Biłgoraj - Karta Dziedzictwa Kulturowego

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zezwolenie na założenie prywatnego miasta Biłgoraja na prawie magdeburskim wydał król Stefan Batory kalwinowi – Adamowi Gorajskiemu w 1587 r. Przywilej lokacyjny zezwalał osiedlać się tu „ludziom wszelkiego stanu” – Polakom, Rusinom i Żydom. Gorajski założył zbór kalwiński oraz prawdopodobnie także parafię prawosławną (która w XVII w. była już unicka). Odrębny przywilej dla Żydów wydał Zygmunt Gorajski (syn założyciela miasta) w 1616 r. i potwierdził go w 1634 r. Gorajscy byli właścicielami miasta do 1664 r. Po nich Biłgoraj przeszedł w ręce Rejów (1665–1683), potem, na krótko, Fredrów i Grothusa, a następnie Szczuków (1693–1733) oraz Potockich (1733–1802). W 1802 roku zadłużone dobra przejęła Komisja Bankowa, od której nabyli je Nowakowscy (1803–1850). Po spłaceniu kolejnych długów, około 1850 r., właścicielem dóbr został Rosjanin – Mikołaj Płatonow, od którego miasto nabył w 1864 r. Skarb Państwa i oddał w dzierżawę Józefowi Goldmanowi. Dwa lata później, na mocy wydanego w  1866 r. ukazu carskiego o zniesieniu stosunków dominalnych w miastach Królestwa Polskiego, Biłgoraj stał się własnością rządową. Otoczone lasami miasto omijały najazdy tatarskie. Duże zniszczenia spowodowały dopiero wojny toczące się w połowie XVII w., przemarsze wojsk szwedzkich, rosyjskich, saskich w czasie wojny północnej oraz postoje wojsk koronnych i litewskich. Mieszkańcy Biłgoraja, co najmniej od XVIII w., zajmowali się wytwarzaniem sit, które sprzedawali w całym kraju i poza granicami. To dochodowe rzemiosło uprawiano z powodzeniem w XIX i na początku XX w., a do wykonywania i obwoźnej sprzedaży sit licznie przystąpili także Żydzi. Szanse na dochodowy interes wpłynęły istotnie na rozwój liczebności mieszkańców.

 

Po I rozbiorze Rzeczypospolitej, Biłgoraj znalazł się na kilka lat w Galicji austriackiej (1772–1776 r.), ale część terenu tego zaboru z miastem została zwrócona Polsce. W latach 1795–1809, po III rozbiorze, ponownie wszedł w skład Galicji, a następnie Księstwa Warszawskiego. Od 1815 do 1915 r. znajdował się w zależnym od Rosji Królestwie Polskim. Przed I wojną światową Biłgoraj liczył ponad 11 tys. mieszkańców, z czego połowę stanowili Żydzi. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości miasto pozostało stolicą powiatu biłgorajskiego (było nią od 1866 r.), wchodzącego w skład województwa lubelskiego (województwo w innym, większym niż przed rozbiorami kształcie). Liczba ludności spadła po wojnie do 5600 osób, z czego 66 % stanowili Żydzi. Przed wybuchem II wojny światowej liczba mieszkańców wzrosła do blisko 8300, w tym ponad 5 tys. Żydów (60 %).

Na początku II wojny światowej, w 1. połowie września 1939 r., Biłgoraj został dwukrotnie zbombardowany i podpalony z kilku stron naraz. Z dawnej zabudowy pozostały jedynie nieliczne budynki. Po krótkim pobycie w mieście Armii Czerwonej, na początku października do Biłgoraja wkroczyli Niemcy. Rozpoczęli oni wkrótce represje skierowanie głównie przeciwko ludności żydowskiej, stopniowo nasilane, aż do utworzenia getta, zlikwidowanego ostatecznie na początku 1943 r. Większość Żydów zginęła w obozie śmierci w Bełżcu.

Po wojnie Biłgoraj pozostał stolicą powiatu biłgorajskiego. Po administracyjnej reformie z 1975 r., miasto stało się siedzibą władz gminy w woj. zamojskim i było nią jeszcze przez 10 lat po upadku PRL (w 1989 r.), do roku 1999, kiedy to ponownie zostało siedzibą władz powiatu biłgorajskiego w województwie lubelskim.

Historia społeczności żydowskiej Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi biłgorajscy są odnotowywani w dokumentach archiwalnych już w końcu XVI w., choć jako zorganizowana społeczność otrzymali dokument określający ich przywileje i obowiązki od Zygmunta Gorajskiego dopiero w 1616 i 1634 r. Mieli swobodę osiedlania się w mieście, posiadania bożnicy, innych budynków gminnych i cmentarza oraz nabywania i sprzedawania nieruchomości. Podlegali jurysdykcji właściciela dóbr. Początkowo zależni byli od kahału w Szczebrzeszynie. W czasie powstania Chmielnickiego Kozacy zniszczyli Biłgoraj i okoliczne miasta (Tarnogród, Frampol) oraz wymordowali część ludności, w tym wielu Żydów. Miasta nie ominęły także wojska szwedzkie oraz postoje wojsk koronnych i litewskich. Mimo to społeczność żydowska w 2. połowie XVII w. powoli odradzała się.

Dzięki dokumentowi Stanisława Szczuki, Żydzi w Biłgoraju uniezależnili się od Szczebrzeszyna, tworząc w końcu tego stulecia (1694 r.) samodzielny kahał, od którego początkowo (od 1741 r.) zależni byli także Żydzi z Frampola. Wywołało to protest Żydów Ordynacji Zamojskiej, którzy rościli sobie pretensje do zwierzchności nad tymi gminami. Z 2. połowy XVIII w. zachowało się kilka statystyk podatkowych. W 1765 r. w całym kahale biłgorajskim (miasto i okoliczne wsie) pogłówne płaciło 661 Żydów, w 1778 r. – 418 Żydów, a w 1790 r. – 508, w tym 351 w mieście i 157 w okolicznych wsiach. Sądząc z liczby „głów” płacących podatek, był to na terenie Lubelszczyzny kahał średniej wielkości. Procentowy udział społeczności żydowskiej w mieście obrazują dopiero statystyki z XIX w. W 1819 r. w Biłgoraju mieszkało 1671 chrześcijan (rzymskokatolików i unitów) oraz 616 Żydów, którzy stanowili 26,7% ogółu mieszkańców. Już wówczas Żydzi posiadali nazwiska, nadane im za czasów drugiego zaboru austriackiego (1795–1809).

Rabinem w Biłgoraju był Awigdor Majzels (od ok. 1773 r. do 1819 r.), po którym stanowisko objął pochodzący ze Szczebrzeszyna jego zięć – Natan Perlmutter (1819–1864), odnotowany też jako Natan Note syn Cwi Hirsza z Berlina. Jeszcze przed śmiercią Natana, rabinem został Nachum (Suchym) Palast (1860–1877), usunięty z tego stanowiska po kilkunastu latach, w wyniku oskarżenia o nadużycia finansowe. Na jego miejsce wybrano Szmula Engela, którego po paru latach (w 1884 r.) deportowano do austriackiej Galicji, gdyż nie posiadał obywatelstwa Królestwa Polskiego. Po nim rabinem został Jakub Mordechaj (Jankiel Mordko) Zylberman – dziadek Izaaka Baszewisa Singera. Wcześniej był on rabinem w Porycku (dziś Pawliwka na Ukrainie) i Maciejowie (dziś Łukiw na Ukrainie). W roku 1913 przekazał urząd rabina swojemu synowi Ickowi, który wkrótce został oskarżony o nieprawidłowości finansowe. W czasie I wojny światowej, podczas epidemii cholery Jakub Mordka wyjechał do Lublina i tam zmarł w 1916 r. W Biłgoraju zastąpił go na krótko rabin Chaim Hochman, który przeniósł się tu ze zniszczonego w czasie wojny Krzeszowa. Po wojnie rabinem został najstarszy syn Jakuba Mordki – Josef Zylberman (do 1926 r.), a po jego śmierci, rabinem wybrano Mordechaja (Markusa) Rokeacha (Rokecha). W czasie II wojny światowej, dzięki pomocy Żydów węgierskich, udało mu się wyjechać do Izraela, gdzie zmarł w 1949 r.

Wiek XIX w Królestwie Polskim pod zaborem rosyjskim to czas polskich powstań, a w tradycji żydowskiej – szeregu zmian wprowadzanych przez administrację rosyjską. Żydom nadano wówczas nazwiska, a w miejsce kahałów w 1821 r. wprowadzono wybierane co trzy lata Dozory Bożniczne i nakaz układania dla gmin 3-letnich budżetów. W 1862 r. nadano Żydom częściowe prawa obywatelskie. W pierwszej ćwierci tego stulecia coraz bardziej popularnym stawał się nurt chasydzki. Do miasta docierały także idee Haskali.

Na czele kahału stała starszyzna: w 1721 r. Rubin Mendlowicz, w 1728 r. Lejba Herszkowicz, Rubin Zelkowicz i Dawid Gerszonowicz, w 1732 r. Berek Lewkowicz, Zelik Michalewicz i Icek Joszkowicz. W 1. ćwierci XIX w. szkolnikami (posługaczami kahalnymi) byli Hersz Boruch i Anszel (Ankiel) Amt (1810–1825), Majlech Tober i Mojżesz Tauberman (obaj odnotowani w 1825 r.) oraz Bendyk Wenberg (Beniamin Wamberger – „kahalny”) i Icek Rytner – podpisani pod pierwszym projektem budżetu gminy w 1818 r. W 2. ćw. XIX w. szkolnikami byli: Beniamin Szlajen i Jankiel Kalksztajn (1827 r.) oraz Anszel (Ankiel) Morgensztern (1832 r.).

W projekcie budżetu na lata 1843–1846 przewidziano pensje dla dwóch szkolników. Nie było w nim pensji dla rabina, być może utrzymywanego z nie ujętej w budżecie składki całej społeczności żydowskiej. Pensję dla rabina wprowadzono do budżetu dopiero od 1851 r. (75 rubli rocznie). Pozostałymi opłacanymi wówczas funkcjonariuszami gminy byli kantor, kasjer i dwóch szkolników. W latach 1869–1875 szkolnikami byli Szimszon Filer, Fiszel Bran, Jankiel Udes. W ostatnim w czasach zaboru rosyjskiego budżecie gminy na lata 1915-1917, przewidziano jak poprzednio, pensje dla dwóch szkolników (po 30 rubli) oraz wynagrodzenie dla rabina urzędowego (200 rubli) i rabina duchownego (100 rubli). Rozróżnienie na dwóch rabinów jest zaskakujące i nie spotykane w innych budżetach. Świadczyć ono może o jakichś, trudnych dziś do ustalenia, podziałach wewnątrz gminy. Oprócz nich pensję z budżetu gminy pobierał szkolnik – Szmul Frost.

Odnotowanym w archiwaliach dozorcą bożnicznym przez blisko 30 lat był Szmul Szwerdszarf (ważna postać w ówczesnych dziejach gminy) pełniący tę funkcję od 1847 d o 1875 r. Dozorcami byli także: Herszko Harman, Nusym Sztrum, Szmul Wajsman. W 4. ćwierci XIX w. funkcję tę pełnili Szloma Zypman, Froim Szternberg, Dawid Lubliner, Fiszel Szwerdszarf; a na początku XX w.: Szyja Majman, Noech Lichtensztajn, Nusym Wajsman, Aron Grosman i Herszko Edelsztajn.

Chasydyzm trafił do Biłgoraja, jak można sądzić, już pod koniec 1. ćwierci XIX w., gdy z Leżajska przybył do miasta Daniel Wakszul, odnotowany w 1865 r. jako jeden ze starszych duchownych. Pozostali dwaj to Szmul Wagner i Michel Pancerman. W 1846 r. chasydzi stanowili dużą część społeczności żydowskiej miasta, choć wówczas jeszcze dominowali ortodoksi. Rywalizacja pomiędzy tymi grupami i ich zwolennikami spowodowała szereg konfliktów, pojawiających się wewnątrz gminy żydowskiej od około 2. połowy XIX w. Świadczą o tym oskarżenia kierowane na kolejnych rabinów i członków Dozoru Bożnicznego przez poszczególnych Żydów biłgorajskich, bądź ich grupy oraz oskarżenia pochodzące od rabina i Dozoru przeciwko wybranym mieszkańcom miasta lub ich grupom. Zapewne z chasydyzmem związany był rabin Nachum Palast, usunięty na skutek oskarżeń, jak i rabin Szmul Engel, deportowany do Galicji (zasłynął potem jako cadyk w Radomyślu). Długo nie przebywał również w Biłgoraju szochet Szoel Gebet, przybyły tu w 1875 r. zwolennik izbicko-radzyńskich dynastii chasydzkiej Leinerów, oskarżony przez rabina i Dozór o nielegalne dokonywanie rzezi koszernej i głoszenie „słowa bożego”. Wybrany na rabina w 1884 r. Jakub (Jankiel) Mordko Zylberman (dziadek I. Baszewisa Singera) – związany był z chasydami z Turzyska. Ojciec Singera – Mendel Pinkas (pochodzący z Tomaszowa) był z kolei zwolennikiem chasydów z Bełza. W 1913 r. Jakub Mordka Zylbreman – „rabin przy synagodze” – zrezygnował ze swojej funkcji na rzecz syna Icka, a sam został rabinem „przy domach modlitwy”.

W końcu XIX w. (1889 r.) w posiadaniu gminy żydowskiej znajdowała się duża murowana synagoga z 1875 r., trzy murowane szkoły modlitewne, mykwa, trzy cmentarze, szkoła „Talmud-Tora" i przytułek dla ubogich. Były tu także co najmniej cztery prywatne domy modlitwy.

Dopiero na początku XX w. pojawiły się w społeczności żydowskiej Biłgoraja partie polityczne (Bund i partia syjonistyczna), organizacje społeczne i kulturalne (teatr, biblioteka) oraz skauting. Zakładano nowe chedery, których liczba szybko wzrosła do kilkunastu. Do chederów uczęszczali chłopcy; dziewczęta chodziły do szkoły państwowej. Szczególny wpływ na powstawanie partii i organizacji żydowskich miały wydarzenia związane z rewolucją 1905 r. i I wojną światową. Spowodowały one duży ruch ludności, z którą zaczęła tu docierać też żydowska prasa. Niewątpliwie duże znaczenie dla przepływu wiadomości ze świata polityki i kultury miały działające w mieście drukarnie Mordko Wernerów (pod koniec XIX w.) i rodziny Kaminerów (na początku XX w.). Największą z nich była powstała w 1906 r. drukarnia Natana Kronenberga, specjalizująca się głównie w wydawaniu dzieł religijnych.

Przed I wojną światową spory wewnątrz gminy powróciły na dużą skalę. Przedstawiciel Dozoru Bóżniczego – Icek Kaminer – oskarżył w 1913 r. pozostałych członków Dozoru – Szulima Rofera i Jakuba Szyję Zilbercwajga o nieprawidłowości w budżecie gminy, dotyczące opłat za ubój rytualny ptactwa (w tym łabędzi). Korzyści z tego procederu mieli odnosić także rabini Zylbermanowie i szocheci. Być może konflikt ten wynikał z faktu, że Kaminer – właściciel drukarni – był zwolennikiem odmiennej tradycji chasydzkiej – dynastii z Gorlic. Kolejny konflikt pojawił się rok później – grupa Żydów oskarżyła rabina Icka Zylbermana, który pomimo otrzymywania od gminy pensji pobierał dodatkowe opłaty za wypisywanie aktów metrykalnych. Nie miało to jednak konsekwencji, bowiem wybuchła I wojna światowa.

Przed nadejściem wojsk austriackich w 1915 r. Rosjanie wycofali swoją administrację. Wyjechała także część mieszkańców Biłgoraja, w tym rabini. Jakub Moszko Zylberman zmarł w Lublinie w 1915 r., jego syn Icek ewakuował się do Równego na Wołyniu. Zastąpił go Chaim Hochman, rabin gminy żydowskiej w Krzeszowie, który po spaleniu się Krzeszowa w wyniku działań wojennych, przeniósł się do Biłgoraja.

Pod koniec 1918 r. Polska odzyskała niepodległość. W czasie wojny wielu mieszkańców miasta wyjechało, dlatego liczba ludności istotnie się zmniejszyła – z ponad 11 tys. w 1913 r. do około 5600 w 1921 r., w tym Żydów z 5595 do około 3700. Ustanowione przez rosyjskich zaborców Okręgi Bóżnicze zostały przemianowane w Polsce na Gminy Wyznaniowe Żydowskie. W Biłgoraju wybrano nowego rabina, kolejnego przedstawiciela rodu Zylbermanow – Josefa, podrabinem został dotychczasowy rabin Chaim Hochman, a na czele Dozoru stanął Gerszon Gutwein.

Żydzi zamieszkiwali głównie w domach przy rynku i w jego okolicy – przy ul. Lubelskiej, Nadstawnej i Morowej. W ich rękach było większość sklepów, warsztatów rzemieślniczych – także sitarskich. Mieli też swoich przedstawicieli w radzie miasta. Działały obecne już przed wojną partie, organizacje społeczne i kulturalne (biblioteka im. Szolema Alejchema). Pojawiły się także nowe partie Aguda i Mizrachi, różne frakcje partii syjonistycznej i partii lewicowych. Utworzono oddział Związku Rzemieślników Żydowskich, założony został bank żydowski oraz kasa oszczędnościowa.

 

Nieco szczegółów dotyczących funkcjonowania społeczności żydowskiej w tym czasie odnaleźć można w  zachowanych budżetach gminy. Zorganizowana w pełni gmina odrodziła się dopiero w 1921 r. Należało do niej łącznie 4835 Żydów, w tym około 3700 Żydów w mieście i w 10 okolicznych wsiach. W 1921 r. rabinem był Josef Zylberman – starszy syn Jakuba Mordki, a jego zastępcą wspomniany Chaim Hochman. Josef zmarł w 1926 r. Jego następcą został na krótko ponownie Hochman, a w 1927 r. rabinem wybrano Mordechaja (Markusa) Rokeacha (Rokecha) z dynastii cadyków z Bełza. Oprócz niego z funduszy gminnych (pochodzących z dochodów z rzeźni i ze składki od najbogatszych) opłacano innych funkcjonariuszy gminy – podrabina Chaima Hochmana, sekretarza Arona Bergmana, rzezaka Lejzora Morensztajna, drugiego rzezaka Wolfa Wajnberga, nadzorcę rzeźni Chemię Szuldinera (był też „nadzorcą przy macy”), woźnego Abrama Szuldinera, stróża Zyndela Altbauma oraz nauczycieli: Kloca i Rycera. Przedwojenny rabin – Icek Zylberman – po powrocie z Rosji nie wrócił na swoje stanowisko – został etatowym nadzorcą jatek. Gmina utrzymywała też wdowę po rabinie Jakubie Mordce Zylbermanie i jej dzieci, wdowę po odsuniętym od funkcji szojchecie Pancermanie – Ruchlę. O pensję od gminy starał się również kantor – Dawid Rycer. Gmina utrzymywała trzy szkoły – „Talmud-Torę", „Jabne” i „Zichron Jakub”, przytułek, Kasę Dobroczynną Gemilut Chesed. Z pieniędzy gminy remontowano łaźnię, budynek bożnicy i domy modlitwy, zakupiono plac na powiększenie cmentarza i plac na dom dla rabina (w starym domu mieszkała wdowa po rabinie Jakubie Zylbermanie), wybudowano też rzeźnię drobiu. Budżet gminy musiał być akceptowany przez rabina i przez Zarząd Gminy Wyznaniowej Żydowskiej oraz, co ciekawe, przez „Zebranie pełnomocników”. Prezesami Zarządu byli na zmianę M. Majman i I. Oliwa, członkami – Sz. Adler, I. Rapoport, H. Cymryng, L. Sznajderberg, I. Rener. Zebraniu pełnomocników przewodniczył L. Goldberg, a uczestnikami Zebrania byli Sz. Rofer, Ch. Obligenharc, L. Sztern, Ch. Baran, E. Kloc, Ch. Gutwajn, N. Fryling i M. Gliklich.

Przed wybuchem II wojny światowej liczba wszystkich mieszkańców miasta wzrosła do ponad 8 tys., w tym Żydów do około 5 tys. (60%). Na początku II wojny światowej do Biłgoraja na kilka dni weszły oddziały sowieckie. Niemcy pojawili się tu na początku października. Wkrótce okupanci rozpoczęli represje skierowane przeciwko ludności cywilnej, głównie ludności żydowskiej – bicie, poniżanie, kontrybucje, szereg zakazów i nakazów oraz przymusowe roboty. W czerwcu 1940 r. założone zostało getto, do którego musieli przenieść się wszyscy mieszkający poza jego terenem Żydzi. Z czasem następowała eskalacja przemocy – pojawiły się wysiedlenia (do Tarnogrodu i Goraja) i egzekucje. Pod koniec 1939 r. utworzony został Judenrat z Szymonem Binem na czele, którego członków po kilku miesiącach rozstrzelano za niewykonywanie poleceń okupanta. Do miasta zaczęły przybywać transporty Żydów z Austrii (głównie z Wiednia). Pomagał im zorganizowany w mieście Komitet Pomocy.

 

Deportacje Żydów z Biłgoraja do obozów rozpoczęto na wiosnę 1942 r. Pierwszy transport skierowano na Majdanek, a od sierpnia kolejne transporty kierowano już wyłącznie do Bełżca. Kresem społeczności żydowskiej Biłgoraja była likwidacja getta i pozostałych w nim mieszkańców w styczniu 1943 r.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydłużony kształt urbanistyczny miasta uzależniony był od jego położenia w widłach rzek Czarnej i Białej Łady. Do dziś zachowany jest dawny układ rynku i ulic. W części północnej usytuowany jest rynek lokacyjny z siecią wychodzących z niego ulic – na północny wschód do Zamościa, na południe do Tarnogrodu i na zachód za Ładę, za którą na północ odchodzi trakt do Lublina, a na południe do Krzeszowa. Przy drodze do Zamościa usytuowany został kościół, przy drodze do Tarnogrodu cerkiew (daleko od rynku), a w pobliżu rynku, na pd.-zach. od niego, przy skrzyżowaniu ulic Lubelskiej i Nadstawnej – synagoga, domy modlitwy, szkoła, przytułek, mieszkanie rabina oraz cmentarz. Kolejny cmentarz usytuowano na południowy wschód od centrum, przy ulicy Morowej, a następny jeszcze dalej na południe. Cmentarze chrześcijańskie ulokowano na zachód od centrum, za Ładą. Z czasem Biłgoraj rozbudował się w stronę południową, tworząc duże przedmieście, powiększone jeszcze przez włączenie do miasta w 1954 r. wsi Puszcza Solska z zespołem klasztoru franciszkanów. Współcześnie miasto rozbudowuje się również w stronę zachodnią – w kierunku traktu z Lublina do Jarosławia i Przemyśla.

Obiekty architektury i budownictwa - zachowane i nieistniejące Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Zbór kalwiński utworzył Adam Gorajski po lokacji, jako pierwszą świątynię chrześcijańską w Biłgoraju, zapewne w północno-zachodniej części miasta. Obiekt ten istniał do 1676 r.

2) Cerkiew pw. św. Jerzego Męczennika, usytuowana przy ulicy Tarnogrodzkiej, powstała w zapewne niedługo po lokacji miasta, jeszcze jako prawosławna, ale już na początku XVII w. stała się unicką. Kolejne świątynie były drewniane, a w latach 1790–1793 wzniesiono cerkiew murowaną, przejętą w 1875 r. przez prawosławie rosyjskie. W 1919 r. cerkiew rekoncyliowana została na kościół. Nową cerkiewkę prawosławną wybudowano w latach 90. XX w. w południowej części miasta, niedaleko kościoła w Puszczy Solskiej.

3) Pierwotnie Biłgoraj należał do parafii rzymskokatolickiej utworzonej na początku XVII w. przy klasztorze franciszkanów, w sąsiedniej wsi Puszcza Solska. W mieście, niedaleko rynku, przy drodze do Zamościa, funkcjonowała kaplica. Samodzielną rzymskokatolicką parafię założono w końcu XVII w. Pierwotny kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny był drewniany. Obecny murowany wybudowano w latach 1732–1755. W latach 1883-1885 przebudowano jego fasadę. Kościół, spalony w 1939 r., odbudowany został jeszcze w czasie wojny, w 1942 r.

4) Kościół pw. św. Marii Magdaleny i klasztor franciszkanów został założony przez Zamoyskich we wsi Puszcza Solska, włączonej do miasta w latach 50. XX w. W 1644 r. Zamoyscy sprowadzili do wsi franciszkanów, którzy opiekowali się parafią do jej kasaty w 1864 r. Od tego czasu funkcjonuje tu zwykła parafia diecezjalna. Murowany klasztor ufundowała Konstancja Zamoyska około 1778 r. Od 1794 r. jego część pełniła funkcję kościoła. Obecny kościół wzniesiono w latach 1921–1928.

5) Zespół synagogalny (obecnie nieistniejący) założony niedaleko rynku, na pd.-zach. od niego, w kwartale pomiędzy ulicami Lubelską i Nadstawną, składał się z murowanej bożnicy z 1875 r. (wzniesionej na miejscu poprzedniej drewnianej), trzech murowanych szkół modlitewnych z przełomu XIX i XX w., murowanej łaźni z mykwą, domu rabina, rzeźni z 1927 r. i przytułku. Zabudowa ta została zniszczona na początku wojny, jej resztki rozebrano, a teren zabudowano w latach 60-tych XX w. blokami mieszkalnymi.

6) Cmentarz żydowski najstarszy, zapewne z 1. poł. XVII w., usytuowany przy ul. Lubelskiej, w pobliżu zabudowy zespołu synagogalnego, na zach. od niego, zdewastowany w czasie II wojny światowej, zabudowany w latach '60. XX w.

8) Nowy cmentarz żydowski „na Piaskach”, przy obecnej ul. Konopnickiej, założony został w 1. połowie XIX w., na pd. od centrum, dosyć daleko od niego, powiększony w 1927 roku. Jego przedwojenna powierzchnia to 2,44 ha. W czasie wojny chowano na nim ofiary egzekucji i do 1943 r. przeprowadzano egzekucje. Cmentarz „na Piaskach”, podobnie jak inne tutejsze cmentarze żydowskie, został też w tym samym czasie zdewastowany – rozebrano ogrodzenie (zapewne rękami Żydów – tak jak robiono to gdzie indziej), zabrano macewy, użyte następnie m.in. do budowy dróg, wykładania chodników i dojazdów. Po wojnie chowano tu zwłoki Żydów ekshumowane z terenu miasta i okolic. Z czasem teren cmentarza rozparcelowano na działki przekazane następnie różnym właścicielom. Na największej działce wybudowano w latach '70. XX w. „Fabrykę Domów”. W latach '80. z inicjatywy Żydów z zagranicy (rodziny Arta Lumermana) wydzielono z terenu dawnego cmentarza niewielką działkę, którą ogrodzono i ustawiono na niej kilka z zachowanych w całości macew. Na niej wzniesiony został pomnik w formie ściany z wmurowanymi fragmentami macew, upamiętniający tutejsze ofiary Holokaustu. Zaczęto zwozić tu także macewy odnalezione na terenie miasta i okolic. Nagrobki układane na ziemi chłoną wilgoć, porastają mchem i niszczeją.

9) Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Lubelskiej, założony najprawdopdobniej w końcu XVIII w., czynny do końca 3. ćwierci XIX w., wpisany do rejestru zabytków, obecne „Lapidarium sztuki cmentarnej”. Zachowanych ok. 40. nagrobków z XIX w.

10) Cmentarz grzebalny przy ulicy Lubelskiej, założony w 1. połowie XIX w. jako unicki, w 4. ćwierci XIX w. przemianowany na prawosławny, wtedy też powiększony o część rzymskokatolicką i wojskową przeznaczoną dla garnizonu rosyjskiego.

11) Cmentarz grzebalny, parafialny kościoła w dawnej Puszczy Solskiej, założony około połowy XIX w.

12) „Miasteczko żydowskie” – współczesna realizacja – rynek z drewnianą zabudową wokół niego i drewnianą synagogą na środku rynku, usytuowane na południowy-zachód od centrum, przy ul I. B. Singera.

 

13) Obiekt muzealny „Zagroda sitarska” złożony z drewnianego domu mieszkalnego i warsztatu sitarskiego, zachowany dla upamiętnienia rzemiosła, które rozsławiło Biłgoraj w Polsce i poza jej granicami.

14) Ławeczka Izaaka Baszewisa Singera – pomnikowa forma upamiętniająca pisarza noblistę, który bywał w Biłgoraju u swojej rodziny.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Twórczość Izaaka Baszewisa Singera, pisarza żydowskiego pochodzenia, piszącego w języku jidysz, laureata literackiej Nagrody Nobla. Singer bywał w Biłgoraju, gdyż stąd pochodziła jego matka. W jego twórczości terenem akcji powieści i opowiadań są okolice miasta.

2) Harvey Keitel – słynny aktor amerykański, jego przodkowie (rodzina Zylberlicht) pochodzili z Biłgoraja.

ŹródłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego

Archiwum Państwowe w Lublinie

Urząd Stanu Cywilnego – wyznanie mojżeszowe

Rząd Gubernialny Lubelski I

Rząd Gubernialny Lubelski II

Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Społeczno-Polityczny

BibliografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

-   J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985

-   J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990

-   J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003

-   Biłgoraj czyli raj. Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma (red. M. Adamczyk-Garbowska, B. Wróblewski), Lublin 2005 [zbiór tekstów historycznych wygłoszonych na konferencji singerowskiej w Biłgoraju]

-   Zagłada Biłgoraja. Księga pamięci [przekład książki zawierającej materiały zebrane przez Abrahama Kronenberga „Churbn Biłgoraj”, Tel Awiw 1955] (przeł. z jidysz M. Adamczyk-Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński), Gdańsk 2009

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Paweł Sygowski