Łęczna - The Card of National Heritage
Łęczna, miasto powiatowe, położona jest około 30 km na pn.-wsch. od Lublina, na pograniczu Wyżyny Lubelskiej i Polesia Lubelskiego, na cyplu płaskowyżu pomiędzy rzeką Wieprz i jej dopływem – niewielką rzeczką Świnką, po wschodniej stronie Wieprza. Współcześnie miasto liczy 20 tys. mieszkańców. Przechodząca przez miasto szosa nr 82 (Lublin – Włodawa) to stary trakt na Ruś i Litwę. Dolina Wieprza w okolicy Łęcznej jest fragmentem Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego.
Index
[Collapse]Historia
Łęczna powstała na miejscu, w którym trakt z Małopolski na Ruś przekraczał rzekę Wieprz. W 1467 r. król Kazimierz Jagiellończyk zezwolił Janowi Tęczyńskiemu, kasztelanowi krakowskiemu, na założenie miasta na terenie wsi Łęczna – wzmiankowanej już w 1350 r. Zostało ono założone na wschodnich krańcach Małopolski, w ziemi sandomierskiej, blisko jej granicy z ziemią chełmską województwa ruskiego. Do 1869 r. było to miasto prywatne, należące kolejno do Tęczyńskich, Noskowskich, Firlejów, Sapiehów, Potockich, Rzewuskich, Szeptyckich, Branickich, Kalkreuthów, Popławskich i Grabowskich.
Do nowo założonego miasta przybywali osadnicy z Małopolski i Rusi. Bardzo szybko po lokacji pojawili się w Łęcznej Żydzi. Już w 1501 r. opłacali oni podatek wysokości 20 florenów. Nie jest znany dokument właściciela miasta, określający ich prawa i obowiązki, ale niektóre z nich zostały przypomniane im przy okazji procesu kahału z miastem w 1588 r.
W XVI w. Żydzi łęczyńscy są notowani jako prowadzący handel m. in. z Gdańskiem i Krakowem. W XVII w. tutejszy kahał był w woj. lubelskim drugim pod względem wielkości – po Lublinie. Odbyło się tu wówczas kilka spotkań delegatów sejmu czterech ziem. Istotne dla rozwoju miasta były słynne jarmarki łęczyńskie, należące do największych w Rzeczypospolitej, a także później w Królestwie Polskim. Jarmarki te gromadziły kupców z całej Rzeczypospolitej i spoza jej granic. Żydzi łęczyńscy zajmowali się handlem, rzemiosłem, mogli w Łęcznej nabywać i sprzedawać ziemię i domy, mogli przystępować do prawa miejskiego. Kahał prowadził operacje bankowe – obracał powierzonymi przez magnaterię, szlachtę i duchowieństwo (m.in. dominikanów lubelskich) sumami. Upadek gminy żydowskiej wiąże się ze spadkiem rangi miasta w 4 ćwierci XVIII w., do czego przyczyniły się m.in. wielkie pożary miasta w 1761 i 1775 r. Tutejszy kahał był w tym czasie już ósmym pod względem wielkości na terenie województwa. W celu podniesienia się społeczności żydowskiej z upadku Franciszek Ksawery Branicki nadał w 1777 r. im przywilej na „krupkę kupiecką” – pobór 1/3 dochodu „jarmarcznego”.
W XIX w. Łęczna, ze względu na jarmarki, zachowuje swoją pozycję ważnego ośrodka i nie traci praw miejskich. W 2 ćwierci tego stulecia pojawiają się tu chasydzi. Lokalnym cadykiem był Szlomo Jehuda Lejb zw. „Łęcznerem”, uczeń Widzącego z Lublina i Jakowa Icchaka z Przysuchy. Tradycję chasydyzmu kontynuował jego syn – Szyja Lejb. Spory z ortodoksami spowodowały przeniesienie się Szyi Lejba do Ostrowa Lubelskiego.
Tradycja podziałów w gminie żydowskiej trwała do czasów II wojny światowej. Przed I wojną światową mieszkało w Łęcznej około 3600 Żydów, ale po wojnie ich liczba znacznie spadła, tak że przed II wojną było ich tu około 2300, co stanowiło 50% wszystkich mieszkańców. W okresie międzywojennym w radzie miasta było kilku przedstawicieli społeczności żydowskiej. Działały partie i organizacje żydowskie. Po wybuchu II wojny światowej, kiedy do miasta weszły oddziały radzieckie, powstał „Komitet Rewolucyjny” i „Czerwona Milicja”, złożone głównie z przedstawicieli ludności żydowskiej. Po wycofaniu się Sowietów, miasto zajęli Niemcy. W 1940 r. utworzyli oni tu jedno z trzech zbiorczych gett (obok Piask i Bełżyc). Osadzano w nim Żydów z Wielkopolski, a także ze Słowacji, Niemiec i Francji. Stąd wywożono ich do obozów w Bełżcu i Sobiborze, a także na Majdanek. Ostatnią grupę około 1000 Żydów rozstrzelali Niemcy w listopadzie 1942 r. w czasie jednodniowej egzekucji koło synagogi.
Instytucje wyznaniowe
a) Parafia rzymskokatolicka powstała jeszcze przed lokacją – istniała już w połowie XIV w. W pobliżu Rynku I funkcjonował do 1834 r. szpitalny kościół p.w. Św. Ducha. Przy parafii od XVII w. istniała mansjonaria. Łęczna jest stolicą dekanatu w diecezji lubelskiej.
b) Parafia prawosławna, w diecezji chełmskiej, wymieniana była od 1531 r., od 1596 r. stała się parafią unicką (również w diecezji chełmskiej, w dekanacie lubelskim) i jako taka funkcjonowała do lat 1829-1830, kiedy z braku wiernych zamknięto ją. Po likwidacji unii (1875 r.) i wprowadzeniu rosyjskiego prawosławia, mimo prób administracji, parafii nie restytuowano.
c) Kahał żydowski występuje jako zorganizowany już w 1501 r., funkcjonował do wybuchu II wojny światowej nieprzerwanie. Od 2 ćw. XIX w., jak było już wspomniane, Łęczna była też ośrodkiem chasydyzmu.
Instytucje świeckie
Straż pożarna, Bank Ludowy i inne organizacje chrześcijańskie. W okresie międzywojennym działały tu także żydowskie partie polityczne – „Bund”, „Poalej Syjon” (lewica i prawica), organizacja syjonistyczna „Mizrahi”, „Agudas Izrael”, Organizacja Żydów Ortodoksyjnych. Żydzi działali też w PPS-lewicy, stanowili trzon Komunistycznej Partii Polski i Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej.
Układ urbanistyczny
Na przedlokacyjny układ wsi przy przeprawie nałożono plan lokacyjny miasta, z rynkiem po jego środku. Po kilku niszczących całą zabudowę pożarach, zapewne w XVII w., wykształcił się obecny układ starego centrum. Na późniejszy rozwój układu miały wpływ mające tu miejsce wielkie jarmarki. Być może Łęczna to jedyne miasto tej skali posiadające 3 rynki – najstarszy z czasów lokacji i kolejne, zapewne powstałe w XVII i XVIII w. Układ ten jest także o tyle nietypowy, że kościół położny jest stosunkowo daleko od starego miasta (na wsch.) i podobnie cerkiew, która była usytuowana jeszcze dalej od centrum (na pd.). Takie położenie świątyń było konsekwencją przeniesienia ich poza centrum, które w XVII w. było niszczone częstymi pożarami. Bóżnica i dom modlitwy usytuowane są w starej części miasta, niedaleko na pn.-wsch. od najstarszego z rynków – Rynku II, na skraju skarpy terenowej. Rynek ten, jak i jego okolice, były do II wojny światowej „kwartałem” żydowskim. Zapewne także tu znajdował się klojzy chasydzkie.
Niedaleko bóżnicy, u dołu skarpy, nad rzeczką Świnką, usytuowana była mykwa i szlachtuz. Cmentarz rzymskokatolicki funkcjonował zapewne do pocz. XIX w. przy kościele, później założono nowy, poza miastem, na pd.-wsch. od niego. Cmentarz unicki także znalazł się poza centrum, funkcjonował przy przeniesionej na pd. od centrum cerkwi i czynny był jeszcze po likwidacji parafii, a nawet po likwidacji unii – do końca XIX w. W latach 80-tych XX w. wybudowano na jego terenie zajazd. Cmentarz żydowski musiał istnieć już w końcu XV w., ale obecnie nie wiadomo, gdzie się znajdował. Kolejny cmentarz, usytuowany został (w końcu XVIII w. ?) dosyć daleko, na pd. od dawnego centrum.
W związku z powstaniem Lubelskiego Zagłębia Węglowego Łęczna została od lat 80. XX w. znacznie rozbudowana, głównie na wschód i południe od starego miasta, które przez to znalazło się na jego peryferiach i przestało pełnić funkcję centrum.
Zabytki i obiekty zainteresowania konserwatorskiego
1. Kościół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny, pierwotnie drewniany, obecnie murowany, wzniesiony w latach 1618-1631 w stylu „renesansu lubelskiego”, po pożarach w XVIII i XIX w. przebudowany, zatracił cechy stylowe. Dzwonnica murowana z 1827 r.;
2. Mansjonaria z 1647 r., przebudowana po pożarze ok. 1766 r. – murowana, na planie kwadratu, parterowa, z mansardowym dachem;
3. Bóżnica, pierwotnie drewniana, obecna murowana, wzniesiona w latach 1648-1651 – to dowód ówczesnej wysokiej pozycji kahału łęczyńskiego. Pierwotnie była ona zapewne zwieńczona attyką i ze wzglądu na położenie w linii obronnej obwarowań miejskich miała charakter obronny. Przebudowana i rozbudowana istotnie po pożarach w 1846 i 1881 r. straciła swój renesansowy charakter;
W czasie II wojny światowej znalazła się w obrębie getta, po jego likwidacji pełniła funkcję magazynu, po wojnie zapadła decyzja o jej rozebraniu. W 1956 r. rozpoczęto prace remontowe, zakończone w 1967 r. Bożnicy nadano nowy kształt – dobudowano obszerny przedsionek i nakryto ją łamanym dachem polskim. Z dawnego budynku zachowały się tylko ściany sali modlitw, interesująca wysoka bima, wspierającą pierwotnie sklepienie, zapewne z dekoracją sztukateryjną w stylu „renesansu lubelskiego”. Zachował się także aron ha-kodesz ze sztukateryjnym obramieniem, niezbyt udanie zrekonstruowanym. Od czasu remontu i przebudowy bóżnica pełniła funkcje muzealne (filia okręgowego muzeum w Lublinie). Od lat 80-tych XX w. prezentowano w nim głównie własny zbiór judaików. Ze względu na niechętne podejście władz Łęcznej, muzeum zamknięto na początku 2014 r.;
4. Dom modlitwy, murowany, z ok. 1894 r., na planie prostokąta, parterowy, nakryty dachem dwuspadowym. Budynek po wojnie pełnił różne funkcje, a od 1979 r. mieściła się w nim filia Spółdzielni Pracy Dziewiarsko-Włókiennicza im. Małgorzaty Fornalskiej w Świdniku. Na początku lat 90-tych XX w. spółdzielnię zlikwidowano, a do budynku przeniesiono bibliotekę z bóżnicy, w której mieściła się uprzednio na piętrze w przedsionku;
5. Budynek dawnego ratusza z ok. poł. XIX w. – klasycystyczny, murowany, parterowy, z portykiem kolumnowym przed wejściem;
6. Resztki zespołu dworsko-parkowego na miejscu dawnego zamku Noskowskich i Firlejów;
7. Cmentarz rzymskokatolicki z nagrobkami od końca XIX w.;
8. Drewniane domy zajezdne z XIX w., związane z funkcjonowaniem tu jarmarków – ich ilość systematycznie spada, nieliczne zachowały się przy ul. Plac Kanałowy i ul. 3 Maja;
9. Zachowany teren cmentarza żydowskiego (tu zwany „Giergielem”), założonego w końcu XVIII w.(?). Przed wojną na terenie cmentarza (ogrodzonym) znajdowała się zagroda stróża oraz 2-3 ohele – jeden z nich na pewno „Łęcznera”. W czasie II wojny podobno ukrywali się w nich Żydzi. Cmentarz przetrwał wojnę, ale w czasie powojennym został całkowicie ogołocony z macew. W latach 60. XX w. teren cmentarza zaorano, obsadzono drzewami i częściowo ogrodzono.
W latach 80. XX w. Ewa Leśniewska – kierowniczka muzeum – rozpoczęła akcję odzyskiwania macew. Kilkadziesiąt zebranych fragmentów, jest przechowywanych na ogrodzonym fragmencie terenu koło bożnicy. Na terenie miasta i sąsiednich wsi znajdują się jeszcze macewy i ich fragmenty, używane głównie jako płyty chodnikowe, krawężniki, schody. Mieszkańcy nie chcą ich oddawać z różnych powodów, bo np. jak mówiła właścicielka gospodarstwa, u której macewa jest w chlewiku progiem – „świnki się dobrze wiodą”.
W latach 90. XX w. koło cmentarza, na wsch. od niego (za drogą), wybudowano duży stadion lokalnego klubu piłkarskiego „Górnik Łęczna”.
Zabytkowe założenia zielone
Park podworski na cyplu na płaskowyżu w widłach rzek Wieprza i Świnki, na północ od starego miasta. Zespół dworski założony na miejscu dawnego zespołu zamkowego.
Zabytki ruchome
Wyposażenie muzeum (głównie judaika – sprzęty, tkaniny, dokumenty archiwalne, fotografie, druki) po jego likwidacji (2014) zostały przeniesione do muzeum w Lublinie.
Wartości niematerialne
Łęczna była jednym z głównych miast, w którym odbywały się największe jarmarki w czasach Rzeczypospolitej. Widok rynku w czasie jarmarku znany jest z grafiki Jana Piotra Norblina. Za czasów Królestwa Polskiego na błoniach pod miastem odbywały się ćwiczenia oddziałów wojskowych Królestwa. W czasie Powstania Styczniowego w Łęcznej został powieszony w publicznej egzekucji żydowski dowódca oddziału powstańczego – Rachmil Borensztajn. Wśród opowieści o Żydach w Łęcznej funkcjonuje opowieść o dziecku żydowskim, które zaczęło mówić zaraz po urodzeniu.
Muzea, archiwa, księgozbiory, kolekcje prywatne
Na temat zbiorów muzealnych zob. punkt. 8. Informacje źródłowe dotyczące społeczności żydowskiej zachowane są głównie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w Archiwum Państwowym w Lublinie, w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (zob. niżej) oraz zapewne w innych archiwach na ternie Polski, Ukrainy, Rosji i innych państw. Brak informacji o kolekcjach prywatnych judaików z Łęcznej.
Infrastruktura turystyczna
Miasto w drodze z Lublina na atrakcyjne dla wypoczynku Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie. Dojazd z Lublina busem z dworca PKS w Lublinie. Infrastruktura turystyczna skromna, ze względu na bliskość Lublina.
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie:
- Centralne Władze Wyznaniowe
Archiwum Państwowe w Lublinie:
- Akta Miasta Łęcznej
- Księgi Grodzkie i Ziemskie Lubelskie
- Urząd Stanu Cywilnego – wyznanie mojżeszowe
- Komisja Województwa Lubelskiego
- Rząd Gubernialny Lubelski I
- Rząd Gubernialny Lubelski II
- Urząd Wojewódzki Lubelski
- Akta Urzędów Powiatowych
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
- (relacje świadków Holokaustu, biblioteka, zbiór fotografii)
Bibliografia
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8 województwo lubelskie (red. R. Brykowski, E. Rowińska, Z. Winiarz-Tryzybowicz), z. 10 powiat lubelski (oprac. R. Brykowski i inni), Warszawa 1967, s. 26-31.
Merkuriusz Łęczyński (czasopismo wychodzi raz w roku – od 1985 r.)
Łęczna. Studia z dziejów miasta, Łęczna 1989
P. Sygowski, Bożnica w Łęcznej, woj. lubelskie. Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie (maszynopis), Lublin 1990
P. Sygowski, Łęczna, woj. lubelskie. Cmentarz żydowski – macewy. Teczka obiektu – opracowana dla Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie (maszynopis), Lublin 1992
P. Sygowski, Dzieje cerkwi w Łęcznej cerkwi w jej okolicach [w:] Słowianie wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu, historia – kultura – religia (red. J. Libera), Łęczna 2008, s. 77-87.
Śladami Żydów na Lubelszczyźnie (oprac. M. Kubiszyn), Lublin 2011, 262-267, 482.
