gmina żydowska Żołudka liczyła 287 osób płacących podatek, co oznacza, że w miasteczku mieszkało ok. 600 Żydów. W XIX w., po wprowadzeniu przez władze rosyjskie ustaw ograniczających prawa Żydów mieszkających na wsi, udział procentowy ludności żydowskiej w miasteczku znacznie wzrósł i wynosił od 53% do 73,5%. Działalność kupców żydowskich i rzemieślników wpływała na handlowo-przemysłowy rozwój miasteczka. W 1830 r. w Żołudku mieszkało 349 osób. Znajdowało się tu 17 murowanych i 24 drewnianych domów, 2 sklepy i 7 karczm.

W 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w. w Żołudku w dzień Zesłania Ducha św. odbywały się targi koni. Był to również czas, w którym umawiano się na swaty, a także organizowano nabory do jesziw.

W latach 1852–1853 w 9 miejscowościach powiatu lidzkiego, w tym również i w Żołudku, utworzono cechy rzemieślnicze, które połączyły 329 rzemieślników różnych specjalności. W Żołudku pracowało 26 rzemieślników cechowych, wśród nich: krawcy, szewcy, rymarze, szklarze, malarze, kapelusznicy, rzeźnicy, kowale, pszczelarze.

Życie religijne

Pod koniec XIX w. i na pocz. XX w. w Żołudku były 2 synagogi (szkoły modlitewne). W 1899 r. gmina żydowska Żołudka wystąpiła z prośbą o wybudowanie jeszcze jednej bóżnicy. W prośbie była mowa o tym, że w miasteczku istnieje jedna synagoga, która jest ogrzewana i jedna bez ogrzewania. W tym okresie w Żołudku znajdowało się 200 domów żydowskich i 1500 osób obu płci. W okresie zimowym synagoga nie mieściła wszystkich pragnących wziąć udział w nabożeństwie. Z tego powodu gmina wystąpiła z prośbą o pozwolenie na wybudowanie „jeszcze jednej szkoły drewnianej lub jeśli kierownictwo znajdzie murowaną, to my się zgadzamy, mamy wystarczająco dużo środków na wybudowanie szkoły”. Do wniosku załączono plan, na którym wskazano istniejące już i planowane budynki szkół modlitewnych przy pl. Targowym. Lidzki naczelnik powiatowy w swojej odpowiedzi do wileńskiego gubernialnego urzędu wskazał, że trzeci budynek szkoły modlitewnej planuje się wybudować na tej działce, gdzie stoją już 2 murowane domy modlitewne, jednak budowa nie może być zrealizowana, ponieważ działka jest zbyt mała. Zarząd odmówił powiększenia jej lub znalezienia innej działki. Niemniej naczelnik uważał, że trzecia szkoła modlitewna w Żołudku jest niezbędna z powodu tłoku i braku warunków sanitarnych w czasie nabożeństwa w dwóch już istniejących szulach (jid. szkoła). Z archiwalnych dokumentów sprawy wynika, iż budynek nie został wybudowany.

Zgodnie z umową społeczną z 31 czerwca 1892 r. na stanowiska członków zarządu modlitewnego przy żołudeckiej synagodze wybrano: na stanowisko głównego rabina Eli Mosze Lewina (56 lat), na zastępcę – Szoloma Amsterdamskiego (30 lat), na stanowisko starosty (gabaja) – Abrama Wilenkina (60 lat), zastępcę – Mosea – Arona Lewina (32 lata), na stanowisko kaznodziei (magida) – Owsieja Szyfmanowicza (54 lata), zastępcę – Mosze Korytniańskiego (40 lat). Dokument podpisali: Abram Wilenkin, Owsiej Szyfmanowicz, Nochim Szyfmanowicz, Boruch Krasnosielski, Icko Sztein, Chaim Szechtmeister, Urko Brestowicki, Szewel Grindberg, Zelman Krasnosielski, Szmuel Szyfmanowicz, Josel Sztein, Ber Żager, Szmuel Wainsztein, Szewel Szklar.

W Żołudku zachował się budynek mykwy, którą wybudowano na przełomie XIX w. i XX w. Budowa łaźni rozpoczęła się w 1892 r. bez stosownego pozwolenia zarządu gubernialnego. Dopiero w 1901 r. członkowie żołudeckiego zarządu gminy wystąpili z prośbą o przebudowę łaźni publicznej w miasteczku, na którą otrzymali zgodę gubernatora.

XX w.

Podczas I wojny światowej, w sierpniu 1914 r., powołano do armii rosyjskiej 36 Żydów – mieszkańców Żołudka i dzierżawców księżnej Czetwertyńskiej. Ich rodziny, pozostawione bez żywicieli, zaczęły otrzymywać pomoc finansową. Część ludności Żołudka była ewakuowana do guberni samarskiej.

W latach 1921–1939 Żołudek był centrum gminy powiatu lidzkiego w województwie nowogrodzkim, w granicach odrodzonego państwa polskiego. Wg danych spisu ludności, przeprowadzonego 30 września 1931 r., w miasteczku były 274 domy, w których mieszkały 1552 osoby: 1053 wyznawców judaizmu, 467 katolików, 31 prawosławnych i 1 luteranin. Ponadto w książęcym folwarku Żołudek było 14 budynków i mieszkały 242 osoby: 204 katolików, 21 prawosławnych i 17 wyznawców judaizmu.

W 1925 r. w Żołudku działały 3 szkoły: państwowa publiczna szkoła z nauczaniem w języku polskim (255 uczniów), prywatna żydowska szkoła ortodoksyjna z nauczaniem w języku hebrajskim (58 uczniów) oraz prywatna żydowska szkoła z językiem wykładowym jidysz (101 uczniów).

Przemysł był reprezentowany przez cegielnię i garbarnię, 2 gorzelnie, kopalnię odkrywkową piasku i tłucznia, piekarnię, niewielki browar, wiatrak wodny. Handlem zajmowało się 10 sklepów z towarami kolonialnymi, 10 sklepów z produktami spożywczymi, 1 sklep z tabaką, 3 restauracje. W Żołudku znajdowały się także 3 instytucje medyczne z personelem: 2 składy apteczne, apteka, szpital, lekarz, dentysta, 2 felczerów. Kasa spółdzielcza zajmowała się operacjami finansowymi.

Z Żołudka w świat

Żołudek jest ojczyzną kilku znanych przedstawicieli inteligencji. Ben Awigdor (Abraham Lejb Szalkowicz) urodził się w Żołudku w 1867 r. Otrzymał tradycyjne wykształcenie żydowskie. Od 1891 r. mieszkał w Warszawie. Został pisarzem i wydawcą, jednym z pierwszych popularyzatorów literatury w języku hebrajskim. Wydawane przez niego książki miały na celu odrodzenie literatury w języku hebrajskim w duchu nurtu realistycznego, rozpowszechnionego w tym czasie w Europie. Opowiadania i powieści Ben Awigdora były to jedne z pierwszych utworów prozy w języku hebrajskim, w których centralne miejsce zajmują problemy odrębnych postaci, a nie kwestie dotyczące historii i kultury narodu żydowskiego. Pisarz zmarł w 1921 r. w Karlowych Warach.

Paweł (Pinchas) Kremień urodził się w Żołudku w 1890 r. W latach 1908–1912 uczył się w wileńskiej szkole malarskiej, gdzie zaprzyjaźnił się z Chaimem Soutine i Michałem Kikoine. W 1920 r. Pinchas Kremień bez pieniędzy nielegalnie przekroczył granicę i przez Niemcy dostał się do Paryża. Tutaj ponownie spotkał się z przyjaciółmi oraz zyskał nowych takich jak Modigliani czy Chagall. Malował w duchu umiarkowanego ekspresjonizmu. W twórczości malarza przeważają dwa tematy: martwa natura i pejzaże, a za najlepszy okres uważa się lata 1916–1920. II wojnę światową spędził na płd. Francji, był pracownikiem najemnym we wsi. Wystawy malarza odbywały się w: Paryżu, Londynie, Filadelfii, Lozannie, Genewie, Cannes, Moskwie. Kremień zm. w 1981 r. i został pochowany na cmentarzu w Paryżu.

II wojna światowa i Zagłada

Po ustanowieniu władzy sowieckiej we wrześniu 1939 r. w synagodze w Żołudku urządzono Dom Armii Czerwonej. W 1940 r. liczba ludności żydowskiej Żołudka wynosiła 70% (1708 z 2436 mieszkańców). Do Żołudka przyjechało kilka rodzin uchodźców spod Łodzi. Ponad 200 Żydów mieszkało we wsi Orla. Na tydzień przed rozpoczęciem wojny Niemiec z ZSRR w miasteczku aresztowano i wtrącono do więzienia w Lidzie kilku handlarzy, rzemieślników i przedstawicieli żydowskiej inteligencji. Niektórym z nich udało się powrócić do miasteczka pod koniec pierwszego tygodnia wojny.

Wojska niemieckie wkroczyły do Żołudka 27 czerwca 1941 r. Pierwszą akcją likwidacyjną było rozstrzelanie 6 Żydów, na których doniesiono, że są komunistami. 10 lipca 1941 r. utworzono getto.

Na Rosz ha-Szana (21 września) i Jom Kippur (1 października) w getcie odbyły się tajne nabożeństwa z udziałem rabina Chaima Szlomo Weinszteina.

Urodzony w Żołudku Nochum Szyfmanowicz wspomina:

Po wyzwoleniu Żołudka przez wojska sowieckie w lipcu 1944 r. do miejscowości nie powrócił żaden z ocalałych Żydów.

Pamięć

W 1959 r. na miejscu egzekucji ludności żydowskiej Żołudka (1 km na wsch. od osady, 300 m od cmentarza żydowskiego) postawiono obelisk. W 2002 r. na pomniku ustawiono tablicę pamiątkową z napisem w języku rosyjskim, angielskim i hebrajskim: „Tutaj pochowano ponad 2 tys. niczemu niewinnych Żydów Żołudka i Orli, zwierzęco zamordowanych przez niemieckich faszystów i ich współpracowników 9 maja 1942 r. Wieczna pamięć poległym”.

W 2012 r. w Żołudku odbyła się szkoła letnia organizacji Sefer z Moskwy, organizowana we współpracy z Uniwersytetem Grodzieńskim. Uczestnicy ekspedycji zebrali wywiady z mieszkańcami miasteczka pamiętającymi swych żydowskich sąsiadów oraz dokonali inwentaryzacji cmentarza żydowskiego. Na podstawie materiałów zebranych podczas projektu została wydana publikacja Żełudok. Pamiat’ o ewrejskim miesteczku (ros. Żołudek. Pamięć o żydowskim miasteczku, Moskwa 2013), dostępna w wersji elektronicznej pod adresem: http://sefer.ru/Zheludok_sbornik.pdf.

Można w niej odczytać inskrypcje z wszytkich zachowanych ok. 500 macew z cmentarza żydowskiego. Najstarsze z nich pochodzą z pocz. XIX w. Na budynkach dawnej synagogi i mykwy zostały umieszczone tablice pamiątkowe. Zachowała się też tradycyjna zabudowa ul. Orlańskiej niegdyś zamieszkiwanej niemal wyłącznie przez Żydów.

 

Warto zobaczyć

  • Zabudowa ul. Żydowskiej – Orlańskiej (obecnie ul. Krasnopartyzancka)
  • Cmentarz żydowski, na wsch. obrzeżu osady, 300 m od pomnika rozstrzelanych w maju 1942 r.; zachowało się ok. 500 macew
  • Dawna synagoga (obecnie dom kultury), ul. Bateriewa 5
  • Dawna mykwa, w odległości 150 m od synagogi, ul. Bateriewa
  • Dawna szkoła z językiem wykładowym jidysz, ul. Październikowa 23
  • Dawna szkoła z językiem wykładowym hebrajskim, ul. 17 Września 23
  • Kościół Wniebowzięcia NMP (1853–1854) w stylu klasycystycznym, ul. Sowiecka 21
  • Zespół pałacowo-parkowy Świętopełk-Czetwertyńskich (koniec XVIII w. – pocz. XX w.) ul. Pierwomajska

OkoliceBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Po drodze od stacji kolejowej Różanka obok wsi Łopaty (8 km) znajduje się obiekt geodezyjny Łuk Struwego, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Orla (11 km): cmentarz żydowski

Murowanka (15 km): cerkiew obronna Narodzenia MB, jeden z najcenniejszych zabytków Białorusi (XVI w.)

Różanka (21 km): dawna synagoga, obecnie cerkiew Mikołaja Cudotwórcy (koniec XIX w.); dom rabina i dawne domy żydowskie (XIX/XX w.); kościół św. św. Piotra i Pawła (1674); stajnie z byłego majątku Różanka (2. poł. XIX w.); cmentarz żydowski

 

Opracowanie tekstu: Natalia Pasiuta

Mapa

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe