Tykocin - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Tykocin to miasto w województwie białostockim, powiecie białostockim, leżące w dolinie rzeki Narwi, na jej lewym brzegu, w odległości około 30 km na zachód od Białegostoku. Współcześnie jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej, liczy około 2 tysięcy mieszkańców. Przechodząca przez miasto droga wojewódzka nr 671 to dawny szlak handlowy łączący Koronę z Litwą, Warszawę z Wilnem.

Na północ od miasta rozciąga się Biebrzański Park Narodowy, a na południe – Narwiański Park Narodowy. Przez Tykocin przebiega także trasa Podlaskiego Szlaku Bocianiego.

Stefan Czarniecki square with the statue of Stefan Czarniecki in Tykocin (Author: Markiewicz, Józef)

HistoriaDirect link for this paragraph

5 IV 1424 r. książę mazowiecki Janusz I nadał wójtostwo tykocińskie Piotrowi z Gumowa. Otrzymał on 10 włók ziemi oraz prawo do pobierania jednej trzeciej opłat sądowych, a jego obowiązkiem było kontynuowanie akcji osadniczej. Przed 28 VI 1425 r. ten sam władca nadał Tykocinowi prawo chełmińskie. Tykocin nie był więc lokowany na surowym korzeniu, był już ukształtowaną osadą w chwili otrzymania praw miejskich. Między 28 VI, a przed 31 XII 1425 r. miasto i okolice zajął wielki książę Witold i do unii lubelskiej Tykocin należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wielki książę Zygmunt Kiejstutowicz nadał dobra tykocińskie Janowi Gasztołdowi, marszałkowi dworu wielkoksiążęcego. W rękach litewskiego rodu Gasztołdów Tykocin pozostawał do 1542 r.

10 III 1522 r. właściciel Tykocina Olbracht Gasztołd nadał 9 Żydom z Grodna przywilej pozwalający na osiedlenie się w mieście. Żydzi otrzymali teren na Kaczorowie, prawo do wybudowania synagogi i założenia cmentarza oraz prowadzenia swobodnej działalności gospodarczej. Mogli swobodnie opuszczać miasto, a nowi przybysze wyznający judaizm mogli swobodnie tu zamieszkać. Sprawy sporne między Żydami Olbracht Gasztołd zezwolił rozstrzygać między sobą, według praw żydowskich. Spory między Żydem a urzędnikiem (namiestnikiem właściciela) miał rozstrzygać sam właściciel miasta. Obowiązkiem każdego osiedleńca było wnoszenie do skarbu właściciela miasta po 1 czerwonym złotym co roku. 19 V 1536 r. Olbracht Gasztołd nadał Żydom drugi przywilej, w którym potwierdził prawo do własnego sądownictwa oraz zakazał własnym urzędnikom ingerowania w spory między Żydami, a także kwestionowania wyroków sądu rabinackiego.

Tykocin

Avraham Mordecai Olsztejn and his family

Tykocin

‹ ›

Dzięki korzystnym przywilejom liczba Żydów zamieszkujących w Tykocinie wzrastała. W 1552 r. w mieście było 37 Żydów właścicieli domów, w 1559 r. już 50 Żydów opłacało pogłówne. W 1571 r. w Tykocinie było 59 rodzin żydowskich, a oprócz tego 236 rodzin polskich, 62 rodziny ruskie, 1 litewska. Żydzi stanowili wówczas około 15% mieszkańców Tykocina. W 1616 r. mieszkały w mieście 54 rodziny żydowskie. Żydzi utrzymywali się z operacji kredytowych, handlu międzynarodowego, w niewielkim stopniu z handlu lokalnego i rzemiosła.

Po bezpotomnej śmierci Stanisława Gasztołda w 1542 r. Tykocin prawem kaduka przeszedł na własność Zygmunta Starego. Podarował on Tykocin wraz z dobrami swemu synowi Zygmuntowi Augustowi. Na ponad 100 lat Tykocin stał się miastem królewskim.

W dniu 28 II 1639 r. wszystkie przywileje Żydów tykocińskich potwierdził w Wilnie król Władysław IV. 25 II 1642 r. w Warszawie tenże władca potwierdził przywilej magdeburski dla tykocińskich mieszczan. Warto dodać, że Tykocin lokowano około 1425 r. na wzór Łomży na prawie chełmińskim. Oznacza to, że między 1425 a 1642 r. nastąpiła zmiana w prawach miejskich nadanych Tykocinowi. Prawdopodobnie prawo magdeburskie nadał miastu Zygmunt August, gdy lokował Nowe Miasto, a więc zwiększał obszar miasta Tykocina.

Wojny połowy XVII wieku, a zwłaszcza potop szwedzki spowodowały duże straty ekonomiczne i demograficzne. W 1663 r. w Tykocinie mieszkało tylko 625 chrześcijan i 255 Żydów, czyli 880 osób. W 1675 r. w mieście było 910 chrześcijan oraz 370 Żydów, a więc 1280 ludzi.

W listopadzie 1658 r. Jan Kazimierz nadał Tykocin wraz z całym starostwem Stefanowi Czarnieckiemu za zasługi wojenne w walkach ze Szwedami. 2 V 1661 r. specjalną uchwałą nadanie królewskie potwierdził sejm walny koronny. Stefan Czarniecki 23 VII 1661 r. przekazał miasto córce Aleksandrze Katarzynie, która była żoną stolnika koronnego Jana Klemensa Branickiego. Tykocin stał się miastem prywatnym. W XVIII wieku był własnością rodu Branickich, w XIX wieku – Potockich i Rostworowskich.

W 1701 r. Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców Tykocina: rodzin żydowskich było 355, a chrześcijańskich – 305. Wojna północna, a przede wszystkim najazdy konfederatów mazowieckich (stronników Stanisława Leszczyńskiego) w 1734 r. przyczyniły się do ruiny finansowej wielu rodzin żydowskich. Konfederaci zrabowali wyposażenie mieszkań, towary w kramach, żywy inwentarz, gotówkę, a nawet wyposażenie niektórych warsztatów rzemieślniczych. W XVIII wieku Żydzi zdominowali handel lokalny i międzynarodowy, a także niektóre gałęzie rzemiosła: krawiectwo, kuśnierstwo, rzeźnictwo, itp. Przedstawiciele lokalnej elity dzierżawili od właścicieli miasta Branickich dochody z dóbr tykocińskich. W 1771 r. w Tykocinie mieszkało 439 rodzin liczących 2848 osób: 1472 chrześcijan (51,7%) i 1376 Żydów (48,3%). Spadek liczby ludności był spowodowany nadmiernym obciążaniem powinnościami przez Jana Klemensa Branickiego oraz stacjonowaniem w okolicach Tykocina oddziałów rosyjskich i ich częstymi przemarszami przez miasto.

W 1795 r. po trzecim rozbiorze Tykocin znalazł się w zaborze pruskim. Zmieniło się położenie prawne ludności żydowskiej. M. in. General-Juden Reglement z 1797 r. nakazywał Żydom przyjęcie i używanie stałych nazwisk. Na skutek osiedlenia w mieście urzędników, żołnierzy i rzemieślników z Prus wzrosła liczba chrześcijańskiej ludności miasta. Mieszkało w nim 3135 osób, w tym 1652 Żydów. W 1807 r. Tykocin znalazł się w Księstwie Warszawskim. Po rzece Narwi przebiegała granica z cesarstwem Rosyjskim. Wiele osób zaczęło żyć z przemytu. Po upadku Księstwa Warszawskiego, od 1815 r. Tykocin był w Królestwie Polskim i do wkroczenia Niemców w połowie 1915 r. pozostawał pod zaborem rosyjskim. W XIX wieku zwiększała się liczba Żydów w Tykocinie, gdyż leżał on w tzw. „strefie osiedlenia”, a także na skutek wysokiego przyrostu naturalnego. W 1851 r. zlikwidowana została tykocińska komora celna na granicy z Rosją.

Mieszczanie tykocińscy aktywnie uczestniczyli w powstaniu styczniowym. Rosyjski dowódca, uczastkowy, kapitan Teodor Dmitriew tłumił powstanie stosując surowe represje. Na kilku Polakach wykonano wyrok śmierci. Aresztowanych bito, wymuszano pieniężne okupy, zsyłano na Syberię. Kozacy i sam Dmitriew gwałcili kobiety. W źródłach pojawiają się informacje o co najmniej kilkunastu Żydach, którzy byli donosicielami. Dlatego też wśród Polaków panowało przekonanie, że Żydzi nie popierali powstania. Nie jest to prawdą. Wielu Żydów współpracowało pod przymusem: Żyd, który nie złożył w danym dniu meldunku Dmitriewowi, był bity. W 1866 r. władze rosyjskie odwołały rabina Aszera Kohena z Tykocina, gdyż był podejrzany o udzielanie pomocy polskim powstańcom. Najprawdopodobniej Żydzi tykocińscy obawiając się donosicieli pomagali powstańcom w konspiracji, w podobny sposób, jak w innych miejscowościach: zbierając pieniądze, dostarczając broń i amunicję, szyjąc ubranie i obuwie, itp.

Kryzys gospodarczy oraz położenie z dala od szlaków handlowych powodowały ubożenie mieszkańców. Władze miejskie nie miały pieniędzy na inwestycje. W końcu XIX wieku nawet połowa mieszkańców mogła wyjechać z miasta. Wyjeżdżano do Białegostoku, Warszawy, ale przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych. Wielu Żydów tykocińskich osiedliło się w Chicago, gdzie założyli ziomkostwo „Waad Jocei Tiktin”.

W końcu XIX wieku obie społeczności Tykocina: chrześcijańska i żydowska zaczęły aktywniej działać. Powołały wspólnie straż pożarną. Jej komendantem był Polak, a jego zastępcą – Żyd. Przy straży powstała orkiestra licząca 30 muzyków, a jej dyrygentem został Abraham Turek.

Koniec XIX i początek XX wieku był także okresem rozwoju organizacji polskich i żydowskich. Wśród Polaków licznych zwolenników pozyskała Narodowa Demokracja. 1 IV 1901 r. przy herbaciarni rozpoczęła działalność biblioteka publiczna. Rzadko, ale jednak odbywały się w mieście przedstawienia teatralne. [x1] Przybyły w 1909 r. wikariusz Stanisław Pardo założył Kasę Oszczędnościową Stefczyka. Od 1897 r. w Tykocinie były krzewione idee syjonistyczne i na początku XX w. działała już organizacja Chibat Cijon (Umiłowanie Syjonu). Bardzo aktywnie działało też ugrupowanie Bund (Powszechny Żydowski Związek Robotniczy). Uczestniczyło ono w organizacji strajków w 1905 r. Tykocin, obok Jedwabnego, Czyżewa, Śniadowa, Sokół i Łap był jednym z głównych ośrodków działalności tej organizacji. W latach 1912-1913 w Tykocinie działała biblioteka i czytelnia Mowsze Doratyńskiego.

Po wybuchu I wojny światowej niektórych mężczyzn wcielono do armii rosyjskiej. Około 15 VIII 1915 r. do Tykocina wkroczyły oddziały niemieckie. Tykocinianie działający w POW uczestniczyli w rozbrajaniu Niemców w 1918 r.

W II Rzeczpospolitej nie zmieniło się położenie miasta – nadal było ono położone na uboczu, z dala od ważnych szlaków komunikacyjnych. Według wyników pierwszego spisu powszechnego przeprowadzonego w dniu 30 IX 1921 r. w 392 budynkach zamieszkiwały 2993 osoby. Chrześcijanie stanowili 51% mieszkańców, Żydzi – 49%. Oprócz Polaków w mieście był jeden Rosjanin i jedna rodzina niemiecka. W 1936 r. Tykocin liczył około 3400 mieszkańców. Społeczność żydowska dbała o zachowanie i rozwój swojej kultury. Jeszcze w 1915 r. młodzież żydowska założyła bibliotekę „Tarbut”, a w 1919 r. – amatorski teatr. Chłopcy uczyli się w chederach. W Bejt ha-Midraszu przy synagodze studiowali miejscowi bogacze i członkowie władz gminy. W drewnianym budynku w pobliżu mieścił się bejt ha-midrasz „Chewra Misznajot”, w którym modlił[x2] o się i uczestniczyło w codziennych naukach z Miszny kilkudziesięciu Żydów, głównie handlarzy i przekupniów, robotników i rzemieślników. Niedaleko od synagogi swój sztibl mieli także chasydzi. Aktywnie rozwijał się ruch syjonistyczny. W 1925 r. świętowano uroczyście w Tykocinie, z udziałem zaproszonych Polaków, otwarcie Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Trudna sytuacja gospodarcza i antysemicka polityka sanacyjnych władz sprawiły, że wielu tykocińskich Żydów emigrowało za granicę, w tym do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. Niektórzy zamieszkali w Tel-Awiwie, gdzie tykocinianin Gedalia Baranowicz założył synagogę „Mikdasz Mata”.

Po wybuchu II wojny światowej Tykocin przez 2 lata znajdował się pod okupacją radziecką. Sowieci deportowali w głąb Związku Radzieckiego oprócz Polaków także kilka rodzin żydowskich, których członkowie w większości przeżyli wojnę. W czerwcu 1941 r. do Tykocina wkroczyli naziści. W dniach 25-26 VIII 1941 r. Niemcy przeprowadzili masową egzekucję w Lesie Łopuchowskim mordując około 1700 osób[x3] . 27 maja 1944 roku Niemcy aresztowali około 400 mieszkańców Tykocina, a następnie wywieźli ich do obozów. Kobiety trafiły do Ravensbruck, natomiast mężczyźni do Gross-Rosen. Później byli przenoszeni również do innych obozów na terenie Rzeszy. Z aresztowanych osób zginęło 70% mężczyzn oraz ok. 20% kobiet. Nieliczni Żydzi ocaleli z Zagłady, a także repatrianci z ZSRR po wojnie opuścili miasto wyjeżdżając głównie do Izraela. W 1950 r. Tykocin stracił prawa miejskie, które odzyskał w 1993 r.

ArcheologiaDirect link for this paragraph

W mieście wielokrotnie były prowadzone badania archeologiczne.

Magdalena Bis i Wojciech Bis na podstawie badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 2001-2005 na tykocińskim zamku stwierdzili, że w czasach, gdy Tykocin należał do Olbrachta Gasztołda, w końcu XV lub na początku XVI wieku została wybudowana palisada z drewna dębowego, otaczająca powstałe w tym okresie zabudowania. Na podstawie analizy archeologicznej oraz dendrologicznej użytego do budowy palisady drewna ustalono czas jego ścięcia we wspomnianym wyżej okresie. Ten drewniany zamek uległ spaleniu. Pożar był potężny – w pogorzelisku odnaleziono resztki kafli, które uległy odkształceniu z powodu wysokiej temperatury. Archeolodzy identyfikują to wydarzenie ze spaleniem w 1519 r. zamku Gasztołda przez Kuncę, sługę Radziwiłłów. Twierdza Zygmunta Augusta był budowana na kępie nadnarwiańskiej, na której poprzednio był zbudowany drewniany zamek Gasztołdów.

Badania archeologiczne prowadzone w Tykocinie pod kierunkiem Urszuli Stankiewicz przez Dział Archeologii Muzeum Podlaskiego w latach 1992-2005 pozwoliły na stwierdzenie, że przestrzenny układ miasta zmieniał się na przestrzeni wieków. W pasie jezdni ul. Poświętnej został odsłonięty cmentarz katolicki działający do przełomu XVIII i XIX wieku. W pasie jezdni ul. 11 Listopada (odcinek ok. 50 m) został odsłonięty cmentarz ruski. Cmentarz ten funkcjonował od XV do lat 60-tych XVIII wieku. Północny skraj cmentarza został zniszczony za czasów Jana Klemensa Branickiego, gdyż wybudowano w tym miejscu brukowaną ulicę. Świadczy o tym odsłonięty w trakcie badań fragment osiemnastowiecznego bruku. Średniowieczną warstwę kulturową odkryto między ogrodem kościelnym a pomnikiem Orła Białego. Urszula Stankiewicz uważała, że w tym miejscu był średniowieczny rynek lokacyjny miasta. W pasie jezdni na wschodnim skraju Placu Czarnieckiego odkryto relikt drewnianego budynku z XVI wieku, a więc w tym okresie miejsce to mogło być zabudowane. W 2002 r. przy próbie penetracji koryta rzeki Narwi kilka metrów na zachód od budynku XVIII-wiecznej ekonomii, na dnie rzeki zlokalizowano skupisko kamieni przecinających ją w poprzek i tworzących w tym miejscu wyraźne spłycenie koryta. W warstwie kamieni oraz piasku naniesionego przez nurt odsłonięto kilka drewnianych pali, tkwiących w nasypie na wspólnej z nim osi. Analiza dendrologiczna jednego z pali (dębowego, noszącego ślady zaciosywania) wykazała, że pochodzi on z przełomu XV i XVI wieku. Urszula Stankiewicz postawiła hipotezę, że być może w tym miejscu znajdowała się przeprawa lub most, ale zastrzegła, że należy przeprowadzić w tym miejscu dalsze badania archeologiczne, aby hipotezę tą przyjąć lub odrzucić.

W czasie kolejnych wykopalisk w latach 2011-2012 spowodowanych przebudową drogi wojewódzkiej w pasie jezdni przy Placu Czarnieckiego, ul. Złotej i ul. Sokołowskiej wykopano dziesiątki przedmiotów codziennego użytku należących do dawnych mieszkańców Tykocina. M. in. w północnej części ul. Sokołowskiej odkryto relikty zabudowy drewnianej: siedem budynków z częścią gospodarczą, usytuowane obok siebie w jednej linii tworzyły kiedyś zwartą zabudowę żydowskiej dzielnicy. Datowano je wstępnie od połowy XVII do końca XVIII w. W jednym z nich mieszkał fałszerz boratynek – szelągów miedzianych bitych za panowania Jana Kazimierza w latach 1659-1668. Świadczą o tym fałszywe egzemplarze tej monety w dużej ilości oraz ścinki blachy miedzianej. W 2012 r. w muzeum przygotowano wystawę obiektów wydobytych w trakcie tych wykopalisk. Obecnie znajdują się one w magazynach Muzeum Podlaskiego i są badane przez archeologów.

Instytucje wyznanioweDirect link for this paragraph

a) parafia rzymsko-katolicka – początkowo Tykocin należał do parafii w Wiźnie, diecezji płockiej. Parafię w Tykocinie utworzył Jan Gasztołd w ramach tworzenia nowej sieci parafialnej po zajęciu w 1325 r. okolicznych terenów przez litewskiego księcia Witolda. Jan Gasztołd 25 X 1437 r. uposażył tykociński kościół parafialny pod wezwaniem Św. Trójcy, św. Anny i św. Mikołaja, nadając mu 9 włók ziemi miary chełmińskiej za Przechodowem (dziś wieś Popowlany), tamże łąkę zwaną Siedlisko, ogród przy kościele oraz plac nad rzeką Narwią za cmentarzem. Mieszkańcy Tykocina i okolicznych wsi zostali zobowiązani do oddawania proboszczowi dziesięciny. Założona przez Jana Gasztołda parafia należała do diecezji łuckiej. W chwili nadania miasta Gasztołdowi prawy brzeg rzeki Narwi, leżący w diecezji wileńskiej, porastała puszcza nazywana Czarną. W wyniku kolonizacji w puszczy powstały osady, które także należały do parafii tykocińskiej. W końcu XVIII wieku parafia tykocińska obejmowała łącznie 21 wsi. W 1452 r. Jan Gasztołd ufundował w tykocińskim kościele ołtarz pod wezwaniem św. Trójcy i św. Jana Ewangelisty. Dodatkowo przyznał plebanowi 4 rączki miodu rocznie z obowiązkiem odprawiania raz w tygodniu mszy za grzechy i za zmarłych wpisanych w większym mszale.

Kościół parafialny kilkakrotnie ulegał pożarom i był odbudowywany. W latach 1742 właściciel miasta Jan Klemens Branicki rozpoczął budowę nowej, murowanej świątyni, zachowanej do dziś. W 1746 r. odbyła się jej konsekracja. W latach 1748-1750 zbudowano obok budynek plebanii, w którym mieściło się także seminarium duchowne. Parafię Branicki przekazał księżom misjonarzom. Pierwszym proboszczem został mianowany na to stanowisko 17 VII 1751 r. ks. misjonarz Błażej Sikorski. 13 II 1769 r. Branicki ufundował seminarium, które prowadzili księża misjonarze.

Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego od parafii tykocińskiej zostały odłączone wsie leżące na drugim brzegu Narwi, gdyż znalazły się w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. Księża misjonarze wzięli aktywny udział w powstaniu styczniowym. W ramach represji popowstaniowych zostali pozbawieni parafii w Tykocinie. Seminarium zostało zamknięte. Jako zwykli kapłani pozostali na plebanii dwaj byli misjonarze: proboszczem został ks. Kalikst Kruszewski, a wikarym ks. Paweł Krzypkowski. W ciągu niemal wieku istnienia seminarium wykształcenie zdobyło przeszło 400 kapłanów.

W 1919 r. została erygowana wydzielona z parafii tykocińskiej parafia pw. św. Józefa w Złotorii. 1.11.1987 r. została erygowana w Radulach parafia pw. MB Królowej Męczenników, także wydzielona z parafii tykocińskiej. Obecnie parafia Trójcy Przenajświętszej w Tykocinie należy do diecezji łomżyńskiej, dekanatu kobylińskiego. Do parafii należą miejscowości: Bagienki, Broniszewo, Dobki, Hermany, Jeżewo Nowe, Jeżewo Stare, Kiermusy, Lipniki, Łopuchowo, Nieciece, Pajewo Kolonia, Popowlany, Saniki, Sawino, Siekierki, Sierki, Stelmachowo.

b) kahał – założony w 1522 roku tykociński kahał dbał o osiedlanie Żydów w różnych miejscowościach Podlasia[x4] , podporządkowując sobie te skupiska stał się kahałem okręgowym. W skład okręgu tykocińskiego wchodziły wszystkie 9 gmin ziemi bielskiej (Tykocin, Białystok, Boćki, Orla, Jasionówka, Augustów, Goniądz, Knyszyn i Rajgród); z ziemi mielnickiej 4 gminy (Konstantynów, Łosice, Niemirów i Rososz) oraz 1 z ziemi drohickiej (Siemiatycze). Przez cały XVII w. kahał tykociński wiódł spór z kahałem grodzieńskim o hegemonię nad skupiskami żydowskimi w Zabłudowie, Choroszczy i w Gródku. O znaczeniu kahału tykocińskiego może świadczyć fakt wysyłania przez niego przedstawicieli najpierw do żydowskiego Sejmu Państwa Litewskiego, a potem jako jedna z trzynastu gmin i ziemstw z całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów tykocińska gmina wybierała przedstawiciela do żydowskiego Sejmu Czterech Ziem (żyd. Waad Arba Aracot). Upadek znaczenia kahału spowodowały: zniszczenia i rabunki w czasie wojny północnej (1700-1701) oraz najazdów konfederatów mazowieckich (w 1734 r.). W 1771 r. kahał tykociński powierzył zwierzchnictwo nad okolicznymi wsiami i miasteczkami młodszemu kahałowi białostockiemu, najprawdopodobniej na skutek polecenia właściciela miasta Jana Klemensa Branickiego. Ponadto tykociński kahał był mocno zadłużony: na dzień 7 VI 1775 r był winien instytucjom kościelnym i osobom prywatnym 97.674 zł 28 2/3 gr.

Namiestnik Królestwa Polskiego Józef Zajączek rozporządzeniem z dnia 20 III 1821 r. utworzył dozory bożnicze. Nowe gminy religijne pełniły jedynie bardzo ograniczone funkcje: zarządzały i opiekowały się instytucjami służącymi kultowi religijnemu, nadzorowały edukację religijną w szkołach publicznych i prywatnych oraz prowadziły działalność dobroczynną. Car Aleksander I dekretem z 22 XII 1821/1 I 1822 r. zlikwidował kahały. Chociaż w 1843 r. Żydom zakazano przynależności do bractw pogrzebowych, traktować ją miano identycznie jak udział w tajnych organizacjach politycznych, w Tykocinie bractwo to (Chewra Kadysza) działało nadal. W XIX wieku gmina utrzymywała liczne organizacje społeczne, a także koszerną jadłodajnię na użytek żydowskich żołnierzy garnizonu rosyjskiego w Tykocinie. W okresie międzywojennym w Tykocinie istniała gmina żydowska mająca formalnie uprawnienia do organizacji i nadzoru życia religijnego. Jednak jej nieoficjalne uprawnienia były dużo większe, np. młodzież żydowska organizując teatr amatorski pytała starszych o zgodę obawiając się rzucenia klątwy (cheremu) przez rabina. Po zamordowaniu tykocińskich Żydów przez nazistów gmina żydowska w Tykocinie przestała istnieć.

c) parafia unicka - była niewielka. Pierwsza cerkiew została ufundowana przez któregoś z Gasztołdów dla prawosławnej ludności sprowadzanej do dóbr tykocińskich. Być może fundatorem był Jan Gasztołd, który w 1437 r. uposażył parafię rzymskokatolicką w Tykocinie? Początkowo cerkiew była pod wezwaniem Świętej Trójcy, później jej patronem został św. Mikołaj. W XVI w. cerkiew znajdowała się niedaleko rynku Nowego Miasta, przy niej był cmentarz grzebalny. Była uposażona w dwie włóki ziemi we wsi Saniki. Po unii brzeskiej tykocińska cerkiew należała do kościoła unickiego. Na początku XVII w. cerkiew, dom kapłana i inne zabudowania zniszczył pożar. Król Władysław IV nadał bazylianom supraskim 12 maja 1637 r. w Warszawie przywilej na zbudowanie nowej cerkwi. W do[x5] [x6] kumencie z dnia 15 VI 1637 r. metropolita Rafał Korsak potwierdził zakonnikom z Supraśla darowiznę cerkwi tykocińskiej i nakazał przy niej urządzić rezydencję metropolitalną, aby udający się do Warszawy na sejmy metropolita i biskupi mieli gdzie się zatrzymać. W cerkwi miały być odprawiane nabożeństwa dla kupców greckich przyjeżdzających do Tykocina na jarmarki. Już wówczas nie było wiernych wyznania unickiego w Tykocinie. W 1640 r. archimandryta Szybiński nabył od tykocińskich mieszczan Jagnieszki i Matysa Glinników dom z placem. Posesja leżała nad rzeką. Bazylianie wybudowali na niej dworek i spichlerz, stąd spławiali zboże do Gdańska. W Tykocinie zmarł 23 III 1655 r. metropolita kijowski, arcybiskup Antoni Sielawa uciekając przed wojskami rosyjskimi. W 1658 r. Jakub Szczawiński, właściciel majętności Waniewo nad Narwią zrabował znajdujące się w rezydencji bazyliańskiej skarby zmarłego metropolity, wywiezione z Wilna i Nowogródka. W czasie potopu szwedzkiego cerkiew została spalona, król Michał Korybut Wiśniowiecki udzielił zezwolenia na jej odbudowę w 1673 r. Około 1763 r. pożar ponownie zniszczył cerkiew. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807 r. tykocińska cerkiew unicka została oddzielona od swej macierzystej placówki w Supraślu granicą państwową. Tykocińską świątynię przyłączono wówczas do zakonu bazylianów w Warszawie. W mieście nadal nie mieszkali unici. Po 1820 r. cerkiew nie miała stałego kapłana. Na nabożeństwa uczęszczali jedynie ludzie przyjezdni i tymczasowo zamieszkali. W 1823 r. doliczono się jedynie 10 osób przystępujących do sakramentów świętych. W 1826 r. majątek cerkiewny obejmował: plac cerkiewny, cerkiew, plebanię, spichlerz, dwa ogrody i ziemię orną w Sannikach. Brak wiernych spowodował likwidację parafii. Mienie ruchome przejął tykociński kościół parafialny, a budynek cerkwi sprzedano parafii w Sokołach w 1833 r.

d) zbór protestancki – w Tykocinie do końca XVIII wieku protestanci pojawiali się sporadycznie. Większa ich liczba osiedliła się w Tykocinie po trzecim rozbiorze, gdy miasto znalazło się pod zaborem pruskim. Byli to pruscy urzędnicy, żołnierze oraz koloniści - rzemieślnicy. W 1802 r. w mieście mieszkało 240 ewangelików, nie licząc żołnierzy. W 1804 r. było 150 mężczyzn i 140 kobiet tego wyznania. Nie wybudowali oni własnej świątyni, jedynie założyli własny cmentarz. Modlili się w kaplicy alumnatu, którą zarekwirowały dla nich władze pruskie. Po utworzeniu w 1807 r. Księstwa Warszawskiego większość ewangelików opuściła miasto. Weterani z alumnatu odzyskali swoja kaplicę. Ewangelików było zbyt mało, by mogli utrzymać pastora. Mimo raportów podprefekta tykocińskiego Bellefroid minister spraw wewnętrznych i religijnych nie przyznał pensji pastorowi. Po utworzeniu Królestwa Polskiego ewangelicy tykocińscy swoją parafię mieli w odległej Łomży. Pastor przyjeżdżał do miasta jedynie 3 – 4 razy w roku. W tej sytuacji wielu protestantów przechodziło na katolicyzm. Niektórzy zawierając związki małżeńskiego z katolikami zobowiązywali się do wychowywania dzieci w wierze katolickiej. W końcu XIX wieku w Tykocinie mieszkało kilkunastu protestantów. W 1921 r. wyznania ewangelicko-augsburgskiego była tylko jedna rodzina.

Instytucje świeckieDirect link for this paragraph

Książę mazowiecki Janusz I przed 28 VI 1425 r. nadał Tykocinowi prawo chełmińskie. Z kolei król Władysław IV w Warszawie 25 II 1642 r. wystawił przywilej, w którym potwierdzał przywilej magdeburski Tykocina. Oznacza to, że między 1425 a 1642 r. nastąpiła zmiana w prawach miejskich nadanych Tykocinowi. Prawdopodobnie prawo magdeburskie nadał miastu Zygmunt August, gdy lokował Nowe Miasto, a więc zwiększał obszar miasta Tykocina.

Posiadający obywatelstwo miejskie Tykocina chrześcijanie co roku wiosną wybierali burmistrza, pisarza, gmińskiego (skarbnika) oraz od dwu do pięciu rajców. W ważnych sprawach debatowano w podwójnym składzie: burmistrz i rajcowie „starej”, ubiegłorocznej rady miasta oraz burmistrz i rajcy wybrani na tegoroczną kadencję. Rajcowie byli najczęściej jednocześnie ławnikami sądu wójtowskiego. Kandydatów na stanowiska zatwierdzał starosta lub podstarości, gdy miasto było własnością królewską, a gdy miasto stało się prywatne – robił to właściciel lub w jego imieniu ekonom.

Nie wiadomo, kiedy Piotr z Gumowa lub jego potomkowie przestali pełnić funkcje wójta. Być może urząd wójta wykupił któryś z Gasztołdów lub Zygmunt August. Za jego panowania wójta mianował właśnie król jako właściciel miasta. W XVIII wieku na czele wymiaru sprawiedliwości w mieście stał landwójt. Był mianowany przez właściciela miasta i swą funkcję sprawował dożywotnio. Wywodził się najczęściej ze szlachty zamieszkałej w Tykocinie. Osoby, które zostawały landwójtami sprawowały przedtem przez kilka lat stanowiska w zarządzie miasta: burmistrza, rajcy, ławnika, gmińskiego. W tym stuleciu te same osoby pełniły naprzemiennie różne urzędy i funkcje w zarządzie miasta. Także pisarz mógł być wybrany na burmistrza. Powstała więc elita miejska dzierżąca władzę. Do rodzin elity można zaliczyć Milechowiczów/Mielechowiczów, Rogalewskich, Kalinowskich, Chudzińskich, Roszkowskich, Antonowiczów, Korżyńskich/Korzyńskich.

Ostatnie zaprotokołowane w księgach miejskich zebranie mieszczan odbyło się 8 V 1798 r., a więc za czasów pruskich. W okresie rozbiorów burmistrz był mianowany przez władze, nie można mówić o funkcjonowaniu samorządu miejskiego.

Członkowie społeczności żydowskiej Tykocina swoje władze wyłaniali raz w roku. Bierne prawo wyborcze miał każdy Żyd, który nie miał długów i wpłacił należne podatki do kasy kahału. Czynne prawo wyborcze posiadał Żyd dobrze znany kahałowi, który co najmniej od 4 lat mieszkał w Tykocinie, z wyjątkiem osób, które przed zamieszkaniem w Tykocinie stały na czele innego kahału. Listę wyborców sporządzały władze kahału. W oznaczonym dniu parnasi (przywódcy), towim (sędziowie) i ikurim (woźni) zbierali się i z przygotowanej przez siebie listy osób posiadających czynne prawo wyborcze wybierali 20 wyborców. Wyborcą nie mogła być osoba, która sprawowała te funkcję w ubiegłym roku, a także wyborcą nie mógł być jeden z dotychczasowych naczelników kahału. Wyborcy nie mogli być spokrewnieni ze sobą do dziewiątego pokolenia, nie mogli nimi być także ojcowie, którzy chcieli połączyć węzłem małżeńskim swoje dzieci. Wyborcy obradowali w oddzielnym pokoju. W tym czasie nikt nie mógł tej izby opuścić i nikt nie mógł do nich wchodzić. Wyborca mógł obsadzić siebie na niektórych stanowiskach, ale tylko w kolejności sprawowania urzędów sporządzonej przez władze kahalne. Gdy rejestr naczelników był spisany i opieczętowany, wyborcy wychodzili z pokoju i publicznie przedstawiano wyniki wyborów. Ponieważ w życiu codziennym ważne było prawo talmudyczne, wśród naczelników kahału miało być przynajmniej trzech, którzy by mogli być sędziami. Porządek obrad i wyborów nie były stałe, zmieniano je kolejnymi zarządzeniami, ale w ogólnych zarysach wyglądał podobnie w XVII i XVIII wieku. W podobnym kształcie został zatwierdzony przez Izabelę Branicką .

Wybieranie 20 wyborców przez ustępujących naczelników kahału spowodowało powstanie oligarchii rządzącej w gminie tykocińskiej. Władza leżała w rękach rodzin o przydomkach: Gołda, Sławatycki, Krakowski, Choroszucha, Giełczyński, Ossowiecki i innych. Po powołaniu dozorów bożniczych i likwidacji kahałów w 1821 r. Żydzi tykocińscy najprawdopodobniej w konspiracji zachowali część instytucji działających w Polsce przedrozbiorowej. Na pewno działało bractwo Chewra Kadisza. Kahał tykociński funkcjonował w Polsce międzywojennej.

Instytucje współczesne:

a) Urząd Miejski w Tykocinie

16 - 080 Tykocin

ul. 11 Listopada 8

tel. 85 718 16 27, 85 718 16 63

e-mail: [email protected]

www.um.tykocin.wrotapodlasia.pl

b) Zespół Szkół i Przedszkole w Tykocinie

ul. Jana Kochanowskiego 1

16-080 Tykocin

tel./fax 085 718 70 70

e-mail: [email protected]

http://www.zsip-tykocin.pl

c) Niepubliczny Zakład Podstawowej Opieki Zdrowotnej

16-080 Tykocin

ul. Kaczorowska 2

tel. 85 718 73 37

d) Biblioteka Samorządowa im. Zygmunta Glogera

16-080 Tykocin

Pl. Czarnieckiego 6

tel. 85-7187604.

e) Urząd Pocztowy

16-080 Tykocin

ul. 11 Listopada 36

tel. 85 718 16 59.

UrbanistykaDirect link for this paragraph

Z aktu nadania wójtostwa Piotrowi z Gumowa 5 IV 1424 r. wynika, że w mieście był rynek, na którym znajdowała się waga oraz jatki. Najprawdopodobniej był już zbudowany jakiś kościół lub kaplica – Tykocin należał do parafii wiźnieńskiej, diecezji płockiej. Wizna była oddalona o ok. 30 km. Podróż więc w ówczesnych warunkach trwałaby cały dzień.

W drugiej połowie XVI wieku miasto składało się z dwu części. Na zachodzie znajdowała się dzielnica żydowska, oddzielona od miasta chrześcijańskiego rzeczką Motławą. Na wschodzie, przy głównej ulicy Czychrowskiej usytuowane były dwie najważniejsze budowle: kościół katolicki oraz cerkiew, za którą znajdował się lokowany w czasie pomiary włócznej (1559) rynek Nowego Miasta z ulicą Złotoryjską. Z rynku głównego ku zachodowi wiodła równolegle do Narwi ulica nazywana Wielką, łącząca miasto chrześcijańskie z żydowskim.

W pierwszej połowie XVII wieku w mieście powstało kilka murowanych budowli, które wpłynęły na kształtowanie się miejskiego krajobrazu. Po 1615 r. bernardyni wznieśli na kępie za Narwią okazały kościół, a zabudowania klasztorne otoczyli murem. W latach 30. I 40. Tego wieku starosta Wiesiołowski wybudował alumnat położony przy przeprawie przez Narew, naprzeciwko klasztoru bernardynów. W 1642 r. kahał wybudował synagogę z dachem pogrążonym zwieńczonym attyką i okazałą wieżą. Akcent widokowy przesunął się ku północy i zachodowi, na uboczu pozostało Nowe Miasto. Przybysze zwracali uwagę przede wszystkim na przestrzeń ujętą wieżami bernardyńskiego kościoła, alumnatu i wielkiej synagogi, sprzężonymi z widokiem królewskiej bastionowej twierdzy.

W okresie potopu szwedzkiego struktura przestrzenna miasta uległa zniszczeniu. Ponownie Tykocin był niszczony w czasie Wojny Północnej – miasto często ulegało pożarom. Pozostał podział na miasto żydowskie i chrześcijańskie.

W połowie XVIII wieku miasto przebudował jego właściciel – Jan Klemens Branicki. Kompozycja przestrzeni została oparta na symetrycznych osiach widokowych i okazałych reprezentacyjnych budowlach kontrastujących z niską i skromna zabudową. Centralnym punktem miasta stał się rynek położony przy przeprawie przez Narew (dziś Plac Czarnieckiego). Kościół zajmował jego wschodnią pierzeję. Od północy z kościołem sąsiadował wyremontowany alumnat, od południa jego odpowiednikiem był ufundowany w 1750 r. przez właściciela miasta budynek szpitala. W latach pięćdziesiątych przy rynku zaczęto stawiać nowe domy. W przeciwieństwie do starej zabudowy szczytowej, była to budowa kalenicowa. Nadal domy budowano z drewna. Ukoronowaniem kompozycji urbanistycznej planu rynkowego było wystawienie pomnika Stefana Czarnieckiego. W latach 1761-1763 rzeźbę tworzył francuski artysta Pierre Coudray. Przebudowany rynek stał się pomnikiem chwały rodu Branickich: podróżnych jadących z Warszawy do Białegostoku miał olśnić widok kościoła, zaś pomnik przypomnieć o wspaniałym przodku. W związku ze zmianą charakteru głównego rynku handel został przeniesiony na rynek położony nad rzeką Motławą, przy dzielnicy żydowskiej – otrzymał on nazwę Rynek Żydowski. Znajdowały się przy nim m. in. jatki rzeźnicze.

W ramach przebudowy miasta zmieniono także przebieg niektórych ulic. Aby wyprostować przebieg ulicy wiodącej na wschód, do Białegostoku, zniszczono północny skraj unickiego cmentarza. Poprowadzona w tym miejscu ulica została wybrukowana (dziś ulica 11 Listopada). Z zamierzoną kompozycją zespołu klasztornego wiązało się przebicie obecnej ulicy Bernardyńskiej, której oś widokowa miała prowadzić od rynku na elewację klasztornego kościoła.

Barokowy układ urbanistyczny nadany miastu przez Jana Klemensa Branickiego jest czytelny do dziś, zasadniczo się nie zmienił. Jedynie na początku XIX wieku po pożarze władze pruskie uporządkowały plan dzielnicy żydowskiej. Na Kaczorowie wybudowano szereg murowanych kamienic krytych dachówką, które w większości zachowały się do dzisiaj. Mają ubogie dekoracje zewnętrzne – gzymsy okapowe i boniowane naroża. Na jednym z nich, znajdującym się przy ul. Piłsudskiego 25 naprzeciwko synagogi znajduje się tablica informująca, że w tym budynku urodził się Markus Zamenhoff, ojciec Ludwika – twórcy esperanto.

Północną, nadrzeczną pierzeję Placu Czarnieckiego stanowią tzw. „dworki mieszczańskie”. Są drewniane lub murowane, o dachach naczółkowych krytych dachówką, z sienią i gankiem na osi. Pomiędzy nimi znajdują się bramy drewniane na podwórza.

Wooden houses at Stefan Czarniecki square in Tykocin

Przykłady zabytkowych domów mieszczańskich można znaleźć w różnych punktach miasta. Kilka z nich zachowało się przy ul. Jordyka (dawnej jurydyce należącej do parafii). W południowej pierzei ul. 11 Listopada, na odcinku między ul. Szkolną a dawnym Dworem Administratora zachowało się kilka kalenicowo ustawionych drewnianych domów mieszczańskich z końca XIX i początku XX wieku.

Zabytki budownictwa i architekturyDirect link for this paragraph

a) Synagoga - wzniesiona została w centrum Kaczorowa, dzielnicy żydowskiej, w 1642 r. Pod względem architektonicznym reprezentuje typ bożnicy dziewięciopolowej z bimą kaplicową. Typ ten wykształcił się około 1620 r. na południowo-wschodnich ziemiach Rzeczpospolitej.

Masywna, murowana budowla, założona na planie kwadratu początkowo była zwieńczona dachem pogrążonym z attyką. W 1736 r. pożar naruszył konstrukcję dachu. Po odbudowie powstał dach wysoki, mansardowy.

Z dwu stron: od południa i zachodu otaczają synagogę babińce. Powstały później niż sam masyw budowli, z wybudowanych około połowy XVIII wieku na koszt Jana Klemensa Branickiego sklepików, przeniesionych tu z różnych ulic przebudowywanego miasta. Od strony północno-zachodniej wybudowano wieżę. Mieściło się w niej więzienie oraz mieszkanie dla rabina.

Do sali głównej wchodzi się przez przedsionek. Był tu bejt midrasz (dom nauki). Młodzieńcy studiowali Torę pod kierunkiem nauczycieli opłacanych przez kahał. Podłoga sali głównej znajdowała się niżej, niż podłoga przedsionka zgodnie ze słowami psalmu „Z głębokości wołam do Ciebie, Panie”. Ściany synagogi były tekstami modlitw w językach hebrajskim i aramejskim, ornamentami, ozdobnymi pasami. Każdy użyty kolor czy detal miał znaczenie symboliczne. Np. czerń symbolizowała noc, biel – doskonałość i duchowość, żółty – miłość, małżeństwo, natchnienie; palma – to sprawiedliwość, owoc granatu – wierność zasadom Tory, itd. We wschodniej ścianie była wymurowana wnęka mieszcząca aron ha kodesz – świętą arkę. Była zwieńczona bogatą sztukaterią. Nad kolumnami przydającymi dostojeństwa anonimowy dekorator umieścił koronę Tory - symbol mądrości. Kompozycję zamykała namalowana, rozpostarta kotara. W arce przechowywano świętą księgę – Torę.

Great Synagogue in Tykocin from the inside

Na środku sali mieściła się bima – mównica. Stojące w jej rogach 4 filary symbolizują połączenie ziemi z niebem. Początkowo były zdobione boniowaniem imitującym ciosy kamienne. W nieustalonym okresie boniowania zostały przykryte przez freski. Ich kolorystyka mówiła o ziemi (czerwień) i niebie (błękit). Na sklepieniu bimy przedstawiony jest obraz nieba. 8 części tego malowidła to znak doskonałości i słów Pana skierowanych do Abrahama: „Dziecko ośmiodniowe będzie obrzezane, każdy mężczyzna w pokoleniach waszych”. Na 3 polach umieszczono po 13 gwiazd – tyle, ile miesięcy w przestępnym roku żydowskiego kalendarza.; w trzynastym roku życia odbywa się bar-mitzwa. Na kolejnych 4 polach znajduje się po 11 gwiazd – w tej liczbie zapisano przestrogę przed przekroczeniem boskich praw. Na jednym z pół od strony Aron ha-kodesz: oznaczają odrodzenie, duchowość, kontakt z Najwyższym. Abraham miał 99 lat, gdy ujrzał Boga.

Z bimy oprócz modlitw padały słowa przysięgi przywódców i funkcjonariuszy kahału, ogłoszenia o kupnie lub sprzedaży gminnych nieruchomości oraz słowa klątw. Na bimie odbywało się obrzezanie oraz bar-mitzwa, czyli uroczysta konfirmacja.

Pomieszczenie sali głównej oświetlał olbrzymi żyrandol. W jego kuli chowano amulety wytworzone przez rabinów i uczonych mężów. Miały chronić wspólnotę od wszelkich nieszczęść. Gdy pewnego dnia żyrandol spadł między modlących się i nikt nie został ranny, fakt ten przypisano działaniu tychże amuletów. W 1915 r. ukrywający się w synagodze ufali, że amulety odepchną przelatujące wszędzie pociski. I rzeczywiście – nikt z ukrywających się nie stracił wówczas życia.

W synagodze było tysiąc miejsc. Można je było kupować, sprzedawać, dziedziczyć. Żydzi nazywali synagogę „dy kałte szuł” czyli „zimna synagoga”, prawdopodobnie dlatego, że nie posiadała pieców i nie była ogrzewana.

Synagoga została poważnie zniszczona w czasie II wojny światowej. Zniszczono i rozkradziono wyposażenie, zerwana została nawet ceglana podłoga w sali głównej. Została odremontowana staraniem wojewódzkiego konserwatora zabytków. Od 1977 r. mieści się w niej muzeum. W sali głównej mieści się stała ekspozycja judaików. Organizowane są w niej także przedstawienia, koncerty, różne imprezy. W wieży są dwie ekspozycje stałe: pokój rabina oraz stół przygotowany do wieczerzy sederowej. W babińcu były organizowane wystawy czasowe. Obecnie synagoga jest sukcesywnie remontowana. W planach jest organizacja w babińcu stałej ekspozycji poświęconej dziejom tykocińskich żydów.

2) Cmentarz żydowski – został założony po przybyciu Żydów do Tykocina w 1522 r. za miastem, przy drodze do Kiermus. Olbracht Gasztołd w nadanym Żydom przywileju stwierdził: "Miejsce też kładzenia się, gdzie martwe chować mają, daliśmy im za ogrody, wjeżdżając w bór pierwszą górą nad rzeką". Jest jednym z najstarszych żydowskich cmentarzy w Polsce. Grzebano na nim także Żydów mieszkających w niektórych przykahałkach i wsiach podlegających władzy kahału tykocińskiego, m. in. do 1750 r. Żydów z Białegostoku. W Polsce przedrozbiorowej kahał zatrudniał chrześcijańskiego stróża, który dbał o to, aby nie niszczono nekropolii. Stróż mieszkał w domu należącym do kahału, zbudowanym obok kirkutu. W 1745 r. proboszcz Porębny zezwolił stróżowi, by usługiwał Żydom w szabas, za co Żydzi zobowiązali się dawać kamień łoju, a chłop odrabiać 15 dni robocizny. W 1771 r. stróżem mogiłek był Piotr Wilk. Na początku XX wieku cmentarz zapełnił się. Został powiększony od strony zachodniej. W okresie międzywojennym nekropolia została otoczona betonowym murem. Opisał ją ocalały z zagłady Menachem Turek: "Stary cmentarz był pokryty starymi, ciężkimi macewami sprzed stuleci. Grobami rabinów, gaonów i wielkich swego pokolenia. Grobami, do których zbliżano się zdjąwszy buty, ze strachem i wielkim szacunkiem. Grobami, wokół których powstawały legendy; macewami rozpadniętymi ze starości, ze szparami, w które ludzie w potrzebie drżącymi palcami wkładali kwitlech i od razu odczuwali ulgę w zbolałych sercach". Na terenie cmentarza brak było wytyczonych alejek. Początkowo zmarłych chowano w układzie gniazdowym: wokół przodka grzebano członków jego rodziny. Jedynie w części zachodniej chowano zmarłych rzędami.

Kirkut został zniszczony na rozkaz Niemców w czasie II wojny światowej. Rozebrano wówczas część ogrodzenia, wywieziono wiele macew. Z uzyskanego kamienia budowano drogi. Dzieła zniszczenia dopełnili po wojnie niektórzy Polacy, robiący z macew wykonanych z piaskowca szlifierki.

Zachowało się kilkadziesiąt macew wykonanych z granitowych kamieni polnych. Reprezentują one w większości typ macewy aszkenazyjskiej, odznaczającej się surowością i prostotą wykonania. Niektóre z macew mają wypukłe liternictwo. Najstarsza zidentyfikowana macewa pochodzi z 1754 r. W zaroślach w zachodniej części cmentarza można znaleźć nieliczne betonowe tumby, stanowiące pozostałości po zniszczonych nagrobkach. Obecnie cmentarz jest ogrodzony resztkami betonowego muru i siatką. Na jego teren można wejść przez bramę i przez dziury w ogrodzeniu. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego i Poland Jewish Cemetery Restoration Project przygotowują projekt restauracji cmentarza żydowskiego w Tykocinie. Poparcie dla tego pomysłu zadeklarowały władze miasta. PJCRP zbiera fundusze na budowę nowego ogrodzenia.

3. Grób zbiorowy Żydów tykocińskich zamordowanych w dniach 25-26 VIII 1941 r. przez sonderkommando SS z Białegostoku W czasie tej akcji wymordowano i pogrzebano w trzech [x7] dołach w lesie pod wsią Łopuchowo prawie całą żydowską ludność miasteczka. Obecnie zbiorowe mogiły znajdują się pod opieką tykocińskiego samorządu. Są one ogrodzone, oznakowane pamiątkowymi macewami, z których najokazalsza została ufundowana przez władze i społeczeństwo miasta w 1991 r. Każdego roku miejsce to odwiedzają tysiące Żydów z całego świata, w tym ok. 10 tys. młodzieży z Izraela.

4. Dom żydowski na rogu ul. Kaczorowskiej i Sokołowskiej – jedyny zachowany drewniany dom z elementami zdobnictwa świadczącymi o mieszkańcach: na ganku kolorowe szybki tworzą symbol Gwiazdy Dawida. Przed wybuchem II wojny światowej należał do Chaima Żółtego, piekarza. Wraz z całą rodziną zginął w trakcie eksterminacji w dniach 25-26 VIII 1941 r.

5. Wielki Bejt Ha-Midrasz – znajdował się przy synagodze, od strony zachodniej. Murowany budynek wybudowany został w XVIII wieku. Znajdowała się tu siedziba kahału a także największa biblioteka w Tykocinie. Znajdowały się w niej księgi i inkunabuły z różnych dziedzin. Korzystali z niej studenci miejscowej jesziwy i miejscowi talmudyści. Właściciele domów należeli do „Chewra Szas” czyli towarzystwa studiowania Miszny i studiowali codziennie przynajmniej jedną stronę Gemary, przeważnie w godzinach rannych: jedni przed, a drudzy po modlitwie szachrit. Inni studiowali rozdział Misznajot albo Chumesz, dwa rozdziały Mikra i jeden Tirgum (tłumaczenie). W Bejt ha-Midraszu działała także „Chewra thilim” inaczej „Thilim - Zogers”, czyli Bractwo Psalmów. Członkowie tego bractwa, „śpiewacy psalmów”, siedzieli stale w Bejt Midraszu i czytali psalmy. W późniejszym okresie została tu założona „Chewrat miszna brura”, czyli Bractwo Miszny, którego członkowie, a było ich w przybliżeniu trzy minjany, słuchali codziennie między modlitwą popołudniową mincha a wieczorną maariw, wykładu z „Miszna brura” wygłaszanego przez reb Barucha Surawicza i Mordechaja Pinesa. Po zagładzie żydowskiej społeczności Tykocina budynek został zburzony, księgi zniszczone. Ocalały tylko fundamenty. Budynek został odbudowany wraz z synagoga i mieści się w nim siedziba tykocińskiego muzeum.

6. Sztibl chasydów – chasydzi pochodzący z Góry Kalwarii osiedlili się w Tykocinie w drugiej połowie XIX w. Było ich niewielu, około 20 osób. W 1914 r. mały, drewniany dom na miejsce modlitwy podarowała im przed śmiercią Pesza di Lekach Macherke. W zamian chasydzi zobowiązali się do odmawiania kadiszu w rocznicę jej śmierci. W tym samym dniu, w którym zmarła, chasydzi wnieśli do tego domu aron ha-kodesz i zaczęli się modlić. Dopiero po Pesach wyremontowali go, a w Szabat Parasza uroczyście i z wielką radością świętowali inaugurację domu modlitwy. Sztibl stał na południe od synagogi. W 1918 r. w czasie epidemii tyfusu Niemcy zajęli synagogę i domy modlitwy na tymczasowe szpitale. Cała społeczność żydowska Tykocina modliła się wówczas w domu chasydów[x8] .

7. Kościół parafialny pw. Świętej Trójcy - został wzniesiony w latach 1740-1750. Jego fundatorem był Jan Klemens Branicki. Projektowaniem i budową zajmowali się architekci: Józef Sękowski i Jan Henryk Klemm. Zajmujący wschodnią pierzeję Placu Czarnieckiego późnobarokowy kościół jest budowlą typu bazylikowego, z okazałą elewacją frontową. Od głównego korpusu świątyni z obu stron biegną arkadowe, półkoliste skrzydła łącząc się z rozstawionymi symetrycznie w narożnikach placu wieżami. Dziedziniec kościelny zamyka ogrodzenie z bramą na osi. Na słupach bramy umieszczone są rzeźby Jana Chryzostoma Redlera przedstawiające czterech ewangelistów.

Trójnawowe wnętrze bazyliki zdobią polichromie ścienne z 1749 r. wykonane przez Sebastiana Ecksteina. W latach 1910-1912 Władysław Drapiewski wykonał polichromie sklepień nawy głównej i bocznych. W ołtarzach znajdują się obrazy Szymona Czechowicza, a na ścianach po obu stronach wejścia portrety Jana Klemensa Branickiego i jego małżonki Izabeli z Poniatowskich pędzla Sylwestra Mirysa.

Wyposażenie kościoła: ambona, chrzcielnica, ołtarze, konfesjonały pochodzą z połowy XVIII wieku. Organy zbudowane zostały około 1760 r. z fundacji Jana Klemensa Branickiego. Kompleksowy remont organów w latach 1997-99 przywrócił instrumentowi dawne wartości muzyczne, współcześnie wykorzystywane są także ich walory koncertowe.

8. Cmentarz katolicki – w okresie przedrozbiorowym mieścił się w centrum miasta, obok kościoła parafialnego. Nekropolię za miastem na gruncie ofiarowanym przez Bractwo Różańca Świętego na początku 1795 r. założył ks. proboszcz, superior tykocińskiego Domu Misjonarzy Andrzej Cykanowski. Pierwsze pochówki odbyły się 12 I 1795 r. Teren cmentarza ogrodzono drewnianym parkanem, obsadzono drzewami. Na środku cmentarza ustawiono duży drewniany krzyż, a w północno-wschodnim rogu wybudowano drewniany budynek nazywano kostnicą. Kolejni proboszczowie dbali o teren cmentarza. W latach 40. XIX wieku zbudowano drewniane katakumby. Ks. Wincenty Janiszewski w 1857 r. ogrodził murem nową część cmentarza, a ks. Julian Brzostowski w latach 90-tych XIX w. uporządkował cmentarną zieleń oraz wytyczył alejki. W latach 2005-2013 proboszczem w Tykocinie był ks. kan. Stanisław Szymborski. Dzięki jego staraniom główna alejka cmentarza wiodąca od bramy do kościoła została wybrukowana oraz zostały odremontowane: mur cmentarza, kościół, kaplica Glogerów, latarnia zmarłych. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Tykocińskiej co roku w Święto Zmarłych organizuje kwestę, z której dochody są przeznaczone na renowację nagrobków.

Na cmentarzu można zobaczyć interesujące zabytki. W połowie XIX wieku przy wschodnim murze został zbudowany grobowiec(?) w stylu klasycystycznym, z niszami w czterech ścianach, ozdobionych gzymsami i pilastrami, posiadający czterospadowy blaszany dach zwieńczony krzyżem na kuli. Jest nazywany przez tykocinian „latarnią zmarłych”. W 1885 r. Zygmunt Gloger zbudował w stylu neogotyckim kaplicę-mauzoleum. Spoczywają w niej rodzice etnografa: Jan Gloger i Michalina z Wojnów, pierwsza żona Aleksandra z Jelskich i syn Stanisław. W 1895 r. na nowo wytyczonej osi cmentarza małżeństwo Kotłowskich z Tykocina ufundowało kościół, także w stylu neogotyckim. Na cmentarzu zachowały się nieliczne zabytkowe nagrobki, jak np. przy środkowej alei po lewej grób rodziny Dziekońskich z figurą Matki Boskiej. Przy kościele znajdują się nagrobki księży, proboszczów oraz ostatnich bernardynów zmarłych w Tykocinie, a także nagrobki malarza Zycha Bujnowskiego czy ostatniego właściciela Tykocina Aleksandra Rostworowskiego. Niekiedy tylko miłośnicy historii lokalnej potrafią powiedzieć, kim była osoba, której imię i nazwisko uwieczniono na starym nagrobku. Niestety w ostatnich dziesięcioleciach wiele starych nagrobków niekonserwowanych zniszczało, zwłaszcza otoczonych kunsztownymi żelaznymi ogrodzeniami, z żelaznym krzyżem. Z powodu braku miejsca na cmentarzu groby, o które nikt nie dbał były likwidowane, a ich miejsce zajęły mogiły osób zmarłych w ostatnich latach

9. Klasztor bernardynów – jego budowę na nadnarwiańskiej kępie naprzeciwko miasta, na prawym brzegu Narwi rozpoczął w 1479 r. Marcin Gasztołd. Nosił wezwanie Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Celem tej fundacji było prowadzenie akcji nawracania schizmatyków na rzymski katolicyzm, dlatego Gasztołd zaopatrzył klasztorną bibliotekę głównie w dzieła kaznodziejskie. Fundacja stanowiła także wyraz wdzięczności dla zakonników za wierną służbę. Fundator zdążył wybudować prezbiterium i część konwentu, zaopatrzyć zakrystię w naczynia liturgiczne oraz szaty z drogocennymi haftami, gdy niespodziewanie zmarł w 1483 r. Po jego śmierci budowę klasztoru przerwano. Dopiero 20 IX 1489 r. biskup margeryteński, Jakub, sufragan płocki, za pozwoleniem biskupa wileńskiego Andrzeja Szeligi konsekrował bernardyńską świątynię klasztorną i nadał jej czterdziestodniowy odpust. Na prośbę Olbrachta Gasztołda legat papieski Zachariasz, biskup gardyjski na mocy indulgencji papieża z dziesięcioletnim odpustem 2 II 1520 r. zmienił cele działalności klasztoru bernardynów w Tykocinie. Z placówki, która pierwotnie miała dostarczyć misjonarzy nawracających schizmatyków litewskich i ruskich, klasztor stał się regionalnym centrum odpustowym. 2 IX 1568 r. król Zygmunt August nadał bernardynom 8 morgów i 15 prętów sianożęci leżącej nad rzeczką Nereślą pod Żyranem (dziś Białobrzeskie). Była to rekompensata za ziemie zabrane zakonnikom pod rozbudowę twierdzy tykocińskiej. Na nadanych gruntach powstał folwark Bernardynka, który graniczył z wsią Wiszowate. Z powodu rozbudowy twierdzy Zygmunt August przeniósł konwent do nowo wybudowanych drewnianych budynków wraz z kościołem św. Marka przy rynku Nowego Miasta. Gdy spłonął kościół, od 1573 r. kościół św. Marka służył jako świątynia parafialna. 25 kwietnia 1582 r. właścicielka dóbr tykocińskich królowa Anna Jagiellonka pozwoliła zakonnikom na powrót na kępę. 27 sierpnia 1589 odbudowany kościół został ponownie konsekrowany przez Cypriana, bpa metońskiego, sufragana wileńskiego. 25 sierpnia 1607 r. nastąpiła konsekracja ołtarza wielkiego. Bernardyni objęli również za zgodą bp łuckiego Marcina Szyszkowskiego służące dotąd parafii tykocińskiej kościół św. Marka i klasztor na Nowym Mieście.

Bernardyni mieli duży wpływ na mieszkańców Tykocina i okolic. Odprawiali msze, na których wygłaszali kazania. Układali po polsku pieśni, które śpiewano w trakcie mszy, procesji, pogrzebów, zgromadzeń bractw oraz różnych uroczystości kościelnych. Zakonnicy szerzyli kult Matki Boskiej, odmawiali ku Jej czci różaniec, koronki. Przyczynili się do rozwoju jasełek, kolęd, ubierania żłóbka w kościele. Organizowali także bractwo religijne - trzeci zakon św. Franciszka, zwany tercjarstwem, do którego należeli członkowie miejskiej elity. Bernardyni dzielili się pożywieniem z ubogimi, organizowali pomoc dla chorych i ubogich.

W czasie potopu szwedzkiego najeźdźcy zniszczyli m. in. także klasztor bernardynów. W XVIII wieku budynek klasztorny był mocno uszkodzony – woda pobliskiej rzeki Narwi podmyła fundamenty. Nowy, murowany klasztor dla bernardynów zaczęto budować w 1771 r. w mieście. Autorem projektu był prawdopodobnie architekt Branickiego – Józef Sękowski. Projekt nie został zrealizowany w całości, np. nie został wybudowany kościół, który miał stanąć na osi elewacji północnej klasztoru. Po śmierci Jana Klemensa Branickiego w 1771 r. z powodu trudności finansowych budowa trwała wiele lat. Dopiero 24 IX 1791 r. bernardyni przenieśli się do nowego klasztoru. Z zamierzoną kompozycją zespołu klasztornego wiązało się przebicie obecnej ulicy Bernardyńskiej, której oś widokowa miała prowadzić od rynku na elewację klasztornego kościoła. 4 IX 1794 r. tykocińscy bernardyni przekazali dla potrzeb polskiego wojska srebrne wota ze swoich ołtarzy wraz z wykonanymi ze srebra czterema lichtarzami, dziewięcioma kielichami i jedną puszką. Klasztor bernardynów w Tykocinie przestał funkcjonować, gdy w ramach represji po powstaniu styczniowym na mocy ukazu cara z 27 X/8 XI 1864 r. został uznany za nieetatowy. 13 ojców i braci przeniesiono do innych klasztorów. Budynek stał się własnością prywatną. Obecnie zabudowania byłego klasztoru należą do kurii biskupiej w Łomży. W latach 70. XX w. urządzono tu Dom Emerytalny dla księży z diecezji łomżyńskiej, a w 1998 – Dom Pomocy Społecznej pw. św. Franciszka z Asyżu. Jest prowadzony przez Caritas Diecezji Łomżyńskiej, przeznaczony dla kobiet chorych psychicznie.

10. Cerkiew unicka – Bazylianie w 1758 r. zbudowali niewielką drewnianą świątynię na planie ośmiokąta, pokrytą dachówką. Od frontu była wieżyczka kryta blachą. W 1833 r. cerkiew sprzedano i przeniesiono do miasteczka Sokoły, do parafii rzymsko-katolickiej i ustawiono na cmentarzu grzebalnym, gdzie do dziś pełni funkcję kaplicy cmentarnej. Dziś jedynym śladem istnienia tej świątyni w Tykocinie jest nazwa niewielkiej uliczki: Zacerkiewna.

11. Cmentarz protestancki – został założony w 1795 r. po dostaniu się Tykocina pod panowanie pruskie na drugim brzegu Narwi, na terenach należących do starego klasztoru bernardynów. Grzebano na nim zmarłych przybyszy osiedlających się w Tykocinie: żołnierzy, rzemieślników, urzędników. W 1804 r. w Tykocinie mieszkało 150 mężczyzn i 140 kobiet ewangelików, stanowiąc ok. 10% mieszkańców miasta. Po utworzeniu w 1807 r. Księstwa Warszawskiego większość protestantów opuściła Tykocin. Ewangelicy nigdy nie stworzyli własnego zboru, nie wybudowali świątyni, w czasach pruskich modlili się w kaplicy alumnatu odebranej inwalidom. W ciągu XIX wieku większość protestantów opuściła miasto lub przeszła na katolicyzm. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. w mieście mieszkała tylko jedna rodzina niemiecka. Dziś cmentarz znajduje się na terenie prywatnym. Jest zarośnięty drzewami, krzewami, zielskiem. Na nielicznych zachowanych kamiennych nagrobkach widnieją nazwiska polskie, niemieckie i rosyjskie. Niektóre płyty nagrobne zostały ułożone w stos. Nekropolią nikt się nie opiekuje.

12. Zamek – pierwotnie zamek w Tykocinie, rezydencja Gasztołdów, był budowlą drewnianą. W 1519 r. Kunca, namiestnik waniewski Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła spalił zamek Olbrachta Gasztołda w Tykocinie. Z tego pożaru magnat ledwo uratował się z rodziną, cały jego dobytek spłonął. Odbudowana twierdza była budowlą murowaną. Od 1549 r. zamek zaczął rozbudowywać i przebudowywać Zygmunt August. Król chciał mieć schronienie w czasie zagrożenia wojną oraz posiadać obiekt, w którym umieści swoje mienie ruchome: kolekcje klejnotów i tkanin, księgozbiór, cenne dzieła sztuki. Dzięki zamkowi można było kontrolować ważne szlaki komunikacyjne: drogę królewską łączącą Warszawę z Litwą, traktat z Brześcia do Królewca oraz szlak wodny wiodący rzeką Narwią. W zamku umieszczono znaczne zapasy broni i amunicji, miał pełnić także rolę arsenału umożliwiającego szybki przerzut artylerii i sprzętu bojowego na różne kierunki: północno-zachodni, północny i północno-wschodni obszar operacyjny. Prace nad przebudową i rozbudową trwały do chwili śmierci Zygmunta Augusta. Ciało króla przez rok po zgonie przebywało na zamku tykocińskim, zanim przetransportowano je do Krakowa. Renesansowy zamek został zbudowany na planie zbliżonym do trapezu z dziedzińcem i 4 cylindrycznymi wieżami w narożach. Wnętrza zamku były bogato dekorowane. W tym samym czasie mury zamku otaczał położony w odległości 15 metrów dodatkowy ceglany mur z czterema podkowiastymi bastejami otoczony fosą. W 1 poł. XVII wieku w czasach panowania Zygmunta III Wazy rozebrano mur z bastejami i całość otoczono czterema ziemnymi bastionami połączonymi długimi ziemnymi kurtynami. Otaczająca zamek fortyfikacja obejmowała obszar o powierzchni ponad 6 hektarów. Długość jednego boku fortecy wynosiła ok. 250 m.

Zamek uległ poważnemu uszkodzeniu w czasie potopu szwedzkiego. 27 I 1657 r. żołnierze Pawła Sapiehy przystąpili do szturmu. W trakcie walk o zamek wybuchły podłożone przez Szwedów miny, które spowodowały duże zniszczenia w twierdzy. W 1734 r. zamek spalili w czasie najazdów konfederaci mazowieccy. Dzieła zniszczenia dopełniło polecenie Jana Klemensa Branickiego, który nakazał rozbierać ruiny zamku, a pozyskanej cegły budowano klasztor bernardynów. Po 1915 roku, podczas I wojny światowej pozostałości murów posłużyły niemieckim żołnierzom do budowy drogi do Knyszyna, a ziemię z dwóch bastionów wykorzystano do usypania grobli.

W latach 1961-1963 częściowo zrekonstruowano mury przyziemia zamku. Na początku XXI w. Jacek Nazarko kosztem około 12 mln zł odbudował według projektu architektki Agnieszki Dudy z Białegostoku domniemaną formę mieszkalną skrzydła zachodniego zamku. Przy odbudowie posłużono się planami twierdzy odnalezionymi w Petersburgu. Obecnie jest tu hotel, restauracja, duża i mała sala konferencyjno-widowiskowa, pełna infrastruktura zewnętrzna (woda, kanalizacja, prąd i telekomunikacja).

13. Alumnat – zbudowany został na lewym brzegu Narwi, obok przeprawy w latach 1633-1645 dzięki fundacji Krzysztofa Wiesiołowskiego i jego żony Aleksandry z Sobieskich. Był to murowany budynek, przeznaczony dla 12 byłych żołnierzy ze stanu szlacheckiego, rzymskich katolików. Każdy z nich otrzymywał mieszkanie oraz 200 zł rocznie pensji, płacone kwartalnie w ratach na koszty ubrania i wyżywienia. Na ten cel były przeznaczone dochody z majętności Wiesiołowskich – Dolistowa. Gmach alumnatu oprócz właściwego przeznaczenia stanowił także ochronę mostu wiodącego do zamku. W inwentarzu z 1698 r. alumnat został opisany jako budynek „(…)w kwadrat murowany, w dwóch rogach baszty dwie, w trzecim kaplica, w czwartym brama. Dach poprawy potrzebujący, przez który bardzo zakapuje, z czego się sklepienia w celach psują, tych jest dla funduszowych dwunastu towarzystwa, dla każdego osobliwa, okna naprawy także i piece potrzebują mury ulicy, a najbardziej baszty obie, od ziemi ratunku potrzebują”. Alumnat został wyremontowany w połowie XVIII wieku na koszt właściciela miasta, Jana Klemensa Branickiego. Zmianie uległ pierwotny wygląd budynku: usunięto dwie baszty od strony rzeki, a znad bramy wiodącej na dziedziniec zdjęto tablicę z nazwiskiem fundatora budowli. Po remoncie budynek zyskał cechy budowli późnobarokowej. W 1846 r. car Mikołaj zreorganizował fundusz: utworzył 23 miejsca dla weteranów. Pierwszeństwo mieli inwalidzi wyznania rzymskokatolickiego, pochodzenia szlacheckiego. Do alumnatu inwalidów kierować miał namiestnik Królestwa Polskiego. Fundusz został skapitalizowany, przestał opierać się na dobrach Radzie i Dolistowo. Z powodu nie obsadzenia wszystkich miejsc, zapisów oraz prowizji od zgromadzonego kapitału już w 1856 r. fundusz alumnatu wynosił 13.757 rb. W 1846 r. car Mikołaj zreorganizował fundusz: utworzył 23 miejsca dla weteranów. Pierwszeństwo mieli inwalidzi wyznania rzymskokatolickiego, pochodzenia szlacheckiego. Do alumnatu inwalidów kierować miał namiestnik Królestwa Polskiego. Fundusz został skapitalizowany, przestał opierać się na dobrach Radzie i Dolistowo. Z powodu nie obsadzenia wszystkich miejsc, zapisów oraz prowizji od zgromadzonego kapitału już w 1856 r. fundusz alumnatu wynosił 13.757 rb. Alumnat uległ likwidacji w czasie I wojny światowej. Wówczas także sam budynek został mocno uszkodzony. W latach 1929-1930 został przeprowadzony remont, w trakcie którego kaplicę zlikwidowano robiąc z niej salę widowiskową. Po kaplicy została tylko wieżyczka z krzyżem nad prezbiterium. Po II wojnie światowej został przeznaczony na cele turystyczne. Obecnie znajduje się w nim hotel i restauracja. Dostępny do zwiedzania.

Zabytkowe założenia zieloneDirect link for this paragraph

Brak.

Zabytki ruchomeDirect link for this paragraph

- kaporet z synagogi tykocińskiej ocalały po zagładzie i ofiarowany do Muzeum Izraela przez Eliezera Pritza. Fotografia tkaniny została zamieszczona w Sefer Tiktin, Tel Awiw 1959, s. 9.W górnej części kaporetu dwie tablice z inskrypcją donacyjną:

z prawej strony:

זאת נדב

האלוף מהר"ר

יוסף ר"א

מרגליות

OFIAROWAŁ TO

DOSTOJNY MORENU PAN I MISTRZ

JOSEF MARGALJOT

KUNSZTU LEKARSKIEGO

z lewej strony:

עבור בתו

הבתולה

לאה ז"ל

תהא נפשה

צרורה בצרור החיים

ZA SWOJĄ CÓRKĘ

BŁOGOSŁAWIONEJ PAMIĘCI PANNĘ LEĘ

NIECH JEJ DUSZA BĘDZIE ZWIĄZANA W WĘZEŁKU ŻYCIA

W dolnej części znajdują się przedstawienia wyposażenia ze świątyni jerozolimskiej z podpisami:

Od prawej:

ZŁOTY ŚWIECZNIK (MENORA ZAHAW)

OŁTARZ (MIZBACH)

TABLICE PRZYMIERZA (LUCHOT HA-BRIT)

KADŹ MIEDZIANA (KIJOR NECHOSZET)

STÓŁ NA CHLEBY POKŁADNE (LECHEM PANIM)

Data ukryta na końcach lambrekinu :

ROK 457 WEDŁUG MAŁEGO RACHUNKU

( 1697 R.)

Przy lewej krawędzi obok wyobrażenia stołu dla chlebów pokładnych widnieje cytat z psalmu: lefanaj tamid לפני תמיד(zawsze przede mną).

Fundatorem kaporetu był Josef Margaljot używający tytułu האלוף מוהר"רaluf morenu ha-raw czyli “dostojny nasz nauczyciel (morenu) pan i mistrz”, przysługujący kahalnym dostojnikom, członkom władz żydowskiej gminy. Skrót ר"א można odczytać jako rofe uman czyli lekarz, mistrz lekarski, ktoś kto jest z zawodu lekarzem. Można zatem utożsamić go z występującą w pinkasie kahału tykocińskiego 1621-1806 osobą określaną jako Josef Doktor יוסף דאקטר albo Josef rofe uman יוסף

^{^[1]}רופא אומן. Był on członkiem kierownictwa kahału tykocińskiego w latach 1695-1702, zajmując wysokie stanowisko gabaja czyli nadzorcy dobroczynności גבאי צדקה, a potem gabaja Erec Israel^{^[2]}. Josef Margaljot w Inwentarzu Tykocina z 1701 r. jest wspomniany jako Joseph Perła Doktor, bowiem przydomek „Margaljot” pochodzi od hebrajskiego słowa מרגלית (margalit) czyli „perła” (w wymowie aszkenazyjskiej- margolis). Joseph Perła Doktor był właścicielem domu i placu przy głównej ulicy miasta prowadzącej z rynku do mostku na Motławie (dzisiejsza ulica Złota). Posesja Josefa Perły znajdowała się w pierzei południowej, tuż obok rynku (druga od rynku). W tym samym domu jako komornik mieszkał jego krewny (może brat) Emanuel Perła, który był kupcem^{^[3]}.

Kaporet, znajdujący się obecnie w zbiorach Muzeum Izraela, po zagładzie Żydów Tykocina 25 i 26 sierpnia 1941 r. został przechowany u pewnej mieszkanki Tykocina i zwrócony po powrocie ocalałych z Zagłady w sierpniu 1944 r. do rąk adwokata Menachema Turka, organizatora życia żydowskiego w powojennym Tykocinie. Jeden z ocalałych Eliezer Pritz (Pric) wywiózł kaporet do Ziemi Izraela, a następnie przekazał do zbiorów Muzeum Izraela. Czarno-białe zdjęcie kaporetu zostało opublikowane w księdze pamięci tykocińskich Żydów „Sefer Tiktin”^{^[4]}. A oto fragment relacji Menachema Turka zamieszczonej w „Sefer Tiktin”^{^[5]}:

[...] Jedynie w zbieraniu szczątków wyposażenia synagogi w pewnej mierze dopisało nam szczęście. Miejscowy ksiądz ogłosił na moją prośbę, że na wszystkich chrześcijanach spoczywa obowiązek zwrócenia do naszych rąk świętych żydowskich przedmiotów, a ja rozpowszechniałem pogłoskę, że każdego kto trzyma u siebie takie rzeczy czeka ciężka kara z Niebios. Pewnego wieczora zjawiła się w moim domu Polka mieszkająca obok synagogi i przekazała mi górną część synagogalnego parochetu oraz kilkadziesiąt srebrnych liter oderwanych od parochetu. Litery mam do dziś u siebie, a tę część parochetu ma Eliezer Pric, który wyemigrował do Ziemi Izraela przede mną i dlatego przekazałem mu ją. Sądzę, że godnym miejscem tych obu świętych szczątków będzie instytucja upamiętniająca Holokaust. Razem z tą księgą pamięci stanowić będą wieczne świadectwo naszego kochanego miasta i naszych drogich braci i sióstr zamordowanych za świętość Boskiego Imienia”.

Ewa Wroczyńska, 2.08.2014 r.

Wartości niematerialneDirect link for this paragraph

a) postacie związane z Tykocinem

- Menachem Dawid Ben Icchack (znany jako Maharam z Tykocina) – był rabinem Tykocina w XVI wieku, nie wiemy dokładnie kiedy, ale na pewno przed 1572 r. Pozostawił po sobie szelot u–teszuwot oraz uwagi i przypiski na księgach różnych autorów. Jego główne dzieło to księga „Mordechaj” – są to argumenty do utworu Ben Harela Ha–Kohen, wydawana z tym utworem w Krakowie w 1597 r. Ponadto w Sefer Haalfsej „Chiduszej anszej szem” wydanej w Amsterdamie w 1720 r., w której znalazły się chiduszim, czyli rozprawy wielkich uczonych, została zamieszczona rozprawa Maharama z Tykocina.

- Rebeka Tiktiner - (hebr. Riwke bas Meir Tiktiner) Rebeka Tykocińska, ur. przed 1550 w Tykocinie, zm. w Pradze; data śmierci nieznana – żydowska uczona talmudystka i autorka literatury religijnej adresowanej do kobiet. Była córką Meira Tiktinera, który zadbał o jej edukację. W 1609 r., po śmierci autorki ukazała się drukiem książka w języku jidysz zatytułowana „Mejnekes Riwke”, która zdobyła dużą popularność. Rebeka pisała m.in. o edukacji religijnej i świeckiej dzieci żydowskich oraz roli społecznej kobiety.

- Markus Zamenhoff – ur. się 9 II 1837 r. w Tykocinie, zm. 30 XI 1907 w Warszawie. Ojciec Markusa, Fabian był nauczycielem języków obcych i to on przelał na niego zamiłowanie do poznawania języków obcych. W 1858 roku pojął za żonę osiemnastoletnią Rozalię Sofer. Rok później urodził się ich pierworodny syn – Ludwik, twórca esperanto. Rodzina mieszkała już wówczas w Białymstoku. Później urodziło im się kolejne 9 dzieci: Fejgla, Gitla, Sora Dwora, Feliks, Hersz, Henryk, Mina, Leon, Aleksander i Ida. Początkowo Markus był przeciwny tworzeniu przez syna języka esperanto, gdyż uważał, że nie będzie to źródłem utrzymania. Zdanie zmienił dopiero w 1887 r. , gdy język esperanto został oficjalnie opublikowany.

b) fragmenty z księgi wspomnieniowej „Sefer Tiktin”, Tel-Aviv 1959. Wszystkie fragmenty z jęz. hebrajskiego tłumaczyła mgr Ewa Wroczyńska.

SZALOM ROZENBERG I JEGO TEATR s. 216-219

„Młodzież skupiona w organizacjach syjonistycznych powołała pod kierunkiem Szaloma Rozenberga teatr amatorski. Pierwsze przedstawienie zostało zorganizowane w 1919 r. Była to sztuka „Der jesziwa bachur” (Student jeszywy) z udziałem Mindly Szwarc, Abrahama Siniaka. Lwa Płońskego, Jakuba i Mosze Gołdów, Lipy Choroszcz, Szejki Bril i Mosze Charłafa oraz Peszy Kac. Byli oni gwiazdami większości spektakli wystawianych na scenie Tykocińskiego Teatru Amatorskiego. Później pokazywano sztuki „Jankiel der Szmidt” (Jankiel krawiec) „Melech Lir” (Król Lear), „Batlan” (Wesołek), „Ha-Chotfim” (Porywacze) i wiele innych. We wszystkich spiritus movens i reżyserem był Szalom Rozenberg, pomagali mu w tym Mosze Goldberg i Zelig Szpira.”

STRAJK s. 254

Pewnego razu mełamed Biszke nie otrzymał wynagrodzenia za naukę dzieci w swoim chederze. Wobec tego ogłosił strajk. A że był dziwnym i oryginalnym człowiekiem więc i jego strajk był równie osobliwy jak on sam.

Wśród mełamedów Biszke stanowił wyjątek. Wyróżniał się rozległą wiedzą we wszystkich dziedzinach życia i wielką życiową mądrością. Był uszczypliwy i miał bystry umysł. Zawsze potrafił udzielić stosownej odpowiedzi, a jego rozmowa była okraszona błyskotliwymi stwierdzeniami niczym korzennymi przyprawami.

Oryginalna osobowość mełameda uwidoczniała się także w chederze. Był nauczycielem surowym i pedantycznym, jednak zawsze widzieliśmy cień dobrotliwego uśmiechu, jaki czaił się w kącikach jego oczu. Kiedy się złościł przeklinał nas, mówiąc: „ Git in der erd arajn!” czyli mniej więcej „zapadnijcie się pod ziemię!” Pytaliśmy go więc: „Rabbi, czy wolno przeklinać?” A on na to odpowiadał: „ Po pierwsze, przekleństwo rabiego zawsze jest błogosławieństwem, a po drugie to miałem na myśli, żebyście zeszli do piwnicy na kartofle”.

Dwa tygodnie przed świętem Pesach dostawaliśmy wolne, to znaczy mieliśmy ferie. Sygnał do ich rozpoczęcia był taki: dwa dni przed feriami pojawiała się na stole rabbiego księga paschalnej hagady. W ciągu tych ostatnich dwu dni nauki rabbi Biszke opowiadał nam poruszające serce historie o królu Salomonie.

Jednak pewnego razu roku gdy zbliżało się święto Pesach spostrzegliśmy, że nie ma na stole księgi paschalnej Hagady. Wiosna zapanowała już na świecie, który stworzył Wszechmogący, niech Imię Jego będzie błogosławione. Roztopił się lód na Narwi i odtajały nasze zamrożone zimą serca. Chwytaliśmy w nozdrza wiosenne zapachy, które budziły w nas tęsknotę do wakacji. Na próżno. Księga paschalnej Hagady, zwiastująca czas wolny od nauki nadal nie pokazywała się na stole rabbiego. Zapytaliśmy więc Biszke: „Czym różnią się te paschalne ferie od wszystkich innych ferii” – „Wielu z was nie uiściło jeszcze za naukę” – odpowiedział - „Dopóki wszyscy nie zapłacicie za naukę, nie dostaniecie wakacji”

Oto dlaczego strajk rabbiego Biszke był tak dziwny. Nie tylko nie zaprzestał pracy, ale jeszcze wstrzymał wakacje. My dzieciaki naradziliśmy się co mamy robić i postanowiliśmy nie pokazywać się jutro w chederze. I tak się stało. Nazajutrz rano o godzinie rozpoczęcia nauki w chederze Biszki, zebraliśmy się wszyscy na szosie za miastem i bawiliśmy się tam cały dzień. Pod wieczór, gdy wracaliśmy zobaczyliśmy naszych rodziców, na czele z Rubenem Teperowiczem, który był w mieście bardzo poważany i piastował wówczas godność przewodniczącego komitetu rodzicielskiego. Wszyscy czekali na nas na rogatkach miasta. Następnego dnia, gdy przyszliśmy do chederu już „mrugała” do nas ze stołu rabbiego księga paschalnej Hagady, zwiastujące nadejście upragnionych paschalnych wakacji.”

(Izrael Meir Kohen)

Interesująca legenda zawarta w Liście sekretarza gminy żydowskiej Tykocina do tykocinian w Chicago (str. 137-141)

„Tykocin znany był ze swego znaczenia strategicznego z powodu rzeki Narwi, która przezeń przepływa. Tak stało się przed paroma wiekami, w czasie gdy Polska była jeszcze silnym mocarstwem i prowadziła wojnę ze Szwecją. W Tykocinie doszło do rozstrzygającej bitwy pod dowództwem hetmana Czarnieckiego i na placu rynkowym Tykocina, na miejscu gdzie poległ i został tam pochowany, a na jego grobie postawiono pomnik nazywany dziś „Sore Zejde”.(w jidysz „dziadek władcy” – czyli Jana Klemensa Branickiego, właściciela Tykocina w XVIII w.)”

Tykocin, 2 seder [.....] 687 r (1927 r.)

Alter Lipszyc

(tłumaczenie z „Pinkas Tiktin”, Chicago 1958)

O mieszkańcach miasteczka z dozą autoironii:

POSTACIE Z MIASTECZKA Str. 259-261

Tykocinianie chlubili się bardzo swoim pochodzeniem; kiedy obywatel Tykocina chciał zamanifestować swoją ważność wobec mieszkańca innego miasteczka, zginał palce u ręki i wyliczał z ich pomocą swoje honory: „Po pierwsze niech ci będzie wiadomo” – tu prostował pierwszy palec – „ oto jestem tykocinianinem. Po drugie” – tu prostował drugi palec- „oto jestem szlachetnie urodzony i do tego jestem....” – i tu pozostawał stojąc z trzema zaciśniętymi palcami nie wiedząc co dalej mówić i w jaki sposób opisać wielkość swego pochodzenia.

Powiadają, że tykocinianie prawie nigdy nie żenili się między sobą, a to dlatego, że zawsze znajdowali u drugiej strony jakąś wadę czy brak. Lepiej było poślubić kogoś z innego miasteczka niż od sąsiadów z Tykocina, byle tylko móc potem pochwalić się przed swoim towarzystwem, że oto szczęście rozjaśniło nad nimi swoją twarz, dopisało im szczęście sprowadzić do miasteczka narzeczonego lub narzeczoną o niezwykłej urodzie, a czasami nawet rodowód pasował do pozycji społecznej. To wystarczyło, żeby obudzić uczucie zawiści i zazdrości u reszty mieszkańców miasteczka. Te uczucia zawiści i zazdrości rodziły łańcuch reakcji, który przejawiał się głównie w wyszukiwaniu obraźliwych i kąśliwych imion i przezwisk i nawet czasami kłujących, towarzyszących słowom „błogosławieństwa”, z zapachem zawiści.

Większość tych przezwisk i „imion” tak przylgnęła do ich właścicieli, że tylko na ich podstawie można było rozpoznać dana osobę, na przykład: „Di Kolbe”, „Der Procentnik”, „Der Indyk”, „Der Kopiecznik” albo były to przezwiska utworzone od miejsca pochodzenia: „Di Zawader”, „Di Diczke”, „Di Kawelinker”, „Di Suchowole”, itp. Albo też przezwiska pochodzące od zawodu czy rzemiosła, jak: Jankiel „der Beker” Szlomo „der Belegale”, Josef „der Waser- Treger”, Nachum „der Sztrikel Drejer”, i inne.

Przeto nic dziwnego, że także statua Stefana Czarnieckiego, stojąca pośrodku placu przy ulicy Złotej (sic!), nosiła „imię” „Sore Zejde mit der Buławe” i nawet cały plac był nazywany tym imieniem. (…)

Przez wszystkie dni tygodnia mieszkańcy miasteczka ciężko pracowali, troszcząc się o utrzymanie, które było dość skromne. Powszechnie panowały niedostatek i bieda. Jednak obraz ten zmieniał się zupełnie w szabat. Wszyscy mieszkańcy miasteczka wychodzili w szabat popołudniu na obszar siedmiu mostów, aby pospacerować i odetchnąć czystym powietrzem. Miejsce to było centrum spotkań na spacerach, które były okazją do „pokazów mody”, plotek i paplaniny, przede wszystkim par młodzieży tykocińskiej. „Ostrzegaliśmy was młodzi, abyście od nadmiaru wzruszeń nie dostali zawrotu głowy” . A oni na to: „Nie szkodzi, Pan Bóg podpiera upadających”(„agefalenem hilft Git”) i tak jak tamci zapominali i pogrążali się w morzu miłosnych zaklęć. Dwuznaczne aluzje i kąśliwe przymówki fruwały nad mostami w sobotnie popołudnie.”

Miriam Apelbojm z domu Zajc.

Syjonizm i młodzież. Wprowadzenie i spojrzenie ogólne (s. 203-210)

Wiadomości o aliji i zakładaniu pierwszych osad w Erec Israel napływały do Tykocina. Nie przeszła bez echa konferencja miłośników Syjonu (Chowawej Cijon) w 1884 r. W 1897 r., gdy odbył się pierwszy kongres syjonistyczny, pojawił się w Tykocinie reb Szymszon Kacenelson z Sokół, zięć reb Hersza Kohena. Celem jego przyjazdu było promowanie idei syjonizmu. Poruszył całe miasto przemówieniami wygłaszanymi w Wielkim Bejt Midraszu. Odtąd zapanował w Tykocinie duch syjonizmu. W pierwszych latach XX w. istniało już skrystalizowane źródło ruchu „Chibat Cijon)” [Umiłowanie Syjonu], złączone z prądem rabina Mohylowera z Białegostoku. W tym czasie przybyli do Tykocina reb Abraham Icchak Pakciarz i Izrael Buber. Obaj płomienni miłośnicy Syjonu, oddani duszą i ciałem, wprzęgli się w pracę rozpowszechniania wiedzy syjonistycznej w środowisku Żydów tykocińskich, wspólnie z reb Józefem Zakiem i innymi miejscowymi działaczami. I wojna światowa, okupacja Tykocina przez Niemców i liberalizm, spowodowały decydujący zwrot w rozwoju ruchu syjonistycznego w Tykocinie. Działalność nabrała rozmachu. Szybko zakładano oddziały wszystkich istniejących w społeczeństwie żydowskim partii syjonistycznych. Wysłannicy tych partii i narodowych funduszy zaczęli przybywać do Tykocina. Także zaczęło przynosić owoce nauczanie syjonistycznych weteranów, jak reb Abraham Icchak Pakciarz i reb Josef Zak. Uczniowie reformowanego chederu Izraela Bubera dorastali i dojrzewali, a wraz z nimi wzrastała i pogłębiała się świadomość i miłość Syjonu, wpajana w ich młode serca przez umiłowanego nauczyciela i mistrza.

W 1917 r. pojechało do Wysokiego Mazowiecka trzech przedstawicieli młodzieży tykocińskiej. Tam usłyszeli o Deklaracji Balfoura i natychmiast wysłali do Tykocina telegram, który wszystkich zelektryzował. Pozamykano sklepy i całe miasto zaczęło świętować. Radość ogarnęła wszystkich bez wyjątku, a w szabat urządzono w domu Szlomy Pinesa wielki kidusz, w którym uczestniczył rabin Pinchas i miejscowi notable. Jednym z wydarzeń, które wprowadziło święto w całym mieście, było otwarcie w Jerozolimie Uniwersytetu Hebrajskiego w roku 1925. Młodzież „okupowała” budynek Wielkiej Synagogi, dekorowała go flagami narodowymi i przygotowała świąteczne zgromadzenie, jedno z największych w historii Tykocina. W dniu zgromadzenia (aceret) zostały zamknięte wszystkie sklepy i całe miasto przybrało świąteczny wygląd. Zostali zaproszeni także przedstawiciele władzy miejskiej i szanowani Polacy. Starożytne klej kodesz (judaika) zostały wydobyte ze skarbca i wyeksponowane na stole obok bimy. Przy wejściu do synagogi ustawiono stół i każdy kto wchodził , składał hojny datek na osiedle żydowskie w Erec Israel. Ubodzy oddawali swoje ostatnie grosze, a kobiety rozdzielały słodycze.”

c) organizacje

Tykociński Teatr Amatorski powstał na przełomie 1985/1986 r. jako odrodzony po latach zespół kultywujący tradycje przedwojennego teatru, działającego tu od początku XX w. Teatr kultywuje dziś dwie tradycje dawnego tykocińskiego amatorskiego ruchu teatralnego: polską i żydowską, przedstawia sztuki nawiązujące do klimatu XIX-wiecznych i przedwojennych teatrów prowincjonalnych i wędrownych. Tematyką tych spektakli jest historia i tradycja Tykocina, dawne tradycje religijne (bożonarodzeniowe i pasyjne) oraz tradycja i kultura żydowska. Najważniejsze przedstawienia to: „Pastorałka” Leona Schillera, "Gorzkie żale" - misterium pasyjne oparte na staropolskich tradycjach wielkopostnych oraz "Purymowe łakocie" - poświęcone tradycjom i obrzędom związanym z żydowskim świętem "Purim", „Odwiedziny czyli Szołem Alejchem w Kasrylewce”. Teatr zrealizował wiele widowisk plenerowych opowiadających o historii Tykocina oparte na archiwalnych dokumentach: „Jak król Zygmunt August ojców bernardynów tykocińskich z zza rzeki na Nowe Miasto przenosił A.D 1772”, „Zdobycie Tykocina”, „Strażnik królewskiego skarbu”, „Utrapienia pana starosty” i inne. Bierze udział w popularyzacji kultury żydowskiej oraz dziejów i kultury Tykocina. W ostatnich latach zespół podejmuje ważne wyzwania w postaci spektakli należących do klasyki dramatu, takich autorów jak Sławomir Mrożek, Leon Schiller i inni. Reżyserem i opiekunem Teatru jest od wielu lat Janusz Kozłowski, autorką scenariuszy Ewa Wroczyńska. Opiekę nad Teatrem sprawuje Burmistrz Tykocina i Tykocińskie Centrum Kultury Sportu i Turystyki oraz Muzeum w Tykocinie. Teatr jest częścią Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Tykocińskiej. Aktorzy Teatru pochodzą ze wszystkich grup wiekowych i wszystkich środowisk tykocińskiego społeczeństwa.

Potencjał turystycznyDirect link for this paragraph

Dojazd: autobus PKS lub VoyagerTrans z Białegostoku.

a) Restauracja Tejsza

ul. Kozia 2 (w piwnicy Domu Talmudycznego)

16-080 Tykocin

tel. (085) 7187-750

tel. kom. : 728374728

[email protected]

Facebook: Restauracja Tejsza

http://tejsza.eu/

Restauracja serwuje dania tradycyjnej kuchni żydowskiej: m. in. kreplech (pierogi), cymes, wątróbkę po żydowsku, piernik po żydowsku i inne. Właściciele korzystając z tradycyjnych przepisów starają się odtworzyć także smaki kuchni dawnego, wielokulturowego Tykocina. Restaurację można wynająć na niewielkie uroczystości, jak np. chrzciny, urodziny, stypa, komunia, itp. (obiekt pomieści ok. 60 osób).

b) przewodnik Adam Rudawski

Podlaski Młyn

ul. Browarna 17

16-080 Tykocin

[email protected]

www.podlaskimlyn.bnx.pl

www.flisakpark.pl

tel. 505 725 160

Świadczy usługi przewodnickie po Tykocinie i okolicy, synagodze i miejscach związanych z tykocińskimi Żydami. Specjalizuje się w lokalnej historii i tradycjach wielonarodowego Tykocina. Do wyboru wiele tras zwiedzania, w tym rejsy turystyczne po Narwi. Oferuje również lekcje historyczne. W czasie ich trwania młodzież ma możliwość zapoznania się nie tylko z historią mówioną ale też ma okazję obejrzeć pamiątki i przedmioty związane z dawnymi mieszkańcami Tykocina.

c) Villa Regent – restauracja i hotel

ul. Sokołowska 3 (obok synagogi)

16-080 Tykocin

tel. +48 85 718 74 76, +48 502 332 886 , +48 502 332 884

N°: 53,205943 E°:22,768135

GPS N°53°12´21,4 E°22°46´05,3

[email protected]

www.villaregent.eu

Oferuje przytulne pokoje o wysokim standardzie: 2, 3, 4 osobowe. Jest pierwszym obiektem turystycznym w Polsce, który posiada czynną rytualną mykwę (mykłe) żydowską do ablucji. Restauracja serwuje dania kuchni żydowskiej oraz potrawy regionalne.W hotelujest eksponowana wystawa starych fotografii Tykocina i jego mieszkańców[x9] .

d) Alumnat – restauracja i hotel

16-080 Tykocin

ul. Poświętna 1

tel. (+48 85) 718 16 49

tel. kom. +48 606 431 813

email: [email protected]

http://alumnat.pl/info/1/alumnat

Restauracja oferuje kuchnie kresową, menu dostosowane do pór roku. W hotelu znajduje się 55 miejsc noclegowych – pokoje 1, 2, 3, 4 osobowe oraz apartament. Za dodatkową opłatą można rano spożyć śniadanie. W obiekcie jest także sala konferencyjno-bankietowa mogąca pomieścić 100 osób. Nad brzegiem rzeki Narwi umiejscowiony jest ogródek letni oraz domek myśliwski, który mieści 50 osób.

Obiekt jest wyremontowany pod opieką konserwatora zabytków. Był również planem filmowym takich filmów jak: „U Pana Boga w ogródku”, „U Pana Boga za miedzą” w reżyserii Jacka Bromskiego.

e) Zamek

ul. Puchalskiego 3

16-080 Tykocin

tel. 85 718 73 72

http://www.zamekwtykocinie.pl

Restauracja oferuje nie tylko dania kuchni regionalnej. Hotel dysponuje 6 pokojami 2-osobowymi o wysokim standardzie ulokowanymi na poddaszu. W cenie pokoju śniadanie. Istnieje możliwość organizacji imprez weselnych, studniówek, połowinek, itp. Na zamku są dwie sale konferencyjne. Sala szklana może pomieścić 170 osób przy ustawieniu teatralnym lub 150 przy stołach, a biblioteka – odpowiednio: 35 lub 20 osób. Na zamku niemal co miesiąc organizowane są różnego typu imprezy kulturalno-artystyczne (ich wykaz na stronie internetowej zamku). Raz na kwartał, w trzecią niedzielę miesiąca organizowany jest salon kolekcjonerów, który składa się z trzech części: część I - 09.00-10.00 sesja zamknięta wyłącznie dla członków stowarzyszeń kolekcjonerów i przygotowanie przedmiotów do aukcji; część II - 10.00-13.00 otwarta dla wszystkich giełda przedmiotów kolekcjonerskich (wstęp płatny); część III - 13.00-15.00 aukcja - licytacja przedmiotów kolekcjonerskich (udział w licytacjach po wpłaceniu wadium w wysokości 100 zł).

Muzea – archiwalia – księgozbiory – kolekcje prywatneDirect link for this paragraph

Muzeum w Tykocinie Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku

ul. Kozia 2

16-080 Tykocin

tel. (85) 718 16 13, tel./fax. (85) 718 16 26, kom. 509 336 597

e-mail: [email protected]

http://www.muzeum.bialystok.pl/s,muzeum-w-tykocinie,47.html

Kierownik: Maria Pisarska-Kalisty

Muzeum w Tykocinie zostało utworzone 1. XI. 1976 r. Mieści się w synagodze oraz Domu Talmudycznym (Bejt ha-Midraszu). W synagodze są prezentowane wystawy stałe: ekspozycja wnętrza sali głównej synagogi oraz w wieży pokój rabina i Seder Pesach (Wieczerza Sederowa). W sali głównej w gablotach prezentowane są zbiory judaików: ozdoby Tory, lampki i świeczniki chanukowe, balsaminki, tałesy, tefiliny, jarmułki i inne. Muzeum posiada także elementy modlitewnego stroju żydowskiego: tałesy, tefilin i jarmułki. Ważne miejsce zajmują dzieła literatury talmudycznej wydawane w oficynach Warszawy, Przemyśla, Wilna, Lwowa w XIX i XX w. Przedmioty z kolekcji judaistycznej, poza małymi wyjątkami, pochodzą z różnych stron Polski. Po tykocińskich Żydach pozostały tylko pojedyncze przedmioty użytku codziennego: cztery szabatowe świeczniki, kilkanaście bączków chanukowych, fragment chanukowej lampki i kilka książek. W babińcach synagogi organizowane były wystawy czasowe. Obecnie synagoga jest remontowana. Po zakończeniu remontu planowane jest utworzenie w babińcach wystawy stałej poświęconej tykocińskim Żydom.

W Domu Talmudycznym są prezentowane wystawy stałe: galeria malarstwa Zygmunta Bujnowskiego, Gabinet Glogerowski oraz ekspozycja „Wśród pamiątek po prowizorach farmacji, czyli dawna apteka w małym miasteczku”. Ponadto organizowane są rożne wystawy czasowe.

W muzeum organizowane są prelekcje, odczyty, lekcje muzealne, przedstawienia teatralne, wieczory poezji mające na celu propagowanie historii i kultury żydowskiej oraz dziejów miasta Tykocina. Od 1990 r. prezentowano inscenizacje świąt żydowskich, ukazując ich bogatą tradycję. W salonie muzealnym odbywają się spotkania z okazji świąt narodowych oraz różnych historycznych rocznic. W Wielkiej Synagodze odbywają się koncerty muzyki kameralnej, klezmerskiej, pieśni żydowskich oraz różnego rodzaju występy artystyczne.

Muzeum współpracuje także z byłą kierownik, obecnie na emeryturze, mgr Ewą Wroczyńską. Jest ona znawczynią historii Tykocina i jego mieszkańców, napisała na temat dziejów ludności żydowskiej kilka artykułów. Zna język hebrajski, przetłumaczyła na język polski fragmenty „Sefer Tiktin” i „Pinkas kahal Tiktin…”. Kontaktują się z nią potomkowie nielicznych tykocinian ocalałych z Holocaustu.

Wielka synagoga w Tykocinie zajęła piąte miejsce w Plebiscycie Magazynu National Geographic Traveler „7 Nowych Cudów Polski 2013”.

Zamek w Tykocinie

ul. Puchalskiego 3

16-080 Tykocin

tel. 85 718 73 72

http://www.zamekwtykocinie.pl

Zwiedzającymi – pojedynczymi turystami oraz zorganizowanymi grupami opiekują się wykwalifikowani przewodnicy. Zwiedzanie trwa ok. 35 minut i obejmuje: podziemia zamkowe z wystawą muzealną o historii Zamku w Tykocinie na tle dziejów Rzeczypospolitej i kolekcją dawnej broni; Salę Szklaną z odtworzonym największym piecem kaflowym w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej; Wieżę więzienną. W ofercie także organizacja lekcji muzealnych dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych. Zwiedzanie z przewodnikiem w języku obcym wyłącznie na specjalne zamówienie.

ŹródłaDirect link for this paragraph

Są bardzo rozproszone; znajdują się w wielu archiwach, bibliotekach i muzeach w Polsce i za granicą. Wytworzone przez kahał pinkasy uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej; zachowały się wydane drukiem odpisy wykonane przez Izraela Halperina przed wybuchem tejże wojny. Zniszczeniu uległo także wiele planów i map Tykocina.

a) źródła rękopiśmienne

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Archiwum Roskie, Akta rodzinno-majątkowe

sygn. 122-433 (różnego typu dokumenty XVII-XVIII w. związane ze sprawami gospodarczymi właścicieli miasta; m. in. kontrakty, asygnaty, korespondencja właściciela miasta z arendarzami, wykazy strat po najazdach konfederatów z 1734 r., wykazy powinności mieszkańców miasta)

Archiwum Skarbu Koronnego

dział LVI, t. 4. (Inwentarze miasta z drugiej połowy XVI w.)

Zbiór Ignacego Kapicy -Milewskiego (Kapicjana)

p. 40, 41 (m. in. umowy z kahałem tykocińskim na lokaty kapitałów)

Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych 1815-1868

sygn. 5138-5145 (spory z właścicielami miasta o wysokość opłat i propinację XVIII-XIX w).

Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu 1815-1875

sygn. 909 (wykaz płatników podatku koszernego z 1809 r. zamieszkałych w Tykocinie oraz Wysokiem Mazowieckiem).

Archiwum Państwowe w Białymstoku

Akta stanu cywilnego Okręgu Bożniczego w Tykocinie 1826-1900

sygn. 1-71 (niekompletne akta stanu cywilnego z lat 1826-1900)

Kamera Wojny i Domen w Białymstoku 1796-1807 [1810]

sygn. 2450 (kontrakty dzierżawy dóbr tykocińskich na rok 1763/1764 oraz 1772/1773)

Komisja Województwa Augustowskiego i Rząd Gubernialny Augustowski 1816-1866 [1879]

sygn. 49 (kontrakt dzierżawy dóbr tykocińskich na lata 1765/1768).

Archiwum Państwowe w Białymstoku Oddział w Łomży

Zarząd Powiatowy Mazowiecki 1866-1915

sygn. 203, 278, 279, 280, 366, 409, 503, 707, 823, 826, 1101, 1323, 1326, 1344, 1380, 1424, 1428, 1716, 1719, 1820, 1954, 1974, 4075 (m.in. wykazy płatników mieszkańców Okręgu Bożniczego w Tykocinie, wykazy rzemieślników i handlarzy, wykazy płatników podymnego kontrakty, różnego typu dane statystyczne, dane demograficzne o liczbie i ruchu ludności, sprawy administracyjne, itp. z lat 1866-1914).

Archiwum Państwowe w Krakowie. Oddział I Zamek Wawel

Zbiór Zygmunta Glogera 1515-1907

sygn. ZZG 84, ZZG 89 (m.in. sprawy długów kahału tykocińskiego, wykazy handlarzy, cechów miasta Tykocina XXVIII w.)

Archiwum Parafii Rzymskokatolickiej w Tykocinie

(Akta stanu cywilnego – księgi urodzonych, ślubów oraz zmarłych z lat 18081825 znajdują się także metryki ludności żydowskiej. W księgach chrztów z XVIII i XIX wieku informacje o żydowskich konwertytach na rzymski katolicyzm).

Biblioteka Jagiellońska w Krakowie. Oddział Rękopisów

rkp. BJ. 6247 III (Inwentarz z Tykocina z 1701 r. zawierający wykaz imienny mieszkańców miasta oraz opis ich powinności wobec właściciela).

Muzeum Narodowe w Krakowie Biblioteka Czartoryskich

sygn. 45328 III.

Zbiór Rękopisów MNK 28. Księga Spraw Miejskich na Zamku Tykocińskim rozstrzyganych 1766-1824 (opisy spraw spornych Żydów z chrześcijanami oraz Żydów z Żydami).

Muzeum w Tykocinie Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku

Zbiory dokumentów i fotografii związanych z życiem Żydów tykocińskich.

Urząd Stanu Cywilnego w Tykocinie

(Niekompletne akta stanu cywilnego z końca XIX , początku XX wieku oraz okresu międzywojennego z metrykami ludności żydowskiej Tykocina).

b) źródła drukowane

Kapica Abraham, Naar ceir mesijach im ha-mawet [Chłopiec rozmawia ze śmiercią], Tel Awiw 1999 (Wspomnienia tykocinianina, który jako kilkunastoletni chłopak przeżył Holocaut).

Pierwaja wsieobszczaja pierepis nasielenija Rossijskoj Imperii 1897 g., Sankt Petersburg 1904, t. 54.

Pinkas kahal Tiktin 381-566. Haskamot, hachlatot we-takanot kefi szehetikan min ha-pinkas ha-mekori sze-awad be-Szoa Israel Halperin, [Pinkas kahału tykocińskiego 381-566 (1621-1806). Postanowienia i zarządzenia skopiowane przez Izraela Halperina z oryginalnej księgi zniszczonej podczas Holokaustu], tom 1: Pinkas kahału tykocińskiego, wyd. M. Nadav, Jerozolima 757 ( 1996).

Pinkas kahal Tiktin 381-566. Haskamot, hachlatot we-takanot kefi szehetikan min ha-pinkas ha-mekori sze-awad be-Szoa Israel Halperin, [Pinkas kahału tykocińskiego 381-566 (1621-1806). Postanowienia i zarządzenia skopiowane przez Izraela Halperina z oryginalnej księgi zniszczonej podczas Holokaustu], tom II, Dodatki, klucze i słownik, wyd. M. Nadav, Jerozolima 760/ 2000,

Sefer Tiktin, Tel – Aviv 1959.

c) opracowania drukowane

492 rocznica urodzin województwa podlaskiego: referaty z sesji historycznej, Tykocin, 3 września 2005, [red. B. Pacholska], Białystok 2006, z. 1.

Brodzicki C., Początki gminy żydowskiej w Tykocinie na Podlasiu, „Gryfita”, 2000, nr 22, s. 28-29.

Chankowski S., Ludność żydowska w Augustowskiem wobec powstania styczniowego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1967, nr 64, s. 55-68.

Choińska M., Biblioteki żydowskie w Tykocinie, „Bibliotekarz Podlaski”, 2004, nr 8, s. 77-87.

Choińska M., Powinności mieszczan w mieście królewskim a w mieście prywatnym: przykład Tykocina w XVI-XVIII wieku, „Studia Podlaskie”, 2009/2010, t. 18, s. 7-110.

Choińska M., Tykocin w czasie powstania styczniowego, „Studia Podlaskie”, t. 16, 2006, s. 9-40.

Gawarecki W. H., Wiadomość o mieście Tykocinie, „Niezapominajki”, 1843, s. 131-158.

Gebert K., Olej-Kobus A., Kobus K., Alef-bet. Żydzi w Polsce i ich odrodzony świat, Warszawa 2009.

Gloger Z., Encyklopedia staropolska, Warszawa 1974, t. 1-4.

Jarmolik W., Gasztołdowie a Tykocin, „Białostocczyzna”, 1997, nr 3, s. 18-22.

Jabłonowski A., Podlasie, w: Źródła dziejowe, t. 7, cz. 1-3, Warszawa 1908-1910.

Jarnutowski J., Tykocin. Miasto dawnej ziemi bielskiej, „Biblioteka Warszawska”, 1885, t. 4, s. 165-188.

Jemielity W., Ośrodki religijne i ludność wyznania mojżeszowego we wschodnim rejonie Królestwa Polskiego, Łomża 2001.

Kochański A., 526 lat dziejów miasta Tykocina na tle historii Polski, Białystok 2010.

Leszczyński A., Sejm Żydów Korony 1623-1764, Warszawa 1994.

Leszczyński A., Spór pomiędzy kahałami Grodna i Tykocina o hegemonię nad skupiskami żydowskimi pogranicza Korony z Litwą w XVII w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1983, nr 2-3, s. 85-95.

Leszczyński A., Żydzi ziemi bielskiej od połowy XVII w. do 1975 r. Studium osadnicze, prawne i ekonomiczne, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1980.

Maroszek J., Dzieje województwa podlaskiego do 1795 roku, Białystok 2013.

Maroszek J., Rzemiosło w miastach podlaskich w XVI-XVII w.; w: Studia nad produkcją rzemieślniczą w Polsce (XIV-XVIII w.), Wrocław 1976, s. 88-195.

Monkiewicz W., Tykocin, Białystok 1983.

Mrówczyński M. T., Ludność i gospodarka Tykocina w XVI-XVIII wieku, w: Społeczeństwo staropolskie, t. 3, Warszawa 1983, s. 161-187.

Nadav M., Aspekty regionalnej autonomii Żydów polskich na podstawie pinkasu tykocińskiego z lat 1660-1795, w: Żydzi w dawnej Rzeczpospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”, Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce, Uniwersytet Jagielloński, 22-26 IX 1986, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 75-80.

Nadav M., Kahał tykociński a osadnictwo żydowskie na wsi w XVII i XVIII wieku, „Studia Podlaskie”, 1989, t. 2, s. 39-46.

Nagórski W., Maroszek J., Tykocin. Miasto królewskie, Białystok 2009.

Rogalewska E., Rozwój gminy żydowskiej w Tykocinie, w: Żydzi tykocińscy 1522-1941, Tykocin 1995, s. 5-21.

Rogalewska E., Ziomkostwo Żydów tykocińskich w Chicago 1889-1949, „Białostocczyzna”, 1996, nr 1, s. 91-94.

Sztachelska-Kokoczka A., Magnackie dobra Jana Klemensa Branickiego, Białystok 2006.

Wiśniewski T., Bożnice Białostocczyzny, Białystok 1992.

Wiśniewski T., Nieistniejące mniejsze cmentarze żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy, Białystok 2009.

Worobjew G., Miasto Tykocin, w: Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie, Kraków 1900, s. 1-19.

E. Wroczyńska, Chazaka w tykocińskiej gminie żydowskiej w XVII i XVIII wieku w świetle źródeł kahalnych, w: Ars historiae – historia artis. Prace ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi, Białystok 2012, s. 219-233.

Wroczyńska E., Rozwój żydowskiego osiedla w Tykocinie do końca XVIII wieku, w: Żydzi tykocińscy 1522-1941, Tykocin 1995, s. 22-35.

Wroczyńska E., Wpływ kahału tykocińskiego na powstawanie i rozwój gmin żydowskich na Podlasiu w świetle pinkasu kahału tykocińskiego 381-566 (1621-1806), w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, tom 2, Białystok 2010, s. 461-471.

Wroczyńska E., Lechowski A., Wielka Synagoga w Tykocinie, Białystok 2004.

Żydzi tykocińscy 1522-1941, red. E. Rogalewska, Tykocin 1995.

d) opracowania w maszynopisach

Choińska M., Społeczeństwo miasta Tykocina w XVIII i XIX wieku. Białystok 2013. Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. J. Maroszka, Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku.

(zob. także repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/.../1/Choinska_Malgorzata_doktorat.pdf)

Gawurin A., Dzieje Żydów w Tykocinie (1522-1795). Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. M. Bałabana, Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, nr 37.

e) źródła ikonograficzne

Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie

Dokumentacja fotograficzna Szymona Zajczyka [fot. przed 1939 r.].

Muzeum Podlaskie - Muzeum Historyczne w Białymstoku

sygn. MBHJ/8909 - Fot. autor nieznany, Album niemieckiego oficera z lat 1915-1918.

Muzeum w Tykocinie

Zbiór fotografii.

Kolekcje prywatne mieszkańców Tykocina

Zbiory fotografii i pocztówek będących własnością Małgorzaty Choińskiej, Mariusza Ciołko (właściciela Villi Regent) oraz Adama Rudawskiego.

http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra/pubindex?startint=240&attId=${stringAtt}&dirids=18

Kilka fotografii Szymona Zajczyka [przed 1939 r.].

f) źródła kartograficzne

1. Rynek przy kościele w Tykocinie w 1769 r. Rys. Kazimierz Nowicki. (źródło: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zbiór króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, p. 188, nr 56).

2. Twierdza i miasto Tykocin na mapie Kruszewsky’ego z ok. 1790 r. – Grundriss von der Stadt Tyckocyn und der umliegenden Gegend in der Woywodschaft Bielsk in Podlachien. Aufgen. u. gez. durch… 53,2x42,7 cm, skala ok. 1:11 000.

(źródło: J. Maroszek, Pogranicze Korony i Litwy w planach Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok 2000, s. 326. Oryginał znajduje się w Staatsararchiev Berlin, Kartographische Abteilung, nr S. X. 49 993).

3. Tykocin i okolice ok. 1795-1800 r. – Kriegeskarte Provinz Neuostpreussen, kart Q17030-Blatt 80 (fragment). Skala 1:13 300. (źródło: ze zbiorów Tomasza Popławskiego, Białystok, Atikart).

4. Tykocin. Plan sytuacyjny powiększenia cmentarza żydowskiego w Tykocinie z 1912 r. 20 x 32.8 cm, skala: 1:1680. Autor: J. (nazwisko nieczytelne).

(źródło: AGAD Warszawa, Zbiór kartograficzny, sygn. 532-2, ark. 1).

5. 16 map z okresu komasacji gruntów w Tykocinie (1936 r.) (źródło: Archiwum Państwowe w Białymstoku, Podlaskie Biuro Planowania Przestrzennego w Białymstoku, sygn. 7/5.)

6. Tykocin miasto [Mapa topograficzna terenów na zachód od Tykocina] [1939-1945]. Skala 1:25 000 (źródło: Archiwum Państwowe w Białymstoku, Zbiór map topograficznych, sygn. 119).

7. Tykocin i okolice na południowy zachód [Mapa topograficzna Tykocina i terenów na południowy zachód od Tykocina] [1939-1945]. Skala 1:100 000 (źródło: Archiwum Państwowe w Białymstoku, Zbiór map topograficznych, sygn. 120).

g) interesujące strony internetowe

http://www.kirkuty.xip.pl/tykocin.html

http://www.placczarnieckiego10.net/

http://www.sztetl.org.pl/index.php?fraza=Tykocin&x=0&y=0&app=search2&x=wynik&lang=pl

[1] M. Nadav (wyd.), Pinkas kahal Tiktin 381-566. Haskamot, hachlatot we-takanot kefi szehetikan min ha-pinkas ha-mekori sze-awad be-Szoa Israel Halperin, [Pinkas kahału tykocińskiego 381-566 (1621-1806). Postanowienia i zarządzenia skopiowane przez Izraela Halperina z oryginalnej księgi zniszczonej podczas Holokaustu], t. I, Jerozolima 1996, nr 149, s. 90; nr 161, s.99; nr 839, s. 532; nr.326, s.211; nr 616, s. 438

[2] Gabaje jako nadzorcy dobroczynności mieli w gminie bardzo wysoką pozycję, ze względu na znaczenie działalności dobroczynnej i rozdzielania jałmużny. Gabaje sporządzali specjalne rejestry dobroczyńców i mieli wgląd w status zamożności poszczególnych obywateli gminy.

[3] Biblioteka Jagiellońska w Krakowie. Oddział Rękopisów

rkp. BJ. 6247 III. Inwentarz zamku, miasta y włości Tykocinskiey [...] roku 1701, s. 43.

[4] Sefer Tiktin[ Księga Tykocina], red. M. Bar-Juda i Z. Ben- Nachum, Irgun Jocej Tiktin be-Israel [Związek Wychodźców z Tykocina w Izraelu], Tel Awiw 1959, s. 9.

[5] Sefer Tiktin, op. cit., s. 589 (przekład Ewy Wroczyńskiej).

Oprac. dr Małgorzata Choińska, Tykocin