Bełz - Karta Dziedzictwa Kulturowego
Bełz to miasto o znaczeniu rejonowym w obwodzie lwowskim, rejonie sokalskim. Jest położone nad rzekami Sołokiją i Rzeczycą będących dopływami Bugu i należących do basenu Morza Bałtyckiego. 3 kilometry od miasta przebiega granica polsko-ukraińska, odległość do Czerwonogrodu wynosi 12 km, zaś do Sokala 25 km.
Istnieje kilka wersji pochodzenia nazwy miasta. Według najbardziej rozpowszechnionej, nazwa pochodzi od starosłowiańskiego wyrazu „bełz” albo „bewz” oznaczającego błotnisty, wilgotny teren. Ten sam wyraz w gwarze bojkowskiej oznacza trudne do przejścia, błotniste miejsce. Inna hipoteza wiąże nazwę miasta ze staroruskim wyrazem „бълизь” (białe miejsce, polana wśród ciemnego lasu). Wszystkie te wersje są wystarczająco wiarygodne i odpowiadają warunkom naturalnym panującym na tym miejscu.
Spis treści
[Zwiń]Historia
Dzieje miasta są bardzo dawne. Pierwsza wzmianka o Bełzie pochodzi z „Powieści minionych lat”, w której napisano, że w 1031 r. książę kijowski Jarosław Mądry bronił grodu przed Polakami. Miasto założono na półwyspie mieszczącym się między dwiema rzekami – Sołokiją i Rzeczycą. Od północy przylega do niego Wyżyna Wołyńska, od strony południowej zaś Małe Polesie z licznymi rzekami i strumieniami. Szlaki handlowe z miasta prowadziły do Krakowa, Halicza, Kijowa, a także do krajów bałtyckich. Bełz wraz z warownymi podgrodziami był typowym, przygranicznym grodem obronnym charakterystycznym dla Kresów Wschodnich. Szybko stał się stolicą księstwa. Najdalej wysuniętą na północ forpocztą Ziemi Bełskiej był Wsiewołosk, a na południe Busk.
Obecnie pozostałości dawnego miasta znajdują się w uroczysku Zameczek, na lewym brzegu rzeki Sołokiji. Umocniona część osady składa się z dwóch części – grodu (twierdzy) i podgrodzia, gdzie zachowały się fortyfikacje składające się z fosy i wałów. Gród o powierzchni 4 ha otoczony był wałem obronnym, składającym się z drewnianych bali wzmocnionych ziemią. Przylegające do niego od strony południowo-wschodniej podgrodzie (o powierzchni około 3 ha) było umocnione wałem z trzech stron. Niektórzy historycy są zdania, że miasto istniało jeszcze przed 1030 rokiem. Bełz jest jednym z najstarszych miast nie tylko Ukrainy, lecz także całej Europy Wschodniej. W czasach rozkwitu Rusi Kijowskiej to miasto było jej zachodnią forpocztą. Między XI a XVII w. Bełz był jednym z największych miast Rusi Halickiej, ważnym ośrodkiem politycznym odznaczającym się rozwiniętym handlem i rzemiosłem. Miasto miało duże znaczenie w regionie. W 1170 r. Bełz został stolicą księstwa. W latach 1189–1382 Ziemia Bełska wchodziła w skład księstwa halicko-wołyńskiego. W latach 1233–1241 zarządzał nią książę Daniel Romanowicz (Halicki). Następnie, w latach 1241–1245, władzę sprawował książę Wsiewołod Aleksandrowicz, z kolei następni książęta pochodzili z dynastii Romanowiczów – byli to Lew Daniłowicz (1245–1269) i Jerzy Lwowic (1269–1301). W latach 1352–1377 miasto należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Lata 1383–1387 były okresem rządów księcia Jerzego Narymuntowicza. Dwa razy, w latach 1352 і 1366, Bełz był przejmowany przez Królestwo Polskie. W latach 1377–1382 miasto było pod rządami namiestnika w granicach Królestwa Węgier. W tym czasie polski książę Władysław Opolczyk uzyskał dla miasta akt lokacyjny na prawie magdeburskim od króla Ludwika Węgierskiego. Pod koniec XIV w. Bełz ostatecznie staje się częścią Królestw Polskiego. W 1388 r. król Władysław Jagiełło przekazał te tereny księciu mazowieckiemu Siemowitowi (rządził w latach 1388–1426). W 1402 r. ziemie w Bełzie otrzymali dominikanie, którzy wznieśli zachowany do dziś zespół klasztorny. W 1462 r. Księstwo Bełskie zostało zlikwidowane i miasto stało się stolicą województwa. W latach 1499 і 1502 Bełz został spalony przez wojska tatarskie. W 1590 r. w Bełzie odbył się zjazd biskupów ruskich Rzeczypospolitej, na którym określono warunki unii Kościołów katolickiego i prawosławnego. Z powodu konkurencji ze strony innych miast (Rawa Ruska, Żółkiew, Krystynopol), Bełz tracił stopniowo znaczenie polityczno-administracyjne i przekształca się w miasteczko rzemieślniczo-handlowe.
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Bełz
Początki społeczności żydowskiej w Bełzie sięgają końca XIV w., zaś pierwsze wzmianki o Żydach bełskich są datowane na lata 1469 і 1494. Żydzi osiedlali się na Przedmieściu Lubelskim, gdzie do dziś zachował się dawny cmentarz żydowski. W roku 1570 w mieście już było około 20–25 rodzin żydowskich, zbudowano drewnianą synagogę, mykwę oraz inne budynki publiczne. W 1665 r. gmina żydowska Bełza uzyskała równouprawnienie w prawach i obowiązkach, i od tego czasu przedsiębiorczy Żydzi zamieszkiwali Rynek i centralną część miasta.
W 1648 r., podczas powstania Chmielnickiego, Bełz był oblężony przez oddziały kozaków, którzy nałożyli na niego okup. W 1704 r., podczas wojny północnej, Bełz został zniszczony przez wojska szwedzkie. Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 r. Bełz został wcielony do monarchii Habsburgów. W 1816 r. miasto stało się jednym z ośrodków chasydyzmu w Galicji i siedzibą własnej słynnej dynastii chasydzkiej. W roku 1831 do Bełza przeniósł się Szalom Rokeach, założyciel nowej – po dynastii rabinów Adlerów (Samuela, Bajla, Arona i Haima) – bełskiej dynastii rabinów chasydzkich. W okresie między rokiem 1859 a 1931 Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców Bełza. W 1880 r. w mieście mieszkało 2 135 Żydów (51,7 procent całej ludności), w 1900 r. – 2 872, w 1910 r. – 3 625 (60,2 procent); w 1914 r. w Bełzie mieszkało 3 600 Żydów, 1 600 Ukraińców i 900 Polaków.
W latach 1914–1915 miasto było zajęte przez wojska rosyjskie i wchodziło w skład galicyjsko-bukowińskiego generał-gubernatorstwa. Miasto znacznie ucierpiało w wyniku działań wojennych. Po rozpadzie Austro-Węgier w 1918 r. Bełz przez krótki czas był miastem powiatowym Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, a w 1919 r. wszedł w skład Polski. W latach 1920–1930 w Bełzie prężnie funkcjonowały organizacje syjonistyczne, dzięki czemu część chasydów wyjechała do Palestyny.
W 1939 r., po wybuchu drugiej wojny światowej, miasteczko zostało zajęte przez Armię Czerwoną, a następnie, na mocy paktu o nieagresji między Niemcami a ZSRR, weszło w skład Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945). Przed włączeniem miasta do III Rzeszy większość Żydów wyjechała z miasta do Związku Radzieckiego. Niemcy ewakuowali się z Bełza przed ponownym zajęciem miasta przez Armię Radziecką w 1944 r.
W 1944 r. miasto ponownie okazało się w granicach Polski. Podczas wymiany ludności między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, a także w ramach akcji „Wisła” z Bełza i okolic wysiedlono wszystkich Ukraińców. Opór stawiały działające w tym regionie oddziały UPA. W dniu 24 marca 1944 r. ofiarami ich akcji padło około stu Polaków. Na mocy umowy o zmianie granic z 15 lutego 1951 r. Bełz został włączony do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, zaś rejon ustrzycki przeszedł do Polski. Bełskich Polaków wtedy wywieziono, a w opuszczonym mieście osiedlili się głównie Ukraińcy z rejonu ustrzyckiego oraz przesiedleńcy z innych regionów Ukrainy i ZSRR. Miasto stało się siedzibą rejonu zabuskiego (w 1962 r. włączony do rejonu sokalskiego) w obwodzie lwowskim. Od 1991 r. Bełz znajduje się w granicach niepodległej Ukrainy.
Archeologia
Bełz należy do najdawniejszych znanych osad dawnej Rusi. W mieście niejednokrotnie prowadzono badania archeologiczne. Pierwsze wykopaliska przeprowadził tu Jarosław Pasternak, który rozpoczął prace wykopaliskowe w 1935 r. na „Zameczku” – grodzisku usytuowanym na niewielkim wzniesieniu nad rzeką Sołokiją. Tego roku udało mu się odkryć pozostałości drewnianej drogi i ważne znaleziska z czasów książęcych. W następnym roku badania przeprowadzono w uroczysku Klemenszczyzna usytuowanym na wzniesieniu prawego brzegu rzeki Sołokiji. Odkryto tu fundamenty klasztoru i 37 pochówków orientowanych głowami na zachód. Jeden z pochówków okazał się wyjątkowy, gdyż, jak zaznacza badacz, „…głowa nieboszczyka, prawdopodobnie zakonnika, spoczywała na kamieniu podobnej wielkości, co głowa”, co jest charakterystyczne dla obrządku pogrzebowego bazylianów (Pasternak, 1961). Badania w uroczysku Monastyryszcze Pasternak prowadził w 1938 r. W prowadzonym tu wykopalisku znaleziono szkielety (34), pochowane według podobnego obrządku co w Klemenszczyźnie.
W 1932 r. Leon Czaczkowski przeprowadził w Bełzie badania, na których podstawie opracował szczegółowy plan topograficzny grodu książęcego.
W roku 1980 w uroczysku Zameczek na terenie miasta Bełza w nieznanych okolicznościach znaleziono amforę. Najbliższe analogie do opisanego artefaktu można znaleźć w ceramice kultury strzyżowskiej. Takie cechy naczyń ceramicznych jak tradycja zdobienia wyrobów glinianych śladami od przecierania wiechciem traw oraz bogata ornamentacja naczynia przy pomocy odciśniętego sznura i nacięć tworzących skomplikowane kompozycje są charakterystyczne dla tej właśnie kultury. Dlatego też wspomniane naczynie należy zaliczyć do kultury strzyżowskiej.
Drugie naczynie zostało odnalezione w uroczysku Monastyryszcze na głębokości 0,5 m w 1980 r. Jest to niewielki garnek w kolorze brązowo-szarym. Podobne garnki to dość rozpowszechniony rodzaj naczyń w kulturze mierzanowickiej w jej wczesnym okresie, aczkolwiek kształty z guzikami w górnej części naczyń pojawiają się również na znaleziskach z innych kultur, m.in. Gródecko-zdołbickiej (Gródek). Z tego też powodu przypuszcza się, że dane znaleziska należą do okresu wczesnego brązu, być może do kultury strzyżowskiej i mierzanowickiej. Duże znaczenie ma lokalizacja zabytków, gdyż całe kształty naczyń wskazują na istnienie miejsc pochówków bądź całych cmentarzysk.
W trakcie licznych badań odkryto pozostałości budynków z glinianymi posadzkami, fragmenty glinianych naczyń oraz pieców. Odnaleziono m.in. narzędzie garncarskie, siekiery, groty strzał, ostrogi, odłamki szklanych bransoletek, wał koła garncarskiego, wyroby z kości, pieczątki. Przeważająca większość znalezisk jest datowana na XI–XIV w. Większość stanowią przedmioty z XIІ-XIІІ w.
W 2009 r. przeprowadzono badania archeologiczne na terenie dawnego klasztoru i cerkwi św. Mikołaja, w których wyniku odkryto cmentarz, osadę staroruską z X–XII w. oraz dużo wyrobów ceramicznych. W latach 2011–2012 były prowadzone prace wykopaliskowe na terenie żydowskiego centrum religijnego będącego zabytkiem o znaczeniu lokalnym. Zbadano m. in. fundamenty i drewniane konstrukcje żydowskiej łaźni rytualnej – mykwy.
Instytucje religijne
Centralne miejsce w życiu społeczności żydowskiej zajmowała synagoga, a także mykwa (łaźnia rytualna) i jesziwa. Wielka Synagoga w Bełzie stałą się symbolem życia duchowego Żydów nie tylko Galicji, lecz całej Europy Wschodniej. Bełz miał stać się kamieniem węgielnym, miejscem, w którym odkryją się nowe prawdy Tory.
Instytucje świeckie
Organizacje syjonistyczne
Na początku lat 1930. organizacje syjonistyczne zostały założone w Sokalu, a następnie udzielający się w nich młodzi ludzie zakładali organizacje w Bełzie. Na przykład, organizacja „Tora i Praca” najpierw działała w Sokalu, a później powstała w Bełzie. Wśród jej założycieli byli Izaak Mautner, Szmul Shpindel, Izaak Teller i Roth.
Filia innej organizacji syjonistycznej, która istniała w Bełzie, nazywała się „Młodzi Pionierzy Wschodu”. Na samym początku do organizacji należała tylko jedna kobieta, ale z biegiem czasu, w miarę tego jak organizacja rozrastała się, do niej dołączało więcej i więcej kobiet. Najstarszym członkiem „Młodych Pionierów Wschodu” był Liber, którego wybrano na prezesa filii. Później w Bełzie założono organizację „Bnej Akiwa”. Istniały dwie grupy, które razem liczyły dwudziestu członków. Czołowymi działaczami organizacji byli Mosche Hadari i Mirel Ziefert. Organizacja przeprowadzała wydarzenia kulturalne, zajmowała się studiowaniem Tory i języka hebrajskiego. Ponadto członkowie organizacji współpracowali z partią „Jedność” oraz innymi żydowskimi partiami politycznymi.
Urbanistyka
Pierwsza wzmianka pisemna o Bełzie pochodzi z roku 1030. W „Powieści minionych lat” wspomina się o tym, że miasto odwojował książę Jarosław Mądry. Następna wzmianka jest datowana na rok 1050, zaś w roku 1170 miasto staje się stolicą księstwa. Kolejna wzmianka kronikarska o Bełzie (1188 r.) dotyczy walki o władzę między ruskimi książętami. W okresie 1207–1211 Bełz znajdował się pod rządami Wasylki Romanowicza, a w 1234 r. księstwo bełskie przeszło we władanie Daniela Halickiego.
Na przestrzeni XIV wieku miasto należało do różnych państw – Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Królestwa Węgier. W 1340 r., po śmierci ostatniego z książąt halicko-wołyńskich, Bełz przechodzi we władanie książąt litewskich, w 1349 roku zdobył go jednak Kazimierz III Wielki wraz z innymi miastami Wołynia. Ale już w następnym roku Bełz ponownie znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. W lutym 1351 r. Kazimierz ІІІ, zapewniwszy sobie poparcie króla Węgier Ludwika I Wielkiego i błogosławieństwo papieża, wyrusza na Bełz. Obu królom nie udało się jednak zdobyć miasta. Następne oblężenie, które miało miejsce w 1366 r., gdy Bełzem władał książę Jerzy Narymuntowicz, również się nie powiodło. W 1376 r. miasto zostało ponownie oblężone przez Ludwika Węgierskiego, wspieranego przez wojska polskie, które dzień przedtem zdobyły Chełm. Książę bełski Jerzy Narymuntowicz poddał miasto po 7 tygodniach oblężenia, gdyż nie miał skąd oczekiwać pomocy. Tereny wokół Bełza i Chełma zostały włączone do Galicji i oddane pod rządy księcia Władysława Opolczyka, który tytułował się „z Bożej łaski panem i dziedzicem ziemi ruskiej”. W tym samym roku Ludwik nadał miastu prawa miejskie, potwierdzone w roku 1509. W 1378 r. król odsunął od władzy Władysława Opolczyka i mianował na jego miejsce namiestnika węgierskiego. Po śmierci króla Węgier szlachta polska wybrała na królową Polski jego córkę Jadwigę.
W 1388 r. polski król Władysław Jagiełło oddał księstwo bełskie we władanie Siemowitowi IV, księciu mazowieckiemu i ruskiemu, który miał za żonę jego siostrę Aleksandrę. W okresie rządów książąt mazowieckich Bełz ponownie wyrasta na duży ośrodek polityczny. W 1462 r. Bełz wraz z ziemiami okolicznymi ostatecznie zostaje włączone do Królestwa Polskiego, stając się stolicą województwa. W 1497 r. pod Bełzem przez kilka dni stali obozem rycerze pruscy, którzy przyszli z pomocą królowi Janowi Olbrachtowi w jego walce z Mołdawią. Jednocześnie Bełz, podobnie jak większość miast Galicji, przeżywał trudny okres – najazdy Tatarów krymskich. W XVI wieku Bełz był dość rozwiniętym miastem. Przykładowo w roku 1578 w mieście było 8 krawców, 19 szewców, 9 kuśnierzy, 20 piekarzy, 6 rzeźników, 1 złotnik, 2 słodowników, 8 bednarzy, 2 ślusarzy, 2 stolarzy, 7 tkaczy, 2 rymarzy, 4 kowali, 2 kotlarzy, po jednym siodlarzu, kołodzieju, rymarzu, płatnerzu, 3 stelmachów, 2 łaziebników. Wszystkich razem było 96 rzemieślników i 410 mistrzów. Wejście Bełza w skład monarchii Habsburgów stało się początkiem nowego okresu rozwoju miasta.
Żydzi osiedlili się w Bełzie najprawdopodobniej jeszcze w czasach książęcych, pierwsza dokumentalna wzmianka o nich pochodzi jednak z roku 1469 i dotyczy sprawy sądowej o zapłatę długów. Świadczy to o tym, że już wtedy Żydzi odgrywali ważną rolę w życiu gospodarczym miasta. Najpierw społeczność żydowska zamieszkiwała przedmieście, ale po rozszerzeniu Bełza w 1509 r. dzielnica żydowska znalazła się w granicach miejskich obwarowań w północno-zachodniej części przedmieścia. W 1587 r. bełscy dominikanie sprzedali Żydom działkę ziemi pod budowę synagogi. Bożnica została zbudowana z drewna. W tych czasach prawie całe miasto było drewniane. Ze względu na zwiększenie społeczności żydowskiej obok pierwszej synagogi później zbudowano następną. W tym okresie budować bożnice i zakładać kirkuty można było tylko na podstawie zezwolenia wydanego przez króla. W 1665 r. miasto zaczyna popadać w ruinę, żydzi Bełza uzyskują równe prawa z katolikami i sukcesywnie zasiedlają całe śródmieście wraz z placem rynkowym. Ostatecznie poprzednie ograniczenia na budowę synagog i założenie kirkutów zostały zniesione dla Żydów Bełza w dniu 7 maja 1789 r., kiedy to cesarz Józef II wydał patent tolerancyjny, na mocy którego różnice między chrześcijanami a żydami zostały całkowicie zlikwidowane. Po wielkim pożarze z roku 1806, gdy spłonęła część drewnianego Bełza wraz z bożnicami, z fundacji rabinów z rodziny Adlerów wzniesiono nową synagogę. W tym samym czasie budowana jest nowa szkoła. W latach 1830-tych w Bełzie powstaje nowa dynastia rabinów chasydzkich – Rokeach. Już za życia jej założyciela, cadyka Szaloma Rokeacha (1799–1855) Bełz staje się miejscem pielgrzymek. Pierwsza wzmianka o tym cadyku w bełskich dokumentach urzędowych dotyczy skupu nieruchomości w mieście. Szalom Rokeach skupuje działki ziemi w pobliżu Starego Rynku, aby następnie założyć ośrodek chasydyzmu. W okresie między latami 1839 a 1845 na nowym miejscu powstaje murowana synagoga znana jako Wielka Synagoga, a w 1849 r. w jej sąsiedztwie zbudowano bet midrasz. W 1874 r. na południowy wschód od Wielkiej Synagogi z fundacji rabina Zuchera ben Rokeacha wzniesiono Talmud-Torę – szkołę religijną, gdzie nauczano Tory – oraz nowy budynek rabinów Rokeachów. Na początku ХХ w. od strony Lwowskiego Przedmieścia powstaje kolejna synagoga ufundowana przez Fajwela Taubego. Jego syn, również Fajwel, w 1909 r. zakłada towarzystwo „Iszre Lew” mające na celu pomoc chorym i ubogim. W 1910 r. na południe od Rynku zbudowano bożnicę towarzystwa dobroczynnego „Iszre Lew”.
Na początku XX w. miasteczko stało się miejscem pielgrzymek z różnych części Galicji i państw Europy. W 1912 r. wraz z pielgrzymami do Bełza przybyli francuscy pisarze, bracia Jérôme (1874–1953) i Jean Tharaud (1877–1952). Miasto zszokowało ich przerażającym zanieczyszczeniem. Podróży braci Tharaud została poświęcona powieść „Cień Krzyża”, w której opisany jest Bełz. We wrześniu, przed pierwszym dniem miesiąca Tiszrej i świętem Rosz ha-Szana, które zaczyna żydowski nowy rok, pielgrzymi z rozmaitymi bagażami wysiadali na małym bełskim dworcu. Do miasta, czyli do kilkuset niskich budynków prowadził trzystumetrowy szlak przez koryto rzeki. Drewnianymi schodkami dobierało się do Rynku, gdzie grzęzły w błocie furmanki przybyłych z daleka pielgrzymów. Tam wałęsał się hałaśliwy tłum żebraków. Ale prawdziwym świętym placem Bełza był nie Rynek z karawanserajem, lecz plac położony kilka kroków dalej – równie zabłocony i z drewnianymi chodnikami. Stał na nim budynek Talmud-Tory z pałacem rabinów. Jego dwie kondygnacje wprawiały w zdumienie w tym małym miasteczku, zbudowanym równo z ziemią. W głębi placu wznosiła się Wielka Synagoga zdobiona fantastyczną attyką, a obok niej bet midrasz, który pełnił jednocześnie rolę biblioteki, jadłodajni i noclegowni dla pielgrzymów. Dominantą bełskiego krajobrazu była cerkiew z barokowymi kopułami, która przypominała o obecności chrześcijan w tym żydowskim miasteczku. Bełscy Żydzi wyróżniali się swoją wiarą i przestrzeganymi od wieków tradycjami. Codziennie pamiętali o Bogu, odprawiając przepisane rytuały. Wychodząc z pomieszczenia albo wchodząc doń, dotykali palcami mezuzy – zwitku pergaminu z wierszem modlitwy Szema zawieszanym na prawej framudze drzwi – oraz swego czoła. Każdy piątkowy wieczór o zmierzchu sługa bożniczy chodził po domach żydów i uderzał w drzwi drewnianym młotkiem. Oznaczało to, że nastąpił szabat, gdy wyznawcom judaizmu nie wolno wykonywać żadnej pracy fizycznej czy umysłowej.
Według spisu ludności z roku 1910, w Bełzie już było ponad 3400 osób wyznania mojżeszowego. Na początku pierwszej wojny światowej Bełz został prawie kompletnie zniszczony. Po domu modlitewnym „Iszre Lew” pozostały jedynie spalone ściany, trzecia część ścian bet midraszu i Talmud-Tory została zburzona, zaś w Wielkiej Synagodze w latach 1916–1918 mieścił się austriacki szpital wojskowy. Wszystkie te budowle żydowskie odbudowano w latach 1930-tych ze środków rodziny Rokeach.
Z wybuchem drugiej wojny światowej rozpoczęły się prześladowania Żydów, likwidacja organizacji żydowskich oraz fizyczna eksterminacja mieszkańców Bełza. W 1942 r. najcenniejsze obiekty żydowskie, w tym Wielka Synagoga, bet midrasz i Talmud-Tora, zostały zburzone. Ruiny tych budynków rozebrano już w czasach radzieckich. Do dziś ocalał jedynie budynek towarzystwa „Iszre Lew” oraz pozostałości kirkutu z częściowo zachowanymi macewami.
Etnografia
Obrzęd ślubu w Bełzie
Wesele było ważnym wydarzeniem dla miasteczka. Najczęściej wesela odbywały się w porze letniej i w rodzinach majętnych Żydów trwały do 15–20 dni. Muzycy zjeżdżali się na 2–3 dni przed „huppą” (zaślubinami), czasami zatrzymywali się na tydzień po weselu. Tradycyjnie na weselach żydowskich brzmiała muzyka instrumentalna, taneczna i muzyka do słuchania. Repertuar zależał od majątku rodziny.
Podczas powitania i odprowadzania gości muzycy grali „Dobranoc”, a składając życzenia zdrowia – „Zayt gezunt”. Po zaręczynach (tnoim) i po zaślubinach (huppa) brzmiała „Mazł tow” („Szczęścia!”), przed huppą – „Bazecn di kale” („Usadowienie narzeczonej”). Na weselach tańczono najczęściej „Tiś-nign” – taniec i śpiew biesiadny, „Mechutonim tanc” – taniec rodziców i teściów, „Broygez tanc” – taniec obrazy oraz „Szolem tanc” – taniec pojednania. Do pozostałych tańców weselnych należały „Beygele” (bajgiel), „Chosyd” (chasyd), „Freylechs” (radosna). Podczas pożegnania gości często brzmiały „Gas-nign” (śpiew uliczny), „Skoczna” i „Szer”. Rozplatanie włosów narzeczonej odbywało się do wtóru skrzypiec, klarnetu i kontrabasu. Na weselach grano również „Huppe-marsz” (marsz zaślubin), po którym wszyscy cieszyli się i płakali.
Bełz – miasteczko, do którego przyjdzie Mesjasz
Istnieją wierzenia, według których Mesjasz miał przyjść do synagogi w Bełzie. Pielgrzymujący chasydzi odwiedzają groby bełskich rabinów, którzy słynęli ze swoich cudów.
Zabytki budownictwa i architektury
W Bełzie zachowało się około 50 zabytków historii i architektury, spośród których pięć jest wpisanych do krajowego rejestru zabytków. Miasto ma kilka dzielnic historycznych, z których każda odgrywała swego czasu ważną rolę: Zameczek to miejsce, gdzie założono dawny Bełz, gdzie kiedyś stał zamek, Śródmieście to serce miasta z rynkiem, ratuszem i klasztorami, Przedmieście Lubelskie to miejsce zamieszkania społeczności żydowskiej.
Zabytki żydowskie
Wszystkie obiekty zachowały się jedynie na poziomie fundamentów zbudowanych z cegieł, część murów znajduje się na głębokości 20–30 cm pod powierzchnią ziemi.
Wielka Synagoga
W okresie między rokiem 1839 a 1845 na nowym miejscu powstaje nowa murowana bożnica, znana jako Wielka Synagoga, a w 1849 r. w jej sąsiedztwie wybudowano bet midrasz. Fundatorem i architektem Wielkiej Synagogi był Szalom Rokeach. Według wierzeń żydowskich, to właśnie do tej bożnicy miał zstąpić Mesjasz z nieba, aby zbawić swój naród. Nie będąc zawodowym architektem, Rokeach wzorował projekt bożnicy na innych synagogach z terenów dzisiejszej Ukrainy Zachodniej. Jej styl architektoniczny wskazuje na to, że została wzorowana głównie na synagodze żółkiewskiej. W 1914 r. znany architekt Władysław Antoniewicz z aprobatą odezwał się o bożnicy: „wśród słynących swoim pięknem architektonicznym galicyjskich synagog honorowe miejsce zajmuje murowana bożnica w Bełzie. Konstrukcją przypomina synagogi w Krakowie, Leszniowie, Żółkwi – z racji ogólnego planu ze sklepieniami krzyżowymi opartymi na kamiennych kolumnach”. Wielka Synagoga została zbudowana z cegieł. Starą synagogę wysadzono w powietrze podczas drugiej wojny światowej, pozostałości murów rozebrano w 1951 r.
Naprzeciwko Wielkiej Synagogi od strony zachodniej wybudowano bet midrasz (dom mądrości) – szkoła żydowska z biblioteką. Była to budowla w stylu klasycystycznym, której rozwiązanie konstrukcyjno-montażowemu harmonizowało z synagogą. Bet midrasz był zbudowany na planie zbliżonym do kwadratu. Główną przestrzeń budynku zajmowała sala modlitewna, od strony zachodniej i północnej przylegały do niej dwukondygnacyjne pomieszczenia galerii.
Mykwa zachowała się do naszych czasów. Naprzeciwko mykwy kiedyś stała Wielka Synagoga; dziś na tym miejscu znajduje się ściana memorialna. Obecnie do mykwy jest dobudowany hotel dla pielgrzymów.
Nowa synagoga
Zbudowana naprzeciwko cmentarza wraz z domem pielgrzyma.
Dom modlitewny i towarzystwo ubogich „Iszre Lew”
Dom modlitewny w centrum miasta, który był siedzibą towarzystwa wsparcia chorych i ubogich „Iszre Lew” (1910), obecnie znajduje się w stanie awaryjnym. Drewniana wieża pochyliła się. Budynek został zbudowany na rogu dawnych ulic Targowej i Kuśnierskiej z fundacji wpływowego bełskiego mieszkańca Fajwela Taubego. Taube był też założycielem towarzystwa „Iszre Lew”. Swój współczesny wygląd budynek zawdzięcza przebudowie po pierwszej wojnie światowej. Pierwotnie była to solidna bożnica z wystawnym, bogato zdobionym ołtarzem.
Kirkut
Pochowano tu trzech członków słynnej dynastii bełskich cadyków: Szaloma, Jehoszui oraz Izachara Rokeach. W 1817 r. do Bełza przeniósł się Szalom Rokeach, założyciel nowej – po dynastii rabinów Adlerów (Samuela, Bajla, Arona i Haima – bełskiej dynastii rabinów chasydzkich. Aaron Dow, bełski cadyk w czwartym pokoleniu, przeżył drugą wojnę światową i zamieszkał w Izraelu. Latem 2007 r. święty dla Żydów kirkut, na któryn pochowano kilka pokoleń bełskich cadyków z rodziny Rokeachów, otoczono murowanym ogrodzeniem z tabliczką informacyjną „Święte miejsce”. Każdego roku zjeżdżają tu liczni pielgrzymi.
Inne zabytki
Klasztor oo. dominikanów
Zakon dominikanów pojawił się w Bełzie w 1394 r, na zaproszenie księcia Siemowita. Wkrótce w mieście wzniesiono drewniany kościół i cele klasztorne. W połowie XVI w. zastąpiono je kamiennymi. Kościół został wybudowany jako bazylika trzynawowa z transeptem i wydłużonym półkolistym prezbiterium. Ściany były wzmocnione skarpami. W ciągu istnienia budowli dokonano kilku przebudów, z których największe miały miejsce na początku XVIII w. Wtedy też wybudowano dzwonnicę klasztorną, która zachowała się do dziś. Dzwonnica została wybudowana jako dwukondygnacyjna budowla barokowa, zdobiona pilastrami z jońskimi kapitelami, wolutami na frontonach i sztukaterią.
Obok dzwonnicy zachowało się północne skrzydło celi klasztornych z czterokondygnacyjną wieżą. Wieża została zbudowana w stylu barokowym i zwieńczona modernistyczną latarnią. W 1920 r. zamontowano na niej zegar, budynek zaś został zaadoptowany pod ratusz. Obecnie tu znajduje się siedziba rady miejskiej Bełza. Obydwie budowle przeszły renowację w 2006 r.
W 2004 r. na trzeciej kondygnacji wieży zostały odkryte jedyne ocalałe w klasztorze malowidła ścienne. Pozostałe zabudowy klasztorne zostały zrujnowane w roku 1944. Po kościele zniszczonym przez artylerię radziecką pozostały jedynie fragmenty murów.
Kościół i klasztor sióstr dominikanek
Pierwszy drewniany klasztor został zbudowany na Przedmieściu Lubelskim Bełza, jednak w roku 1647 został spalony przez Tatarów. Przed najazdem Tatarów oo. dominikanie nabyli szereg działek w mieście położonych w sąsiedztwie klasztoru. W 1635 r. rozpoczęto prace przy budowie kościoła i klasztoru sióstr dominikanek ufundowanych przez Zofię Chodkiewiczównę. Klasztor został założony w 1635 r. na podstawie przywileju króla Władysława IV. Pierwotnie kościół zbudowano za miastem, ale podczas powstania Chmielnickiego uległ zburzeniu. W roku zaś 1653 powstały nowe budowle murowanego kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP oraz drewniane skrzydła celi klasztornych, które zastąpiono murowanymi w 1743 r. Kościół został zbudowany w stylu barokowym. Miał kształt bazyliki z dwiema symetrycznymi wieżami w fasadzie. W XVIII w. we wnękach fasady ustawiono 4 rzeźby św. Urszuli, św. Katarzyny ze Sieny, św. Rozalii i niezidentyfikowanej świętej. W skład klasztoru wchodziła świątynia,do której przylegały cele klasztorne, zbudowane w 1743 r. W XIX w. na ścianach wewnętrznych wykonano malowidła olejne w stylu rokokowym.
W 1772 r. Bełz został włączony do monarchii Habsburgów, zaś w roku 1785, w wyniku reform józefińskich, klasztor został rozwiązany jako „nie wykonujący żadnej pożytecznej działalności”. Kościół przekazano społeczności greckokatolickiej Bełza i zmieniono jego nazwę na cerkiew św. Mikołaja. Z drewnianej cerkwi Św. Ducha przeniesiono do kościoła ikonostas oraz niektóre ikony. W 1861 r. kopuły cerkwi Św. Ducha pokryto miedzią, zaś samą cerkiew białą blachą. W 1893 r. w świątyni ustawiono nowy ikonostas wykonany przez malarzy z Przemyśla. Od XIX w. znajdowała się tu plebania greckokatolicka, sąd powiatowy, szkoła, kancelaria, notarialna oraz archiwum. W 1951 r. Ustrzyki Dolne i tereny okoliczne w Bieszczadach zostały oddane Polsce w zamian za rejon zabuski, którego siedzibą stał się Bełz. Na mocy umowy o zmianie granic między Polską a ZSRR polska ludność została przesiedlona do PRL. Wyjeżdżając, lokalna społeczność polska zabrała ze sobą całe wyposażenie świątyni oraz archiwum parafialne. W okresie radzieckim cerkiew została zaadaptowana na magazyn. W 1991 r. świątynia została zwrócona społeczności greckokatolickiej Bełza. Cerkiew św, Mikołaja (dawny kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP) zachowała się w dość dobrym stanie. W 1900 r. w cerkwi wykonał malowidła ścienne lwowski malarz Mychajło Bojarski. Po zakończeniu tych prac część starych obrazów pochodzących ze zrujnowanych bełskich cerkwi została przekazana do zbiorów nowo utworzonego Muzeum Narodowego we Lwowie.
Kościół Najświętszej Marii Panny i kaplica pw. św. Walentego
Murowany kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny zbudowano w latach 1906–1911 według projektu Kaliksta Krzyżanowskiego. Świątynia jest utrzymana w stylu modernistycznym z elementami gotyku. Fasada jest asymetryczna, wieża znajduje się po prawej od wejścia. W fasadę wmurowano kule armatnie, u góry wyryto napis: „O Mario Matko Boża Ratuj Nas”. W okresie międzywojennym kościół służył jako garnizonowy. W latach 1933–1938 ukończono budowę całego zespołu kościelnego według projektu Witolda Rawskiego. W roku 1935 powstał nowy ołtarz polowy pw. św. Walentego, w którym obecnie znajduje się nowa kopia ikony. Ołtarz polowy jest utrzymany w stylu funkcjonalizmu. W 1933 r. zbudowano dzwonnicé w stylu modernistycznym z elementami romantyzmu. Ma dwie kondygnacje, jest zbudowana z cegieł i zwieńczona koroną, dzięki czemu przypomina wieżę szachową. Na fasadzie znajduje się jeden z historycznych herbów Bełza – wizerunek gryfona. Wieża zachowała się w dość dobrym stanie.
Trójłukowa brama kościoła została zbudowana w 1935 r. Na bramie znajduje się inny herb Bełza – kanonier z armatą i łaciński napis „Belz constant fidelis” (Bełz zawsze wierny). Zarówno brama i dzwonnica nie były odnawiane, aczkolwiek zachowały się w dobrym stanie. Jako ostatnią w 1938 r. zbudowano drogę krzyżową. Składają się nań ceglane mury z 14 stacjami. Dwa rogi muru są podkreślone przez narożne kapliczki. Od czasu okupacji Polski w 1939 r. przez III Rzeszę i ZSRR w tym miejscu znajdował się niemiecki punkt obserwacyjny, gdyż nowa granica niemiecko-radziecka przebiegała wzdłuż rzeki Sołokiji w pobliżu kościoła. Od 1951 r., kiedy to Bełz został przekazany Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, w tym miejscu ulokował się radziecki pograniczny garnizon. W 1991 r. świątynia została przekazana społeczności prawosławnej i od tego czasu nosi wezwanie św. Mikołaja.
Wieża Ariańska
Przeznaczenie obiektu zbudowanego w roku 1606 do dziś pozostaje przedmiotem dyskusji. Według niektórych źródeł, budynek pełnił rolę kaplicy, inne przypuszczają, że był to arsenał. Budynek stoi na parafialnym placu i przez pewien czas służył jako archiwum aktów ziemskich, które przeniesiono tam z piwnicy zamkowej. Podczas drugiej wojny światowej utracono herb, datowanie i inne napisy. Obecnie budowla jest częściowo odnowiona.
Drewniana cerkiew św. Paraskewy
Najdawniejszą zachowaną cerkwią Bełza jest drewniana cerkiew św. Paraskewy Piątnicy usytuowana na Przedmieściu Lubelskim. Przypuszcza się, że świątynia pochodzi jeszcze z XV w., brak jednak bezpośrednich dokumentalnych dowodów na tę hipotezę. W rejestrze podatkowym z roku 1472 są wspomniane cztery cerkwie, wśród których mogła być cerkiew św. Paraskewy. W XVII w. cerkiew jest wymieniona w kontekście walki o świątynie między unitami a prawosławnymi, wtedy też na mocy dekretu komisarzy królewskich cerkiew św. Paraskewy została przekazana społeczności prawosławnej. W 1774 r. cerkiew przestała pełnić rolę prawosławnej i została przyłączona do miejskiej parafii cerkwi Św. Ducha. Jest użytkowana jako kaplica pogrzebowa, gdyż rząd austriacki zamyka cmentarze przykościelne, zaś jedyny cmentarz miejski założono właśnie wokół cerkwi św. Paraskewy. Do dziś cerkiew stoi na cmentarzu miejskim. W 1896 r. cerkiew została podana znaczącej przebudowie – babiniec rozebrano i zastąpiono nowym, prawie równym szerokością nawie.
Rynek
Ratusz
Dokładna data wybudowania ratusza nie jest znana. Na schematycznym rysunku Bełza z 1428 r. ratusz jest przedstawiony jako budynek z wieżą zwieńczoną flagą, nie jest to jednak podstawą do stwierdzenia, że ten rysunek chociażby częściowo prezentuje rzeczywiste kształty architektoniczne ratusza. Pierwsza wzmianka o ratuszu bełskim jest datowana na rok 1712. Była to drewniana budowla, która stała pośród błotnistego placu rynkowego. Spłonęła podczas wielkiego pożaru z 1806 r. Ratusz w kształcie prostokąta miał dużą bramę wjazdową, nakrytą pochyłym dachem bez wieży. Nie wiadomo również, jaki budynek użytkowały wadze miasta po pożarze. Następny ratusz zbudowano dopiero w roku 1886. Został zniszczony podczas pierwszej wojny światowej, we wrześniu 1914 r., przez wojska rosyjskie. Urząd miasta przeniósł się do dawnego budynku klasztoru oo. dominikanów. W górnej kondygnacji wieży tego budynku zamontowano mechanizm zegarowy z dzwonem i tarczami w okrągłych oknach.
Zabytki ruchome
Z Bełzem wiąże się historia Częstochowskiej Ikony Matki Bożej, znanej również jako Bełska Ikona Matki Bożej. Według legendy, ikona była napisana przez św. Łukasza Ewangelistę w Jerozolimie na blacie stołu Świętej Rodziny. Nie wiadomo kiedy i w jaki sposób ikona trafiła do Bełza, ale pierwsze wzmianki o niej są datowane na XII w. Ikona należy do najbardziej znanych ikon w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, czczonych zarówno przez katolików i prawosławnych. Ze względu na ciemną karnację twarzy Bogurodzicy ikona jest również nazywana „Czarną Madonną”. Podczas wojny ikona została wywieziona do Częstochowy.
Zabytki kultury niematerialnej
Na początku ХІХ w. Bełz staje się jednym z centrów chasydyzmu w Galicji. Miasto zostało siedzibą własnej dynastii chasydzkiej, kiedy przeniósł się tutaj Szalom Rokeach (1779–1855). Rabbi, nazywany Sar Szalomem, był uczniem Jakuba Icchaka Horowica, znanego jako „ha-Choze mi Lublin" – „Widzący z Lublina”. Sar Szalom był rabinem w Bełzie w latach 1817–1855. Po śmierci swojego mistrza w 1815 r. został uznany cadykiem. Z inicjatywy Szaloma Rokeacha w 1843 r. w Bełzie zbudowano Wielką Synagogę i bet midrasz.
Nurt chasydyzmu założony przez Israela Baal Szem Towa w połowie XVIII w. rozprzestrzenił się w całej Europie Wschodniej. Podstawą chasydyzmu było studiowanie Tory i Kabały, bardzo ważne znaczenia ma również cadyk – przywódca duchowy. Bełski cadyk Szalom Rokeach szerzył chasydyzm w północnej Galicji, na Wołyniu i Węgrzech. Legendy o cudownych rabinach z rodu Rokeachów opowiadają o tym, że ich ród wywodzi się od króla Dawida. Szalom Rokeach szerzył tradycje judaistyczne wśród ludu żydowskiego. Uważa się, że posiadał dar uzdrowienia ludzi (zarówno żydów i chrześcijan). Jego sława jako uzdrowiciela, który pomaga w ciężkich chwilach, sięgnęła daleko za tereny Galicji, Wołynia i Bukowiny. Bełz stał się miejscem pielgrzymek. Setki Żydów przyjeżdżali do Bełza, aby dostać błogosławieństwo od rabbiego. Zmarł Szalom Rokeach w roku 1855. Został pochowany na bełskim kirkucie,wśród setek macew, w niewielkiej murowanej kaplicy. Na to miejsce przychodzili Żydzi w ważnej potrzebie życiowej z prośbą, aby zmarły wstawił się za nimi u Boga.
Miejsce Szaloma Rokeacha zajął jego syn Elazar Rokeach. W celu wzmocnienia chasydyzmu stworzył program „Dzień i Noc” skierowany przeciwko oddziaływaniu świeckiej edukacji. Swoich zwolenników nawracał na drogę wierności Torze i dotrzymywania Przykazań. Pod kierunkiem Elazara Rokeacha Bełz przekształcił się na ośrodek duchowej inspiracji. Dzięki jego staraniom w mieście pojawił się dom studiowania Tory (szkoły dla chłopców, przede wszystkim ubogich i sierot). Po Elazarze w 1894 r. przywódcą chasydów został jego syn Izachar, którego pobłogosławił na tę drogę jeszcze Szalom Rokeach. Izachar kontynuował krzewienie tradycji i edukacji żydowskiej, był wielkim autorytetem dla przywódców żydowskich w Galicji i na Węgrzech. Uważano go również za cudownego rabina. Jak wcześniej, do Bełza zjeżdżali tysiące pielgrzymów z różnych krajów, aby otrzymać błogosławieństwo. Aktywne życie bełskiej społeczności ucięła pierwsza wojna światowa. Już w pierwszych dniach okupacji wojska rosyjskie spaliły prawie wszystkie domy żydowskie na rynku i przyległych ulicach. Izachar Rokeach musiał opuścić Bełz i wyjechał do Mukaczewa. Dopiero później wrócił do domu.
Mimo trudności życie bełskiej społeczności żydowskiej powoli odradzało się. Od roku 1926 liderem tej społeczności był Aaron Rokeach (ur. 1880), syn Izachara, podrabinem był jego syn Mosche Rokeach (ur. 1905). Aaron Rokeach przeszedł przez prześladowania podczas drugiej wojny światowej. W 1944 r. rabbi Aaron zamieszkał w Tel Awiwie, zaś ośrodek bełskiego chasydyzmu przeniósł się do Jerozolimy.
Dynastia rabinów bełskich:
• Szalom Rokeach (1779–1855, pierwszy rabin bełski od 1815 r.),
• Jehoszua Rokeach (1825–1894, drugi rabin bełski od 1855 r.),
• Izachar Dow Rokeach (I) (1854–1926, trzeci rabin bełski),
• Aaron Rokeach (1880–1957, czwarty rabin bełski),
• Izachar Dow Rokeach (II), od 1957 – piąty rabin bełski).
Muzea
Państwowy Rezerwat Historyczno-Kulturowy w Bełzie
Adres: Bełz, ul. Sawenka 1, tel./faks: +38 032 575 41 57, e-mail: [email protected]
Miejsca pamięci
Miejsce egzekucji społeczności żydowskiej znajduje się w pobliżu lasu, obok kirkutu. Władze okupacyjne spędziły Żydów z najbliższych miejscowości do Bełza, gdzie utworzono żydowski obóz pracy. W dniu 2 czerwca 1942 r. z Bełza do Sobiboru deportowano około tysiąca Żydów, zaś we wrześniu około 500. Wszyscy zostali zabici. W 1944 r. na pół zrujnowany Bełz ponownie został włączony do Polski, a w 1951 r. został zwrócony do USRR. W 1945 r. do Bełza wróciło 220 Żydów. Prawie wszyscy pod koniec lat 1990-tych wyemigrowali do Izraela albo do innych krajów.
Infrastruktura turystyczna
W Bełzie zbudowano ośrodek pielgrzymkowy dla przyjeżdżających Żydów, usytuowany obok mykwy. W mieście nie ma żadnej innej infrastruktury turystycznej.
Wykorzystane źródła
- http://www.jewishgen.org/yizkor/belz/belz.html
- http://www.sztetl.org.pl/pl/city/belz/
- http://haidamac.org.ua/2009/03/belz-arhitekturna-spadschyna-chastyna-6-yudejskyj-slid/
- http://www.inst-ukr.lviv.ua/files/24/029Vojtovych.pdf
- http://ukrainaincognita.com/lvivska-oblast/sokalskyi-raion/belz/belz-ch1-istoriya-davnogo-mista
- http://www.jewishheritage.org.ua/ua/2386/belz.html
- http://belz.com.ua/?action=festival
- http://www.ji.lviv.ua/n48texts/bojko2.htm
- http://www.ji.lviv.ua/n48texts/husak.htm
- http://en.wikipedia.org/wiki/Belz
- http://www.kirkuty.xip.pl/belz.htm
- http://en.wikipedia.org/wiki/Belz_(Hasidic_dynasty)
- http://www.jewishgen.org/yizkor/belz/belz.html
https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%85%D0%BE%D0%B2%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D1%96%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B0_%D0%91%D0%BE%D0%B6%D0%BE%D1%97_%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96
