Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Bolechów - przewodnik

ukr. Болехів, jid. באָלעכעוו

Bolechów - przewodnik
Rzeka Sukiel w Bolechowie, przed 1930, zbiory Biblioteki Narodowej - www.polona.pl

Sól spod Górki Salomona

Bolechów położony jest w Beskidach Sokołowskich u malowniczego podnóża Karpat Ukraińskich, w dolinie rzeki Sukiel, przy drodze samochodowej Lwów–Czerniowce. Nazwa miasta (Bolechów albo Wołechów) wywodzi się prawdopodobnie od słowa „wołochy” (Wołosi), oznaczającego niegdyś pasterzy wołoskich zamieszkujących na terytorium wchodzącycm w skład współczesnej Rumunii. Osada powstała z dwóch sąsiadujących ze sobą wsi: Bolechowa Ruskiego i Bolechowa Wołoskiego.

W uroczysku Górka Salomona, znajdującym się nieopodal Bolechowa, archeolodzy odkryli pozostałości grodu staroruskiego z ХІ–ХІІ w. Pierwszą wzmiankę pisemną o ziemiach bolechowskich znajdujemy w akcie królowej węgierskiej Elżbiety z 1371 r., w której nagradza nimi za służbę Daniela Dażbohowicza. Założenie i rozwój Bolechowa były związane z obecnością w pobliżu pokładów soli. Miasto założył wokół warzelni soli w poł. ХVІ w. polski szlachcic Mikołaj Giedziński. Pierwszą warzelnię w Bolechowie zbudowała Amalia Grosowska w miejscu Starej Bani w 1546 r., chociaż wiadomo, że wydobycie soli rozpoczęło się znacznie wcześniej. Nie dziwi więc fakt, że od ХVІІ w. przez Bolechów przebiegał tzw. „trakt solny”: z Doliny przez Bolechów i Stryj, a dalej – do Przemyśla, Torunia i Gdańska. W 1603 r. król Zygmunt III Waza nadał miastu prawo magdeburskie. W ХVІІ w. Bolechów posiadał drewnianą fortecę, której nie mogli zdobyć nawet Tatarzy podczas licznych najazdów – w ХVІІІ w. był to już dobrze umocniony zamek, który omywały wody rzeki Sukiel. Dziś pozostały po nim jedynie resztki fundamentów znajdujące się na terenie jednostki wojskowej. Giedzińscy opuścili Bolechów w 1710 r., w latach 1740–1750 miasto było własnością Lubomirskich, później – Poniatowskich i Potockich. Od 1772 r. Bolechów z całą Galicją wchodził w skład monarchii Habsburgów.

Bolechów często padał ofiarą napadów opryszków (rozbójników karpackich), m.in. oddziału brata legendarnego Aleksego Dobosza – Iwana, jednak najbardziej miasto ucierpiało z rąk bandy Iwana Bojczuka w lipcu 1759 r. Miasto stanęło w ogniu, przez co na trzy lata zostało zwolnione z wszystkich podatków.

W ХІХ w. bolechowska warzelnia była jednym z najbardziej dochodowych przedsiębiorstw w Galicji, zatrudniała 49 robotników i 10 pracowników administracyjnych, produkowała od 50 do 70 tys. cetnarów soli rocznie. W Bolechowie rozwijał się przemysł – działały trzy fabryki produkujące wyroby skórzane, zakłady włókiennicze, choć najważniejszym przemysłem w mieście pozostawało wydobywanie soli. Bolechów zasłynął też z leczniczej wody, bogatej w sole mineralne i jod.

Rynek w Bolechowie, przed 1906, zbiory Biblioteki Narodowej - www.polona.pl
Rynek w Bolechowie, przed 1906, zbiory Biblioteki Narodowej - www.polona.pl

Bolechów od listopada 1918 r. do maja 1919 r. znajdował się w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej, w okresie międzywojennym zaś w granicach II Rzeczypospolitej Polskiej.

Cerkiew i magistrat w Bolechowie, 1910, fot. zakład fotograficzny "Zofia", zbiory Biblioteki Narodowej - www.polona.pl
Cerkiew i magistrat w Bolechowie, 1910, fot. zakład fotograficzny "Zofia", zbiory Biblioteki Narodowej - www.polona.pl

Żydzi z Bolechowa

Pierwsi Żydzi zamieszkali w Bolechowie jeszcze pod koniec XVI w., przybywając tu na zaproszenie właściciela miasta – Mikołaja Giedzińskiego, który sprzyjał rozwojowi handlu i przemysłu solnego w mieście. Kupcom żydowskim pozwolono na osiedlanie się na placu rynkowym, otrzymywali budynki pod sklepy, а wszystkie budynki kahału zostały dożywotnio zwolnione ze spłaty podatku. Mikołaj Giedziński w 1612 r. nadał społeczności żydowskiej przywilej na działki pod kirkut, jesziwę i synagogę. Żydzi nie podlegali jurysdykcji sądu lokalnego, skargi przeciwko Żydom można było składać tylko do właściciela miasta.

Bolechów, dawne domy żydowskie
Bolechów, dawne domy żydowskie
Dawne domy żydowskie w Bolechowie, 2014, fot. Viktor Zagreba, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl

Dzielnica żydowska znajdowała się w płd.-wsch. części Bolechowa, tam też zbudowano pierwszą drewnianą synagogę, która spłonęła w 1670 r. Bp lwowski Jerzy pożyczył przywódcom społeczności Lejbie Ickowiczowi i Lipmanowi Łazarewiczowi środki na odbudowę dzielnicy żydowskiej.

W XVIII w. społeczność żydowska była najliczniejsza w mieście. Na początku wieku liczyła ok. 1 tys. osób. Kahał bolechowski tradycyjnie miał swoją reprezentację w Sejmie Czterech Ziem – centralnym organie samorządu żydowskiego Rzeczypospolitej. Większość Żydów Bolechowa zajmowała się wówczas handlem. Kupcy żydowscy czerpali dochody głównie z handlu solą i winem, wymiany pieniędzy oraz lichwy. Wspomina o tym bolechowski kupiec Dow Ber Bolechower (1723–1805).

Dow Ber Birkental Bolechower (1723–1805) – żydowski pisarz i kronikarz; kupiec і handlarz winem. Jego ojciec pochodził z Międzyrzecza, lecz w okresie wojen kozackich w poł. ХVІІ w. przeprowadził się do Bolechowa. Dow Ber był właścicielem winnic we Lwowie i Bolechowie, sprzedawał wino szlachcie i duchowieństwu, prowadził sklep w centrum Bolechowa. Gdy Galicja w 1772 r. znalazła się w granicach Austrii, przybrał nazwisko Birkental. Uzyskał tradycyjne wykształcenie, lecz jego ojciec, który handlował winem i posiadał szerokie znajomości wśród polskiej i węgierskiej szlachty, zatrudnił nauczyciela pochodzenia nieżydowskiego, który nauczył syna języka polskiego, niemieckiego, francuskiego i łaciny. W 1759 r. Dow Ber był tłumaczem podczas słynnej dysputy z frankistami we lwowskiej katedrze. W tej dyspucie uczestniczył także znany lwowski rabin Chaim Rapaport. Dow Ber Bolechower jest autorem traktatu religijnego Diwre(j) Bina (hebr. Słowa rozumu), w którym krytykował frankistów oraz niektóre inne ruchy sekciarskie w ramach ówczesnego judaizmu. Pozostawił po sobie cenne pod względem historycznym pamiętniki, w których opisał życie społeczne, kulturalne i polityczne społeczności żydowskich w Galicji w ХVІІІ w. Dow Ber Bolechower pasjonował się historią i tłumaczył na język hebrajski niemieckie i polskie prace historyczne. Na kirkucie w Bolechowie zachował się jego grób. Na macewie przedstawiono niedźwiedzia (zgodnie ze znaczeniem jego imienia) i kiść winogron.

Jednym z najbardziej znanych rabinów Bolechowa w XVIII w. był rabin Jakub ha-Lewi Horowitz (1679–1754), który później przeprowadził się do Brodów, а jego miejsce zajął jego syn – rabin Mordke. W latach 60. XVIII w. w Bolechowie mieszkało ok. 1,3 tys. Żydów.

Synagogi

W Bolechowie zachował się budynek murowanej synagogi z 1789 r., zbudowanej w miejscu starej drewnianej. Mieści się ona naprzeciwko małego ratusza miejskiego i cerkwi greckokatolickiej. Synagoga została całkowicie przebudowana w 1808 r. W czasach ZSRR budynek synagogi był użytkowany jako dom kultury. Znajdujące się niegdyś w Bolechowie synagoga postępowa i chasydzki klojz nie przetrwały do naszych dni.

Fasada synagogi w Bolechowie
Fasada synagogi w Bolechowie
Fasada synagogi w Bolechowie, 2014, fot. Viktor Zagreba, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl

W jednej z dawnych synagog w mieście (ul. Siczowych Strilciw 9) w czasach radzieckich mieściły się warsztaty szkolne, obecnie znajduje się tam Muzeum Natalii Kobryńskiej, wybitnej ukraińskiej pisarki i działaczki społecznej.

Nowy Babilon

W 1772 r. nieopodal Bolechowa założono kolonię rolniczą Nowy Babilon, w której Żydzi mieli uprawiać rolę. Osiedliło się tam 10 rodzin żydowskich, z których każda otrzymała po 12 akrów ziemi. Rząd austriacki wyposażył je w materiały budowlane, jednak rolnicy musieli sami zapłacić za działki i narzędzia. Warunki życia w kolonii były trudne, ziemia zaś jałowa. Początkowo akcja ta znalazła wsparcie lokalnej społeczności żydowskiej, jednak całe przedsięwzięcie zakończyło się klęską i kolonia po krótkim czasie upadła.

Chasydzi, maskile, syjoniści

Począwszy od 2. poł. XVIII w. w Bolechowie zaczął się rozwijać ruch chasydzki. Najsłynniejszymi przywódcami chasydzkimi Bolechowa w 2. poł. ХІХ w. i na początku ХХ w. byli: Jehoszua Heszel Padwa i jego zięć Szlomo Chaim Perlow (który napisał kilka książek poświęconych filozofii chasydyzmu). Ta właśnie dynastia uczyniła z Bolechowa jeden z ośrodków chasydyzmu w Galicji. Kolejną dynastię chasydzką z Bolechowa w ХІХ w. reprezentowali Jaakow Joel Horowic (1824–1832), jego syn Menachem Mendel (1832–1864) oraz syn Menachema – Lewi (1879–1902).

Pod koniec XVIII w. do Bolechowa dotarła haskala, dzięki której Bolechów był jednym z pierwszych miast we wsch. Galicji, w którym w 1781 r. założono świecką męską szkołę żydowską. Pierwsze pokolenie żydowskich maskili w Bolechowie reprezentował rabin Hirsz Goldenberg. Rabin utrzymywał kontakty z rabinatem w Padwie, jego synowie – Szmuel Lejb, Jaakow i Zelig Cwi Mandschein również zostali rabinami. W 1830 r. Szmuel Lejb wydał książkę o ruchu maskili. W latach 1833–1843 ukazywało się czasopismo „Kerem Chemed” (hebr. Czarowna winnica), na łamach którego toczyły się ożywione dyskusje poświęcone haskali. Zelig Cwi Mandschein wydawał czasopismo „Ha-Szachar” (hebr. Świt), w którym polemizował z chasydami. Nechemia Landes (1835–1899), należący do trzeciego pokolenia maskili w Bolechowie, w sposób szczególny przyczynił się do reformowania życia Żydów galicyjskich w ХІХ w. Był on uważany za przywódcę bolechowskiej społeczności żydowskiej, wydawał czasopismo „Ben Chanania” (hebr. Syn Ananiasza).

W 1845 r. w Bolechowie powstał szpital żydowski, którym tradycyjnie opiekował się kahał, a w 1856 r. powstała szkoła żydowska, w której uczono języka hebrajskiego, polskiego i niemieckiego. W 1902 r. założono szkołę dla dziewcząt z językiem wykładowym hebrajskim, а w 1908 r. – szkołę dla chłopców.

Pod koniec XIX w. w Bolechowie popularnością cieszył się ruch syjonistyczny. W 1894 r. powstała organizacja „Tikwat Izrael” (hebr. Nadzieja Izraela), ukazywał się bolechowski tygodnik syjonistyczny „Die Welt” (niem. Świat). Jednym ze znanych bolechowskich syjonistów był Berisz Bikl. W latach 1911–1913 przy organizacji kobiecej „Bnot Syjon” (hebr. Córy Syjonu) zorganizowano kurs języka hebrajskiego. W Bolechowie istniały również młodzieżowe organizacje syjonistyczne, m.in. „Ceirej Syjon” i „He-Chaluc”. W latach 20. XX w. żydowscy pionierzy z Bolechowa zakładali w Palestynie kibuce Chefci-Bah i Bet Alfa.

Liczba ludności żydowskiej w Bolechowie na początku ХХ w. nieustannie rosła. W 1910 r. 78% z 4 tys. mieszkańców Bolechowa stanowili Żydzi – był to jeden z najwyższych wskaźników w Galicji. Już na początku I wojny światowej na skutek działań wojennych wiele budowli w Bolechowie zostało zniszczonych. Wojna wpłynęła na zmniejszenie liczby ludności żydowskiej w mieście. Po jej zakończeniu, wg spisu przeprowadzonego w 1921 r., w Bolechowie mieszkało 2433 osób. Na początku lat 20. XX w., dzięki wsparciu finansowemu Amerykańsko-Żydowskiego Połączonego Komitetu Rozdzielczego (Joint), w Bolechowie utworzono pierwszy bank żydowski. Od początku ХХ w. rabinem Bolechowa był Josef Pinchas Landau.

II wojna światowa i Zagłada

We wrześniu 1939 r. miasto zajęła Armia Czerwona. Władze radzieckie rozpoczęły prześladowania i represje wobec członków wszystkich organizacji społeczno-politycznych i partii, w tym także żydowskich.

W lipcu i sierpniu 1941 r. Bolechów znajdował się pod okupacją wojsk węgierskich i niemieckich. Już 4 lipca 1941 r. miał miejsce pogrom, podczas którego zamordowano wielu Żydów. W sierpniu 1941 r. w Bolechowie została ustanowiona władza niemiecka. Utworzono Judenrat, Żydów zmuszano do ciężkiej pracy fizycznej w obozie pracy. Pierwszą szeroko zakrojoną akcję wyniszczenia ludności żydowskiej przeprowadzono w dniach 28–29 października 1941 r. Ofiary spędzono do dawnych koszar Armii Czerwonej, а wkrótce potem przetransportowano do miejsca egzekucji – w okolicy Taniawy (po wojnie w tym miejscu utworzono miejsce pamięci). Rozstrzelano 750 osób. Ci, którzy ocaleli, trafili do getta.

W kwietniu 1942 r. na terenie cmentarza żydowskiego we wsi Dołżka rozstrzelano kolejnych 450 Żydów (w ramach tzw. drugiej akcji). W czerwcu 1942 r. w Bolechowie i okolicznych wsiach mieszkało 4281 Żydów, z których 1588 wykonywało prace przymusowe. W sierpniu 1942 r. do Bolechowa przesiedlono Żydów z okolicznych wsi. Trzecia akcja miała miejsce w dniach 3–5 września 1942 r. – po niej w mieście pozostało ok. 2,5 tys. Żydów. W październiku i listopadzie 1942 r. część Żydów wywieziono do getta w Stryju. W Bolechowie pozostało wówczas jedynie 1748 żydowskich robotników. W grudniu 1942 r. Żydów, którzy pracowali w Bolechowie, przeniesiono do koszar. Działania te odbywały się równolegle z likwidacją getta. Znajdujący się w mieście Żydzi zostali rozstrzelani przez Niemców w lipcu 1942 r. podczas czwartej akcji. Pochowano ich na cmentarzu żydowskim w Bolechowie. W tym samym czasie Żydów bolechowskich rozstrzelano w Stryju. 23 sierpnia 1943 r. getto bolechowskie zostało ostatecznie zlikwidowane.

Łącznie w okresie rządów nazistowskich w Bolechowie zamordowano 3,8 tys. Żydów, 450 wywieziono do obozu śmierci w Bełżcu. Ocalało jedynie 48 Żydów, którzy ukrywali się w okolicznych lasach. Po wojnie, w latach 1945–1946 wyjechali do Polski.

Cmentarz

Bolechowski kirkut jest usytuowany na wzgórzu w okolicy miasta, wejście znajduje się od ul. Mandryka. Aby wejść na cmentarz, trzeba przejść przez prywatne podwórze. Na cmentarzu znajduje się ok. 2,5–3 tys. macew, z których najstarsza pochodzi z 1648 r. W odległości ok. 50 m od wejścia znajduje się grób słynnego mieszkańca Bolechowa – Dow Bera Birkentala. Na macewie wyryto epitafium: „Spoczywa tu znany, sławny, szczodry starzec Dow Ber, syn Jehudy Birkentala. Niech dusza jego zostanie wpleciona w wieniec życia wiecznego”. Obok znajduje się grób jego żony Lei.

Bolechów, cmentarz żydowski
Bolechów, cmentarz żydowski
Cmentarz żydowski w Bolechowie, 2014, fot. Viktor Zagreba, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl

Warto zobaczyć

  • Synagoga (XVIII w.), pl. Iwana Franki

  • Cmentarz żydowski (XVII w.), ul. Mandryka

  • Muzeum Historii Miasta Bolechowa, ul. Siczowych Strilciw 9

  • Muzeum Natalii Kobryńskiej, ul. Siczowych Strilciw 7

  • Ratusz (1863), pl. Iwana Franki

  • Kościół Zaśnięcia NMP(1838)

  • Cerkiew św. Niewiast Niosących Wonności (XVII w.), drewniana

  • Cerkiew św. Paraskewy (1939)

  • Cerkiew św. Anny (1870)

  • Hotel „Brükenstein” (1900–1905), obecnie oddział położniczy Bolechowskiego Centralnego Szpitala Miejskiego, ul. Jewhena Konowalcia

Okolice

Morszyn (10 km): słynny w całej Europie Wsch. kurort uzdrowiskowy

Bubniszcze (13 km): malowniczy rezerwat Skały Dobosza

Dolina (15 km): stara warzelnia soli, dawna synagoga (1897), cmentarz żydowski (XVIII w., bez zachowanych macew), liczne kościoły i cerkwie, Muzeum Krajoznawcze „Bojkowszczyzna”

Kałusz (49 km): cmentarz żydowski (XVIII w.), kościół neogotycki św. Walentego (1844); cerkiew św. Michała (1910–1913); Dom Ludowy (1907)

 

Opracowanie tekstu: Wołodymyr Bak