Bełz - przewodnik

Gród książęcy

Bełz to miasteczko położone nad dopływami Bugu – Sołokiją i Rzeczycą. Wg najbardziej rozpowszechnionej wersji nazwa miasta pochodzi od starosłowiańskiego „bełz” albo „bewz” oznaczającego błotnisty, wilgotny teren. Ten sam wyraz w gwarze bojkowskiej oznacza trudne do przejścia, błotniste miejsce. Inna hipoteza wiąże nazwę miasta ze staroruskim wyrazem „бълизь” (białe miejsce, polana wśród ciemnego lasu).

Bełz jest jednym z najstarszych miast nie tylko Ukrainy, lecz także Europy Wsch. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi ze staroruskiej kroniki Powieść minionych lat, w której czytamy, że w 1031 r. książę kijowski Jarosław Mądry bronił grodu przed Polakami. Bełz był wówczas typowym grodem obronnym na zach. rubieżach Rusi. W 1170 r. miasto zostało stolicą samodzielnego Księstwa Bełskiego, które pozostawało w zależności lennej od Księstwa Halicko-Wołyńskiego. W poł. XIV w., po wygaśnięciu dynastii Rurykowiczów, Bełz, razem z całą Rusią Halicko-Wołyńską stał się przedmiotem rywalizacji władców Polski, Węgier i Litwy. W latach 1377–1387 miasto znajdowało się pod rządami węgierskimi. W 1377 r. książę Władysław Opolczyk, namiestnik na Rusi króla Węgier i Polski Ludwika Andegaweńskiego, nadał miastu akt lokacyjny na prawie magdeburskim. W 1387 r. Jadwiga Andewageńska usuneła z Rusi starostów węgierskich i przyłączyła ją do państwa polskiego, a rok później jej mąż król Władysław Jagiełło przekazał te tereny księciu mazowieckiemu Siemowitowi. W 1462 r. miasto zostało stolicą województwa bełskiego utworzonego po włączeniu ziemi bełskiej w skład Korony Polskiej.

Żydzi z Bełza

Społeczność żydowska istniała tu najprawdopodobniej jeszcze w czasach Księstwa Halickiego, jednak najstarsza zachowana wzmianka dokumentalna o bełskich Żydach pochodzi z 1469 r. i dotyczy sprawy sądowej o zapłatę długów. Początkowo społeczność żydowska zamieszkiwała na przedmieściu lubelskim, ale po rozszerzeniu się Bełza w 1509 r. dzielnica żydowska znalazła się w granicach miejskich obwarowań w pn.-zach. części śródmieścia. W 1570 r. w mieście było ok. 20–25 rodzin żydowskich. W 1587 r. bełscy dominikanie sprzedali Żydom działkę pod budowę synagogi. Bóżnica została zbudowana z drewna, tak jak większość budynków w mieście. Obok niej stanęła później druga synagoga. Na początku XVII w. rabinem Bełza był znany badacz Talmudu i prawa religijnego rabi Joel Sirkes (1561–1640) znany też jako „BaCH”, od tytułu jego najsławniejszego dzieła dzieła Bejt Chadasz (hebr. Nowy Dom), tomu błyskotliwych komentarzy talmudycznych. Urodzony w Lublinie Joel Sirkes był w ciągu swojego życia rabinem w Prużanach, Lublinie, Łukowie, Lubomlu, Międzybożu, Bełzie, Szydłowie, Brześciu i Krakowie.

W 1648 r., podczas powstania Chmielnickiego, Bełz był oblegany przez oddziały Kozaków, którzy nałożyli na społeczność miasteczka okup. Wojny poł. XVII w. spowodowały niemal doszczętne zniszczenie Bełza, o czym zaświadcza dokument lustracji miasta z 1667 r. Dla przyspieszenia odbudowy miasta bełski magistrat nadał Żydom takie same prawa, jakie posiadali inni mieszczanie. W 1704 r., podczas wojny północnej, Bełz został zniszczony przez wojska szwedzkie. Po I rozbiorze (1772) Bełz został wcielony do monarchii Habsburgów. Miasto utraciło znaczenie polityczno-administracyjne i przekształciło się w niewielki ośrodek rzemieślniczo-handlowy. 7 maja 1789 r. cesarz Józef II wydał patent tolerancyjny, na mocy którego większość różnic prawnych między chrześcijanami i Żydami została zlikwidowana, a istniejące ograniczenia na budowanie synagog i zakładanie cmentarzy żydowskich zostały zniesione. Żydzi Bełza sukcesywnie zasiedlali całe śródmieście, łącznie z placem rynkowym. Po wielkim pożarze z 1806 r., gdy spłonęła część drewnianego Bełza wraz z bóżnicami, na koszt fundacji rabinów z rodziny Adlerów wzniesiono nową synagogę.

„Chasidut Belz”

W 1816 r. Bełz stał się jednym z ośrodków chasydyzmu w Galicji i siedzibą słynnej dynastii chasydzkiej – Rokeach (jid. Belzer chasidim). Jej założycielem był Szalom Rokeach (1779–1855), który urodził się w Brodach, był uczniem Jakuba Icchaka Horowica (Widzącego z Lublina), a po śmierci swojego mistrza w 1815 r. został uznany za cadyka. Rebe był nazywany Sar Szalom (hebr. Książę pokoju). W Bełzie był rabinem w latach 1817–1855. Z inicjatywy Szaloma Rokeacha w 1843 r. w Bełzie zbudowano Wielką Synagogę i bejt ha-midrasz. W 1874 r. na płd. wsch. od Wielkiej Synagogi, na koszt rodziny Rokeachów, wzniesiono Talmud-Torę oraz nowy budynek rabinów Rokeachów.

Szalom Rokeach głosił idee chasydyzmu w pn. Galicji, na Wołyniu i Węgrzech. Legenda głosi, że posiadał dar uzdrawiania ludzi. Jego sława jako uzdrowiciela, który pomaga w ciężkich chwilach zarówno Żydom, jak i chrześcijanom, sięgała daleko za granice Galicji, Wołynia i Bukowiny. Setki Żydów przyjeżdżało do Bełza, aby dostać błogosławieństwo od cadyka. Szalom Rokeach zmarł w 1855 r. Został pochowany na bełskim kirkucie, a do jego grobu chasydzi pielgrzymują w ważnej potrzebie życiowej do dzisiaj.

Miejsce Szaloma Rokeacha zajął jego piąty, najmłodszy syn, rebe Jehoszua Rokeach (1825–1894). W odróżnieniu od ojca był on aktywnym działaczem politycznym. W 1878 r. znani cadykowie Galicji Wsch. z nim na czele powołali organizację „Machzikej ha-Dat” (hebr. Obrońcy wiary), która miała przeciwdziałać ideom haskali w Galicji oraz broniła idei ortodoksji chasydzkiej. Członkowie organizacji wydawali czasopismo i brali udział w wyborach do Parlamentu Austriackiego.

Legenda głosi, że kiedy rebe zaniemógł z powodu tajemniczej choroby, chasydzi postanowili zawieźć go do Wiednia. Tam, w jednym z najlepszych szpitali w Europie, został zbadany przez specjalistów. Lekarze stwierdzili konieczność przeprowadzenia natychmiastowej operacji, lecz nikt nie mógł przewidzieć jej wyniku. Operacja została przeprowadzona bez komplikacji, lecz w drodze powrotnej z Wiednia do Bełza rebe zmarł.

W 1894 r. trzecim admorem bełskich chasydów został Isachar Dow (I) Rokeach (1854–1926). Isachar kontynuował krzewienie tradycji żydowskich, dbał o edukację i był wielkim autorytetem dla przywódców żydowskich w Galicji i na Węgrzech. Uważano go również za cudotwórcę. Do Bełza przybywały tysiące pielgrzymów z różnych krajów, aby otrzymać błogosławieństwo.

Na bełskiej nekropolii żydowskiej zostali pochowani trzej przywódcy słynnej dynastii bełskich cadyków: Szalom, Jehoszua oraz Isachar Dow (І).

Synagoga

W latach 1839–1845 na nowym miejscu powstała murowana synagoga, a w 1849 r. w jej sąsiedztwie zbudowano bejt ha-midrasz. Inicjatorem budowy był najprawdopodobniej rabi Szalom Rokeach. Z budową synagogi związana jest następująca legenda. Rabi Szalom razem z dwoma swoimi przyjaciółmi złożył obietnicę, że nie będzie spał przez tysiąc nocy і poświęci ten czas na studiowanie Tory. Po kilkuset nocach przyjaciele się poddali, lecz rabi Szalom Rokeach dotrzymał obietnicy. Ostatniej nocy z tysiąca objawił mu się prorok Eliasz i razem studiowali Torę do białego rana. Prorok wtajemniczył Szaloma we wszystkie szczegóły bóżnicy żydowskiej і rabbi Szalom Rokeach obiecał, że zbuduje synagogę właśnie tak, jak nakazał mu prorok Eliasz. Rabbi osobiście pracował na budowie przez 15 lat. Była to wysoka kamienna budowla o grubych ścianach mających ponad 1 m grubości, nawiązujaca stylem do obronnej synagogi z Żółkwi. Zbudowana na planie prostokąta, mieściła salę modlitewną o planie zbliżonym do kwadratu oraz przedsionek i babiniec. Wysoki budynek wieńczyła attyka ozdobiona złocistymi, miedzianymi kulami. Synagoga posiadała wspaniałą akustykę i mogła zmieścić nawet 5 tys. osób.

Początek XX w.

W 1880 r. w mieście mieszkało 2135 Żydów (51,7% całej ludności). Na początku ХХ w. od strony Lwowskiego Przedmieścia powstała kolejna synagoga, ufundowana przez Fajwla Taubego. Jego syn, również Fajwel, założył w 1909 r. towarzystwo „Iszre Lew” niosące pomoc chorym i ubogim. W 1910 r. na płd. od rynku zbudowano bóżnicę tego towarzystwa dobroczynnego.

W 1914 r. w Bełzie mieszkało 3,6 tys. Żydów, 1,6 tys. Ukraińców i 900 Polaków. Aktywne życie bełskiej społeczności przerwała I wojna światowa. W latach 1914–1915 miasto było zajęte przez wojska rosyjskie i wchodziło w skład galicyjsko-bukowińskiego generał-gubernatorstwa. Miejscowość znacznie ucierpiała w wyniku działań wojennych. Już w pierwszych dniach okupacji wojska rosyjskie spaliły prawie wszystkie domy żydowskie na rynku i przyległych ulicach. Po domu modlitewnym „Iszre Lew” pozostały jedynie spalone ściany, trzecia część ścian bejt ha-midraszu i Talmud-Tory została zburzona, w Wielkiej Synagodze zaś w latach 1916–1918 mieścił się austriacki szpital wojskowy. Po rozpadzie Austro-Węgier w 1918 r. Bełz przez krótki czas był miastem powiatowym Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, a w 1919 r. wszedł w skład Polski.

Izachar Rokeach w czasie I wojny światowej musiał opuścić Bełz i wyjechał do Mukaczewa. Dopiero po zakończeniu działań wojennych wrócił do domu. Zmarł w 1926 r. Wszystkie zniszczone budowle żydowskie odbudowano w latach 30. XX w. ze środków rodziny Rokeachów. Od 1926 r. liderem bełskich chasydów został Aaron Rokeach (1880–1957). Dzieciństwo i młodość spędził w domu rodzinnym, wykazywał duże zainteresowania nauką i studiowaniem Tory. Od wczesnych lat prowadził ascetyczny styl życia, co miało wpływ na jego zdrowie. Postać rabbiego Aarona otaczała aura mistycyzmu. Wielu jego uczniów opowiadało o cudownej mocy błogosławieństw cadyka cudotwórcy і porównywało go z samym Baal Szem Towem – założycielem chasydyzmu.

Na początku lat 30. w Sokalu, a następnie w Bełzie, powstała organizacja syjonistyczna Tora wa-Awoda (hebr. Tora i Praca), której założycielami byli Izaak Mautner, Szmul Szpindel i Izaak Teller. Później powołano do życia także organizację „Bnej Akiwa” (hebr. Synowie Akiwy), w ramach której istniały dwie grupy liczące razem 20 członków. Czołowymi działaczami „Bnej Akiwa” byli Mosze Hadari i Mirel Ziefert. Członkowie tego ruchu organizowali wydarzenia kulturalne oraz nauczanie języka hebrajskiego. Ponadto współpracowali z partią „Hitachdut” (hebr. Jedność) oraz innymi żydowskimi partiami politycznymi.

 

II wojna światowa i Zagłada

We wrześniu 1939 r. miasteczko zostało zajęte najpierw przez Armię Czerwoną, a następnie po 10 października przez wojska niemieckie i weszło w skład Generalnego Gubernatorstwa (1939–1944). Razem z wycofującymi się wojskami sowieckimi wielu Żydów wyjechało na wschód do ZSRR. Niemieckie władze okupacyjne spędziły do Bełza Żydów z najbliższych miejscowości oraz utworzyły tu obóz pracy. W maju 1942 r. przebywało w mieście ok. 1,5 tys. Żydów. Ok. 1 tys. z nich 2 czerwca 1942 r. zmuszono do przejścia piechotą ok. 60 km do Hrubieszowa, a stamtąd wywieziono ich do obozu zagłady w Sobiborze. We wrześniu 1942 r. ich los podzieliło ok. 500 pozostałych w Bełzie Żydów.

Ostatni rabin

Ostatni rabin Bełza Aaron Rokeach, ratując się przed nazistami wyjechał do Przemyślan jesienią 1939 r. W lipcu 1941 r. hitlerowcy okrążyli dzielnicę żydowską, spędzili wszystkich Żydów do synagogi, a następnie ją podpalili. Wówczas uratował ich duchowny greckokatolicki Emilian Kowcz (słynny „proboszcz Majdanka”, który w 2001 r. został ogłoszony błogosławionym męczennikiem). Nakłonił on esesmanów, by go wpuścili do płonącej bóżnicy. Korzystając z chwilowego zamieszania wśród oprawców, Kowcz otworzył drzwi synagogi, skąd zaczęli wybiegać ludzie. Duchowny zauważył przy wejściu drobne ciało, które wziął na ręce i wyniósł z ognia. Tym uratowanym był rabin Aaron Rokeach. Niestety, nie wszystkim udało się wydostać z synagogi. Wśród zmarłych znaleziono ciało jego jedynego syna – Moszego. Wraz z jego śmiercią została przerwana bezpośrednia linia dynastyczna bełskich rabinów Rokeachów (obecny admor bełskiej dynastii chasydzkiej jest synem kuzyna rabbiego Aarona).

W 1943 r. rabbiemu і jego przyrodniemu bratu rabbiemu Mordkemu z Biłgoraja udało się przedostać na Węgry przy pomocy oficera węgierskiego kontrwywiadu. Rabbi i jego brat ogolili brody i pejsy, po czym mieli udawać uwięzionych radzieckich generałów schwytanych przez Węgrów i konwojowanych do Budapesztu w celu przeprowadzenia przesłuchania. Uciekinierzy później wspominali, że doświadczali „cudów” na każdym etapie tej ucieczki. Przez całą drogę liczącą 200 km przez Galicję i Słowację do granicy węgierskiej ich samochód przesłoniła tak gęsta mgła, że był prawie niewidoczny. Kiedy rabbi z bratem w końcu dotarli do granicy węgierskiej, zostali zatrzymani na przejściu granicznym. W decydującym momencie na przejściu pojawiło się trzech wysoko postawionych urzędników z Budapesztu і wydało rozkaz o przepuszczeniu samochodu. Bełscy chasydzi szczerze wierzą w to, że było to trzech bełskich cadyków, zesłanych z niebios w celu pomocy rabbiemu Aaronowi w pomyślnym zakończeniu ucieczki…

Po wojnie rabbi Aaron Rokeach odrodził bełski ośrodek chasydzki w Izraelu, gdzie żył do 1957 r. Do dworu cadyka z Bełza dołączyli inni chasydzi, których cadykowie zginęli w Europie – w ten sposób bełscy chasydzi ponownie stali się jedną z najliczniejszych społeczności.

Bełz powojenny

W 1944 r. miasto ponownie znalazło się w granicach Polski. Podczas wymiany ludności między Polską Republiką Ludową a Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, a także w ramach akcji „Wisła” z Bełza i okolic wysiedlono wszystkich Ukraińców. Na mocy umowy o zmianie granic z 15 lutego 1951 r. Bełz został włączony do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, rejon ustrzycki zaś przeszedł do Polski. Bełskich Polaków wówczas wywieziono, a w mieście osiedlili się głównie Ukraińcy z rejonu ustrzyckiego oraz przesiedleńcy z innych regionów Ukrainy i ZSRR. Od 1991 r. Bełz znajduje się w granicach niepodległej Ukrainy.

W 1945 r. do Bełza wróciło 220 Żydów. Część z nich wyjechała do Polski, Izraela i innych krajów, lecz niewielka społeczność żydowska funkcjonowała tu nieprzerwanie również po wojnie. Dopiero pod koniec lat 90. XX w. prawie wszyscy mieszkający w Bełzie Żydzi wyemigrowali.

Najcenniejsze obiekty żydowskiego dziedzictwa kulturowego, w tym Wielka Synagoga, bejt ha-midrasz i Talmud-Tora, zostały wysadzone w powietrze w 1942 r. Ruiny tych budynków rozebrano w 1951 r., już w czasach radzieckich. Z zespołu synagogalnego do naszych czasów dotrwał jedynie budynek dawnej mykwy. Zachował się też budynek towarzystwa dobroczynnego „Iszre Lew” oraz pozostałości cmentarza żydowskiego z częściowo zachowanymi macewami.

Miejsce dla pielgrzymów

Bełz pozostaje ważnym celem pielgrzymek chasydów z całego świata pragnących odwiedzić groby sławnych cadyków. Na potrzeby tych wizyt naprzeciwko cmentarza została zbudowana nowa synagoga, mykwa i dom dla pielgrzymów. Cmentarz w 2007 r. został ogrodzony murem. Klucze do bramy cmentarza można uzyskać, dzwoniąc pod numer tel. +38 032 575 24 17.

Cmentarz żydowski w Bełzie, 2014, fot. Viktor Zagreba, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl