Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Brody - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Brody są jednym z najstarszych miast Ukrainy. Miasto jest położone w granicach Równiny Brodzkiej, przez jego część południową płynie niewielka rzeka Bołdurka (prawy dopływ Styru). Brody są usytuowane w północno-wschodniej części obwodu lwowskiego, na pograniczu Galicji i Wołynia, gdzie przebiegała granica między Austro-Węgrami a Rosją. Odległość od Brodów do stolic obwodów rówieńskiego, tarnopolskiego, lwowskiego i wołyńskiego jest prawie taka sama. Taka lokalizacja z dawnych czasów była atutem Brodów i sprzyjała rozwojowi handlu międzynarodowego. Brody do dziś nie straciły swojego znaczenia strategicznego. Przez miasto prowadzą ważne szlaki samochodowe i kolejowe, tutaj krzyżują się ważne linie sieci energetycznych, m.in. rurociągi naftowe „Przyjaźń” i Odessa – Brody – Płock.

 

Brody, dawna żydowska ulica
Brody, dawna żydowska ulica (Autor: Zagreba, Viktor)

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka o Brodach datowana jest na 1084 rok. Istnieje jednak kilka wersji dotyczących założenia miasta. Wiadomo, że w 1241 r. wojska Batu-chana zniszczyły Brody. Od tego czasu miasto popadło w ruinę, a następnie stało się przedmieściem nowej osady, która odziedziczyła nazwę po poprzedniej miejscowości.

Nowa historia miasta rozpoczęła się w XV wieku. W 1441 r. polski król Władysław III Warneńczyk za zasługi w obronie ziem ruskich przekazał zamek w Olesku wraz z okolicą Janowi Sienieńskiemu. W posiadaniu Sienieńskiego znalazły się także Brody. W 1580 r. potomkowie Sienieńskiego sprzedali swoje dobra Stanisławowi Żółkiewskiemu. Miasto zaczęło rozwijać się po zmianie właściciela i otrzymaniu w 1584 r. licznych królewskich przywilejów. Ze względu na to, że przez Brody prowadził dawny szlak na Podole, Wołyń i inne ziemie, a także na to, że miasto było usytuowane na „tatarskim” szlaku, wojewoda bełski postanowił wybudować zamek i założyć nowe miasto Lubicz. W okresie od 1584 do 1629 r. miasto nazywało się Lubicz od nazwy herbu rodowego Żółkiewskich, ale nazwa ta się nie przyjęła. Murowany zamek powstał tu w latach 1580–1582, nie zachował się jednak w postaci pierwotnej.

Po przywileju z roku 1586, który pozwalał mieszkańcom na budowę obok zamku i wykorzystanie gruntów, lasów i łąk, miasto zaczęło powoli rozrastać się. Założenie i rozwój miasta leżały w interesie właściciela, mógł bowiem osiągać z jarmarków i targów miejskich zyski, które w 5–10 razy przewyższały zyski otrzymywane wcześniej ze wsi. To właśnie dlatego w 1584 r. Stanisław Żółkiewski wystarał się o przywilej króla Stefana Batorego na otrzymanie praw miejskich dla Lubicza. Populacja miasta szybko rosła.

W 1629 r. miasto przeszło we władanie hetmana Koniecpolskiego, który sprowadził do Brodów pierwszych Żydów (wraz z Ormianami), aby ożywić gospodarkę. Rok później rozpoczęto budowę wielkiej cytadeli (1630–1635), wzorowanej na budowlach holenderskich i włoskich. Pracami kierowali architekt wenecki Andrea dell'Acqua i Guillaume le Vesseur de Beauplan. Twierdza powstała na planie ośmioboku o powierzchni 8000 m2. Po wybuchu powstania Chmielnickiego w 1648 r. miasto zostało całkiem spalone, twierdza zaś ocalała dzięki potężnym fortyfikacjom i położeniu na bagnistym terenie.

W 1646 r. miasteczko odwiedził Władysław IV, a w roku 1651 Jan Kazimierz. Później niejednokrotnie gościł tu Jan III Sobieski.
Aleksander Koniecpolski przekazał Brody królowi Janowi III Sobieskiemu. Ten z kolei przekazał miasto swojemu synowi Jakubowi, który w 1704 r. sprzedał Brody Potockim. W 1772 r. miasto znalazło się pod rządami austriackimi. W drugiej połowie XIX wieku przez Brody przebiegał szlak kolejowy Rzeszów – Lwów – Brody.

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej miasto stało się świadkiem walki Wojska Polskiego przeciwko armii Budionnego. W 1939 r. Brody zostały zajęte przez Armię Czerwoną, a dwa lata później przez oddziały Wehrmachtu.

Brody bardzo ucierpiały podczas obu wojen światowych. Po drugiej wojnie światowej na miejscu starych budynków w centrum miasta zbudowano nowe. Świątynię rzymskokatolicką zamknięto na 50 lat, wierni zaś uczęszczali do parafii w Złoczowie i Krzemieńcu. Z parku po wojnie znikł pomnik Korzeniowskiego autorstwa Antoniego Popiela. Do dziś jednak w mieście stoją pomniki feldmarszałka Kutuzowa i Budionnego. Nieopodal murów zachowały się dwie cerkwie w stylu barokowym. Po kiedyś słynnej synagodze pozostały jedynie gołe mury. W Brodach znajduje się największy cmentarz żydowski na pograniczu. Ponadto zachowały się tu budowle z XIX–XX w., w tym budynki dawnego sądu rejonowego, izby przemysłowo-handlowej i gimnazjum im. Korzeniowskiego, które w czasach austriackich nosiło imię arcyksięcia Rudolfa.
Żydzi pojawili się w Brodach, kiedy miasto przeszło do hetmana Koniecpolskiego. Wraz z nimi przybyli także Ormianie, Flamandowie (tkacze), Turcy i Grecy. Dzięki obecności przybyszów w Brodach zaczęła rozwijać się produkcja wschodnich dywanów i namiotów, która trwała do drugiej połowy XVIII wieku.

Stanisław Koniecpolski zmarł w Brodach i tu został pochowany w 1646 roku. W 1648 r. wojska Bohdana Chmielnickiego spaliły miasto, ale nie zdobyły twierdzy. Po kilku latach twierdzę usiłowali zdobyć Tatarzy, ale bez powodzenia. W latach 70-tych XVII w. miasto przeszło na własność Sobieskich, a na początku XVIII w. Potockich. W pierwszej połowie XVIII w. Brody zostały spustoszone przez wojska rosyjskie, ponadto wielki pożar zniszczył centrum miasta. W krótkim czasie jednak Brody zostały odbudowane dzięki działalności kupców żydowskich. Gdy po wielkim pożarze w 1749 r. miasto opuścili Ormianie, Żydzi nie mieli tu już żadnej konkurencji. Od tego czasu Brody stały się jednym z najważniejszych ośrodków żydowskich w Galicji.

Od 1779 r. obok miasta przebiegała granica austriacko-rosyjska, dzięki czemu Brody stały się ważnym ośrodkiem handlowym. Cesarz Austrii Józef II nadał Brodom tytuł „wolnego miasta”. Było to drugie po Lwowie miasto w Galicji, a jednocześnie ważny ośrodek ruchu chasydzkiego i haskali. W 1756 r. w brodzkiej synagodze ortodoksyjni Żydzi potępili frankistów, a w 1772 r. chasydów, których w ciągu kilku następnych lat wypędzono z miasta.

Pomimo oficjalnego wypędzenia chasydów z miasta, Brody na przełomie XVIII i XIX w. stały się ważnym ośrodkiem chasydzkim. Do okresu międzywojennego miejscowi chasydzi byli mocno związani z dynastią chasydów bełskich. Jej założyciel Szalom Rokeach urodził się w Brodach w 1781 roku. Przez blisko 50 lat dajanem w Brodach był rabin Szlomo Kluger (1789–1869), nazywany „Magidem z Brodów”, autor 174 prac o charakterze religijnym. Kluger był przeciwnikiem Haskali. Zmarł w Brodach i tutaj został pochowany.

W XIX w. Żydzi stanowili 88 procent mieszkańców miasta. Brody były największym miastem powiatowym w Europie z tak dużym odsetkiem ludności żydowskiej. W Brodach mieszkało 10 procent wszystkich kupców żydowskich w Galicji, w których posiadaniu znajdowało się 93 procent dużych przedsiębiorstw handlowych i przemysłowych. Dzięki przywilejom józefińskim, pod koniec XVIII w. wszystkie domy przy rynku były murowane z cegieł.

Brody często nazywano „Jerozolimą Austro-Węgier” albo „Triestem na kontynencie”. W drugiej połowie XIX w. miasteczko stało się największym ośrodkiem handlowym w cesarstwie Austro-Węgierskim. Znaczenie Brodów jako ośrodka handlu zaczęło spadać po roku 1879, kiedy to utraciły status „wolnego miasta”. Nadal jednak położenie przygraniczne odgrywało duże znaczenie.

W latach 1848–1867 rozpoczęła się Wiosna Ludów. Pod wpływem tych wydarzeń, a także haskali, w środowisku żydowskim rozpoczęły się nowe procesy. Żydzi w Brodach oraz innych sztetlach Galicji po raz pierwszy uzyskali możliwość udziału w wyborach politycznych i zebraniach obywateli. W odróżnieniu od wielu innych sztetli, w Brodach istniała możliwość rozwoju ruchów politycznych i obywatelskich.

W 1881 r. do Brodów napłynęła wielotysięczna rzesza żydowskich uchodźców z Rosji, którzy uciekali przed pogromami. Z Brodów odprawiano ich specjalnymi pociągami do Europy Zachodniej, a następnie do USA.

W latach 1867–1882 Galicja uzyskała autonomię, znacząco wzrósł wpływ polskich elit na życie polityczne. Gospodarka Brodów zaczęła chylić się ku upadkowi z racji osłabienia związków handlowych z Wiedniem. Żydowska inteligencja świecka i elita gospodarcza w mieście usiłowały bronić austriackiego centralizmu, co doprowadziło do izolacji gospodarczej miasta i osłabienia jego pozycji w regionie. Było to widać zwłaszcza na przykładzie konfliktu wokół kwestii języka niemieckiego jako języka nauczania w szkołach i gimnazjach miasta. W latach 1882–1914 pojawia się nowy ruch – syjonizm. Działalność żydowskich związków narodowych w Brodach miała charakter nie polityczny, tylko kulturowy, ograniczając się do organizacji wieczorów muzycznych i spotkań z literaturą.

Tuż po wybuchu pierwszej wojny światowej Brody zostały zajęte przez wojska rosyjskie. Dokonano pogromu Żydów. Pretekstem miał być fakt strzelania do kozaków przez córkę żydowskiego właściciela hotelu. Fakt ten okazał się kłamstwem stworzonym na użytek rosyjskiej propagandy. Jednakże dziewczyna została zastrzelona przez Rosjan, centrum miasta ostrzelano z artylerii, a prawie wszystkie żydowskie domy spalono.
Według danych ostatniego polskiego spisu powszechnego, przeprowadzonego w 1931 r., w Brodach mieszkało 17 904 osoby, w tym Polaków – 8031 (44,9%), Ukraińców – 3548 (19,8%), Żydów – 6266 (35%), osób innych narodowości – 59 (0,3%). Podział ze względu na wyznanie był następujący: rzymskich katolików – 5083 (28,4%), grekokatolików – 4390 (24,5%), żydów — 8288 (46,3%), wyznawców innych religii – 142 (0,8%).
W okresie międzywojennym Brody były miastem powiatowym województwa tarnopolskiego. W 1939 r. mieszkało tutaj 18 tysięcy mieszkańców. Podczas okupacji niemieckiej większość Żydów w Brodach spędzono do getta, utworzonego przez Niemców jesienią 1941 roku. Utrzymywano tutaj 12 Żydów z Brodów i okolicznych wsi. Chociaż do grudnia 1942 getto nie było typu zamkniętego, Żydom zakazano chodzić po głównej ulicy i robić zakupy przez ponad godzinę, zaś cały ich majątek został skonfiskowany.

Pierwsza deportacja odbyła się w dniu 19 września 1942 roku. Według rożnych źródeł, Niemcy wywieźli do Bełżca od 2800 do 4500 osób. Od 2 do 4,5 tysiąca osób zebrano na rynku w centrum miasta i przymusowo wywieziono do obozu zagłady. Podczas tej akcji wielu ludzi, którzy wiedzieli o Bełżcu, odebrało sobie życie. Wielu Zdów zamordowano w ich domach albo na ulicy. Getto obejmowało ulice Browarną i Sołomjaną. Na tak niewielkim terytorium Niemcy zgromadzili nie tylko innych miejscowych Żydów, lecz także przywieźli około 3000 osób z Sokołówki, Łopatyna i Oleska.

Druga akcja wysiedleńcza odbyła się 2 listopada 1942 r., kiedy to do Bełżca przybyła 2,5–3-tysięczna grupa Żydów, w której skład wchodzili także członkowie Judenratu i policji żydowskiej. Od 1 grudnia 1942 r. getto było ogrodzone drutem kolczastym. Na dwóch ulicach wciąż mieszkało 4 tysiące Żydów z Brodów oraz okolicznych miasteczek i wsi. Wszelkie kontakty miejscowych mieszkańców z Żydami w getcie były kategorycznie zabronione. Dzienna racja żywnościowa chleba wynosiła 80 gramów. Po krótkim czasie w getcie wybuchła epidemia tyfusu, na skutek której zimą 1942/1943 roku z głodu i chorób zmarło około 1,5 tysiąca osób.

Na początku 1943 r. zorganizowano tu grupę oporu z Samuelem Weilerem na czele. Członkowie żydowskiego podziemia nawiązali kontakt z miejscowym oddziałem Armii Krajowej, skąd otrzymywali broń. Zaplanowali powstanie w przypadku, gdy naziści rozpoczną likwidację getta. Na krótko przed tym od 80 do 200 Żydów zdołało uciec do lasu, gdzie zorganizowali obóz. Nie udało się jednak zorganizować opór w getcie, a poszczególni członkowie grupy uciekli z getta na krótko przed jego ostateczną likwidacją. Ich losy nie są znane. Akcja mająca na celu ostateczną likwidację getta rozpoczęła się 21 maja 1943 roku. Wtedy członkowie podziemia otworzyli ogień w kierunku straży obozowej, na skutek czego zginęło kilku policjantów ukraińskich i Niemców. W odpowiedzi straż rozpoczęła masowe ostrzeliwanie całego getta. Wielu Żydów spalono żywcem, innych rozstrzelano na ulicy czy w lesie w pobliżu miasteczka. W powstałym chaosie wielu Żydom udało się uciec z getta. Następnie dołączyli do grupy partyzantów żydowskich z Weilerem na czele i przetrwali wojnę. Podczas likwidacji getta do obozu zagłady w Sobiborze wywieziono pozostałe 3 tysiące Żydów. Z 10-tysięcznej ludności żydowskiej Brodów tylko 8 osób przeżyło Holokaust.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W okolicach miasta odkryto znaleziska archeologiczne z epoki kamienia (ХІІ w. p.n.e.). W okresie Rusi Kijowskiej na terenie Starych Brodów istniała osada, po raz pierwszy wzmiankowana w „Pouczeniu” księcia kijowskiego Włodzimierza Monomacha (1084). Niektóre znaleziska archeologiczne z terenów Brodów i okolic znajdują się w lokalnym muzeum (ponad 1000 eksponatów).

Instytucje religijneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Synagoga

Z synagogą wiąże się imię założyciela chasydyzmu Israela Ben Eliezera (Baala Szem Towa, 1700–1760). W bożnicy miał znajdować się pulpit, przy którym chasydzki sprawiedliwy odprawiał modły. Inne legendy opowiadają o odwiedzinach Wielkiej Synagogi przez patriarchę dynastii bełskich cadyków Rokeachów, a także przytaczają słowa żydowskiego cudotwórcy rabina Szulima: „droga od jej progu prowadzi bezpośrednio do progów świątyni jerozolimskiej, którą potomkowie Dawida niebawem odbudują”. Słowa te zostały wypowiedziane przed początkiem budowy synagogi w Bełzie.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szkoły

Pod koniec XVIII w., przy wsparciu znanego działacza haskali w Galicji Herza Homberga, w Brodach założono żydowską szkołę główną, dwie szkoły niższego szczebla i szkołę dla dziewcząt. Wszystkie te placówki zostały jednak zamknięte przez rząd austriacki w 1806 roku. W 1815 r. kahał założył trzyklasową szkołę realną na wzór podobnych placówek zakładanych w całej Galicji. Dyrektor szkoły nie był Żydem, a wykładanie religii zastąpiono etyką według katechizmu Homberga „Bnei Syjon”, moralno-religijnej czytanki dla dzieci wydanej w 1812 r. w Augsburgu. Szkoła ta miała wielu przeciwników wśród ortodoksyjnych Żydów, którzy otworzyli instytut rabinacki i zaprosili sławnego talmudystę Griszę Hellera. Musiał on jednak opuścić Brody, ponieważ został oskarżony o nauczanie zakazanych ksiąg. Wkrótce zamknięto także instytut. W 1851 r. szkoła realna przeszła na utrzymanie państwa i została przekształcona w gimnazjum. Przez długi czas nauka nie odbywała się w soboty, a następnie wprowadzono 3,5-godzinne sobotnie lekcje. Była to jedyna szkoła w Galicji, która zatrudniała nauczyciela religii. Koszt jego utrzymania w wysokości 510 guldenów rocznie ponosiła gmina żydowska. W 1847 r. otwarto żydowską szkołę ludową, której dyrektorem przez wiele lat był znany pedagog Leopold Herzel. W latach 1907–1908 nauczał także religii w gimnazjum. W tym okresie w szkole uczyło się 688 uczniów, w tym 273 dzieci żydowskich.

Prasa

  • „He-Chaluc” (Pionier), periodyk wydawany w Brodach w latach 1852–1889 w języku hebrajskim. Jego wydawcą był Joshua Heschel Schorr.
  • „Iwri Anochi”, tygodnik wydawany w Brodach w latach 1865–1890 przez Barucha i Jacoba Weberów.

Stowarzyszenia

W Brodach działało Bractwo Pogrzebowe „Chesed ew-Emet” oraz różne stowarzyszenia żydowskie, m.in. „Kimcha de Pischa” i „Malbisch Arumim”.

Organizacje

W Brodach było kilka partii politycznych, istniały także różne organizacje syjonistyczne, założone na początku ХХ wieku.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dzieje osady w Brodach zaczynały się w uroczysku Zastawki. Dzisiaj na tym miejscu znajduje się teren podmiejski, na którym rzeka Bołdurka wpada do Suchowólki. To właśnie tutaj zaczęli osiedlać się ludzie. Osada istniała od 1084 do 1241 r., kiedy została zniszczona przez Mongołów. Nowy okres w historii miasta rozpoczął się w 1441, gdy stało się własnością Sienieńskich. W Brodach odbywały się jarmarki i targi, miasto posiadało prawo składu. Wszystko to sprzyjało szybkiemu rozwojowi gospodarczemu miasta.

Od 1584 r. właścicielem Brodów był Żółkiewski, który rozwija i rozbudowuje miasto, zakłada pierwszy zamek. W 1629 r. miasto zmienia właściciela – został nim Koniecpolski, który przekształcił Brody w miasto-twierdzę. Układ fortyfikacji był unikatowy w skali całej Rzeczypospolitej jako jedyny przykład całościowej koncepcji doskonałego miasta-twierdzy. Koncepcja układu przestrzennego bazowała na połączeniu zamku typu bastionowego z fortyfikacjami miejskimi. Linia ta miała dziesięć bastionów ziemnych i ze wszystkich stron otaczała miasto. Ulice dla wygody wytyczono w układzie równoległo-prostopadłym. Twierdza stała się przykładem barokowej budowli obronnej, utrzymanej w stylu holenderskim. Była zbudowana na planie pięcioboku i otoczona głęboką fosą i bagnami. Do zamku wjeżdżało się mostem zwodzonym od strony miasta. Koszary od zewnątrz zdobione były pilastrami i arkadą między nimi. Zespół powstał w latach 1630–1635.

Twierdza stała nieuszkodzona przez prawie 100 lat, zanim została zrujnowana w 1734 r. przez wojska rosyjskie. W połowie XVIII w. zaniedbaną twierdzę przebudował na własną rezydencję Stanisław Potocki. To właśnie wtedy zbudowano pałac, w którym odbył się ślub córki Potockiego.
Wincenty Potocki pod naciskiem władz austriackich zmuszony został do rozebrania fortyfikacji od strony miasta, a wraz z nimi wieży bramnej, dwóch bastionów i rawelinu. W 1833 r. pałac został kupiony przez Jana Kazimierza Młodeckiego i pozostał w posiadaniu jego rodziny do 1939 roku.

Na mocy przywileju Stefana Batorego z dnia 22 sierpnia 1584 r. miasto otrzymało prawa miejskie. Przywilej uprawniał miasto do organizacji trzech trzydniowych jarmarków w ciągu roku i cotygodniowych targów w niedziele i piątki (z drugiej połowy XVIIІ w. jarmarki są organizowane po 8–10 tygodniach). Gwarantowane były bezpieczeństwo i wolności kupców. W celu zwiększenia dopływu towarów na jarmarki i targi oraz zachęcenia kupców z innych miast do prowadzenia handlu w Brodach, przywilej zwalniał ich z opłaty myta mostowego i grobelnego, musieli jednak spłacać podatek królewski i państwowy. Przywileje te zostały potwierdzone w latach kolejnych. Wraz z przywilejem z roku 1633 Brody otrzymały tzw. prawo składu, zgodnie z którym wszyscy przejeżdżający przez miasto kupcy powinni byli zatrzymywać się tutaj na 3 dni i wystawiać towary na sprzedaż w cenach hurtowych. Rozwój miasta wspierali jego właściciele, ponieważ osiągali dzięki temu duże zyski.

Wygodne położenie geograficzne Brodów na skrzyżowaniu szlaków handlowych prowadzących z Wołynia, Polski, Litwy do województw ruskiego i bracławskiego, Kijowa, Mołdawii oraz Imperium Osmańskiego również sprzyjało rozwojowi miasta i jego handlu. Informacje o pierwszych jarmarkach w Brodach są bardzo skąpe. Wiadomo, że głównym towarem miejscowych kupców, który sprzedawano na targu, była produkcja rolnicza. Jarmarki z XVI – pierwszej połowy XVII w. przekształciły miasto na ważny ośrodek handlu między województwami ruskim, bełskim, podolskim i wołyńskim.

Jarmarki odbywały się na Rynku, centralnym placu miejskim, gdzie ciągnęły się rzędy sklepów i straganów z towarem. Sklepy i stragany były czynne codziennie oprócz świąt. Większość z nich to były małe zakłady. Byli również bogaci kupcy: Maszycki, P. Kocelski, K. Sieniewicz, A. Emerowicz. Handlowali dużymi ilościami przypraw, barkami pszenicy, dziesiątkami beczek potasu, dokonywali transakcji wartych dziesiątki tysięcy złotych. Mieszkańcy okolicznych wsi mogli kupić wyroby miejscowych rzemieślników i sprzedać produkty ze swoich gospodarstw rolnych na targu odbywającym się co tydzień w niedziele i piątki. Sprzedawano tutaj produkcję rolniczą i wyroby rzemieślnicze w ilościach hurtowych. Tutaj prowadzono również handel detaliczny kupionymi hurtowo na jarmarku towarami. Główny handel odbywał się na jarmarkach.
Dniem jarmarcznym był poniedziałek. Z samego rana rynek wypełniał się chłopskimi furmankami stawianymi w dwa rzędy. Przy furmankach prowadzono handel do późnego wieczora. Na co dzień drobny handel w Brodach prowadzono w dwóch miejscach: przy „małej bramie” (dzisiejsza ulica Soniaczna) oraz przy „dużej bramie” (na skrzyżowaniu dzisiejszych ulic 2 Sicznia i Tarasa Szewczenka). W tych miejscach kobiety wiejskie sprzedawały w kramach swoje towary codziennie, z wyjątkiem sobót i niedziel. Pośrodku rynku znajdowały się sklepy z różnymi towarami, warsztaty, magazyny.

Ważne miejsce w strukturze zajęć mieszkańców zajmowała cechowa produkcja rzemieślnicza. W aktach miejskich za rok 1628 wzmiankowane są cechy szewski, kuśnierski, kowalski, tkacki, krawiecki oraz cech filcowników. Następnie założono organizacje cechowe zrzeszające garncarzy, bednarzy, szklarzy, blacharzy, rzeźników i piekarzy. Do dziś ulice w Brodach noszą nazwy Blacharska, Szewska, Młyńska. Istniały również inne zawody rzemieślnicze, ale z powodu małej liczny mistrzów nie można było założyć osobnych organizacji cechowych. Większość tych rzemieślników należała do innych cechów. Dla przykładu, w 1629 r. do miejscowego cechu kowalskiego należeli kotlarze i ślusarze, a z drugiej połowy XVII w. także rymarze, siodlarze i płatnerzy. Każdy cech miał własny statut zatwierdzony przez radę miasta, który teoretycznie nadawał cechowi monopol na uprawianie danego rzemiosła i prawo do regulowania działalności produkcyjnej i społecznej drobnych producentów. Na czele cechów stali cechmistrzowie. Przywilej królewski z 1633 r. zrównał brodzkie cechy w prawach z cechami Lwowa, Krakowa, Torunia i Lublina. Rzemieślników niezrzeszonych w cechach (partaczy) w Brodach było niewielu i nie bardzo różnili się od członków cechów pod względem techniki produkcji czy formy organizacji pracy. Część ich mieszkała w tzw. jurydykach – domach i osadach, które nie podlegały władzom miejskim i korzystały z prawa eksterytorialności. Ponadto część niezrzeszonych handlarzy i rzemieślników, głównie Żydów, mieszkała w samym mieście, w tym krawcy, kuśnierzy, złotnicy, piekarze, blacharze, producenci pergaminu, pończosznicy, kowale, tokarzy. Od XVIІ w. liczni rzemieślnicy żydowscy zrzeszają się w swoje własne cechy w ramach kahału pod patronatem właścicieli miasta, którzy obdarzyli ich licznymi przywilejami. Powstają cechy żydowskie, które traktowane były przez mistrzów cechowych jako „partackie”. Największym z nich był cech krawiecki, który w 1764 r. liczył 123 mistrzów rzemiosła. W pierwszej połowie XVIIІ w. największym cechem w Brodach był cech szewców. Dla przykładu, o ile w roku 1731 cech kowalski liczył 28 członków odprowadzających podatki, kuśnierski – 19, bednarski – 17, tkacki zaś 8, w szewskim było 61 członków. Mistrzowie szewscy byli najzamożniejsi wśród rzemieślników i płacili największe podatki – 1–2 złote i 10 groszy od każdego mistrza rzemiosła.

Największy rozwój w Brodach otrzymało kapelusznictwo. Kapelusze produkowano w takiej ilości, że wożono je na sprzedaż do Jarosławia i Baru. W XVII w. rozwijało się tkactwo artystyczne i związane z nim rzemiosła. W 1640 r. w Brodach powstała pracownia tkactwa artystycznego, w której wytwarzano tkaniny obiciowe i kobierce, które wypierały drogie tkaniny z importu. W pierwszej połowie XVIIІ w. Brody były również jednym z największych ośrodków produkcji sukna. Przykładowo, w 1713 r. rosyjski rząd zakupił tu kilkadziesiąt tysięcy metrów sukna na umundurowanie.
W krótkim czasie powstaje zawód przekupnia. Szeroki skup wyrobów był rozpowszechniony w branży szewskiej i tkackiej. Drobni handlarze sprzedawali wyroby krawieckie, ślusarskie, kuśnierskie oraz rymarskie. Zajmowali się tym zarówno rzemieślnicy, którzy sprzedawali towary w swoich kramach, oraz handlarze. Przykładowo, w 1764 r. w mieście było 29 żydowskich pośredników handlowych. Sprzedaż wyrobów rzemieślniczych sukcesywnie staje się domeną pośredników, było to przesłanką powstania manufaktur. W mieście rozwijały się rożne rzemiosła: produkcja cegieł, dziegciu, saletry, prochu. Znacznie rozwinęło się warzenie piwa i miodu oraz wypalanie wódki. W posiadaniu mieszczan znajdowało się dużo winnic, co pozwalało im zajmować się produkcją wina. Przywilej Stanisława Koniecpolskiego z roku 1629 pozwalał mieszczanom na posiadanie własnych browarów, słodowni, winnic i gorzelni.

Coraz większą rolę w gospodarce miasta zaczął odgrywać handel, którym zajmowała się większość mieszczan. Na początku okresu austriackiego (1772 r.) 11–12 tysięcy mieszkańców Brodów zajmowało się wyłącznie handlem. W 1785 r. ludność miasta wynosiła 16 898 osób. Kolejną przyczyną rozkwitu Brodów jako ośrodka handlowego było zmniejszenie się znaczenia handlowego Lwowa. Związani z „handlem wschodnim” kupcy, którzy chcieli ominąć prawo monopolowe Lwowa, omijali go i starali się sprzedać swoje towary w Brodach.

W pierwszej połowie ХХ w. prawie cały handel i rzemiosło w Brodach znajdowały się w rękach Żydów. Byli właścicielami zakładów przemysłowych i budynków mieszkalnych. Znaczna część inteligencji żydowskiej należała do przedstawicieli tzw. „wolnych zawodów”. W Brodach była prywatna szkoła żydowska im. barona Hirscha, 15 domów modlitwy i główna synagoga, która mogła zmieścić 1000 osób.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W każdym sztetlu byli muzycy, którzy nazywali się klezmerami. W Brodach uliczna tradycja muzyczna była bardzo barwna. Nazwa wędrownych aktorów i pieśniarzy „broder zingerów” wywodzi się właśnie od klezmerów z Brodów. Muzyka w życiu żydowskiego miasteczka zawsze odgrywała ważną rolę. Z dawnych czasów wielkim uznaniem nie tylko wśród Żydów cieszyli się klezmerzy – muzycy występujący w wędrownych zespołach składających się z 3 do 5 osób. W społecznościach żydowskich Niemiec i sąsiednich krajów klezmerami nazywano muzyków jeszcze w ХIV–ХV wieku. Pod koniec ХVIII – w pierwszej połowie ХХ w. kapele klezmerskie funkcjonowały we wszystkich miasteczkach dzisiejszej Ukrainy. W ostatnim ćwierćwieczu ХIХ w. w skład takich zespołów wchodzili 2 do 4 skrzypków, którzy wykonywali partie pierwszych i drugich skrzypiec, wiolonczela, kontrabas, flet, klarnet, trąbka oraz bęben z talerzykami. Sukcesywnie wykształciły się poszczególne gatunki muzyki, dostosowane do różnorodnych uroczystości, m.in. ceremonii zaręczyn i ślubu.

Oprócz klezmerów, w życiu codziennym miasteczka żydowskiego można było spotkać wielu muzyków amatorów, którzy grali tylko w gronie rodzinnym. W małych sztetlach monotonia życia codziennego często była dręcząca, dlatego też ludzie zawsze czekali na jakieś niezwykłe wydarzenia, jak na przykład przyjazd magidów czy cadyków.

Wielkim wydarzeniem dla miasteczka było wesele. Najczęściej termin wesela wyznaczano na okres letni, w rodzinach zamożnych Żydów trwało ono przez 15 do 20 dni. Czasami zapraszano muzyków z większych miast. Muzycy zjeżdżali się na 2–3 dni przed „huppą” (zaślubinami), czasami zatrzymywali się na tydzień po weselu. Na żydowskich weselach skład instrumentalny był trzonem całego wesela, uczestniczył we wszystkich fragmentach wesela, podczas których wybrzmiewała muzyka taneczna i muzyka do słuchania. Różny repertuar był wykonywany na weselach ludzi bogatych, średnio zamożnych oraz w ubogich rodzinach. Praktyka wykonawcza klezmerów ukształtowała gatunki, formy, styl i manierę wykonania. I tak podczas powitania i odprowadzania gości muzycy grali „Dobranoc”, a składając życzenia zdrowia – „Zayt gezunt”. Po zaręczynach (tnoim) i po zaślubinach (huppa) brzmiała „Mazł tow” („Szczęścia!”), przed huppą – „Bazecn di kale” („Usadowienie narzeczonej”). Na weselach tańczono najczęściej „Tiś-nign” – taniec i śpiew biesiadny, „Mechutonim tanc” – taniec rodziców i teściów, „Broygez tanc” – taniec obrazy oraz „Szolem tanc” – taniec pojednania. Do pozostałych tańców weselnych należały „Beygele” (bajgiel), „Chosyd” (chasyd), „Freylechs” (radosna). Podczas pożegnania gości często brzmiały „Gas-nign” (śpiew uliczny), „Skoczna” i „Szer”.

Kolejną osobliwością było wykonanie i charakter muzyki klezmerskiej kapeli weselnej. Radosnemu wydarzeniu ślubu zawsze towarzyszyły łzy radości i pożegnania, tęsknoty i smutku. Wszystko to w potrzebnej chwili było akcentowane przez muzyków, szczególnie w chwili rozplatania warkocza panny młodej, któremu towarzyszyły dźwięki skrzypiec, klarnetu i kontrabasu. Obrzęd zaślubin odbywał się przy wtórze „huppe marszu” (marszu zaślubin). Po huppie wszyscy cieszyli się i płakali. Tańce trwały bardzo długo. Pod koniec goście siadali przy stole i skrzypek grał smutną melodię. Oprócz wesela, muzykę i śpiew można było usłyszeć w pracowniach ubogich rzemieślników, gdzie piosenki wybrzmiewały od rana do późnej nocy, a także w domach żydowskich.

Podstawą żydowskiej sztuki ludowej była głównie muzyka instrumentalna. Większość klezmerów nie znała zapisu nut i nie zapisywała swoich utworów tworzonych najczęściej w trakcie improwizacji. Ich melodie z biegiem czasu stawały się dziedzictwem ludowym. Klezmerzy cechowali się ekspresywną manierą wykonania, przyspieszeniem i spowalnianiem tempa, niespodziewanymi wtrąceniami improwizacyjnymi, co zwiększało oddziaływanie emocjonalne na słuchaczy. Była to oryginalna i samoistna kultura muzyczna sztetli.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na terenie rejonu brodzkiego znajduje się 24 zabytki architektury o znaczeniu lokalnym i państwowym. Należą do nich m.in. ziemny wał obronny z XVII w. i pozostałości dwóch pięciokątnych bastionów.

Wielka synagoga (1742). Drewniana synagoga w Brodach jest znana z XVI wieku. W tych czasach społeczność żydowska miasta znacznie zwiększyła się i potrzebowała nowej, dużo większej i bardziej wystawnej bożnicy. Pierwszą synagogę w mieście zbudowano jeszcze pod koniec XVI w., bożnica ta była drewniana i spłonęła podczas jednego z pożarów. Następnie postanowiono zbudować kamienną synagogę. Kamień węgielny pod „Wielką” synagogę założył Icchak Horowitz, syn Jakuba Horowitza z Bolechowa, a środki na jej budowę zapewnił Jakub Ickowicz, syn Icchaka Krukiwera. W roku 1742 (5502 według kalendarza żydowskiego) rozpoczęto budowę Wielkiej synagogi, o czym świadczy napis na attyce od strony wschodniej budynku. Była to rzeczywiście bardzo duża synagoga, prawdopodobnie jedna z największych na ziemiach ukraińskich. Ponadto budowana była także w celach fortyfikacyjnych.

Wzniesiona synagoga była prawie kwadratową w planie budowlą typu obronnego. Główną salę modlitewną od południa, zachodu i północy otaczały niższe przybudówki. W bożnicy przechowywano cenne przedmioty liturgiczne, które gmina żydowska nabywała w ciągu stuleci. W maju 1859 r. synagoga padła ofiarą wielkiego pożaru, który zniszczył większą część Brodów. Na początku XX w. przeprowadzono prace remontowe, o czym świadczy napis (z datą 1903 r.) na północnej stronie zachodniej przybudówki. Synagoga bardzo ucierpiała podczas drugiej wojny światowej, kiedy zostały zniszczone przybudówki od strony południowej i północnej. W połowie lat 1960-tych przeprowadzono remont budowli, po czym pomieszczenia synagogi przystosowano do użytku jako magazyny. Z powodu stale przeciekającego dachu budowlę przestano wykorzystywać, co doprowadziło do szybkiej ruiny. W 1991 r. miejscowe władze starały się przeprowadzić renowację budowli w celu umieszczenia w niej galerii obrazów. Jednak z powodu trudnej sytuacji gospodarczej pomysł ten nie został zrealizowany. Obecnie zabytek znajduje się w stanie awaryjnym i niszczeje pod wpływem czynników naturalnych.

Kirkut. Dokładna data założenia cmentarza nie jest znana. W 1664 r. w 1664 r. społeczność żydowska Brodów uniezależniła się od kahału we Lwowie. Prawdopodobnie właśnie wtedy otrzymała teren pod cmentarz od właścicieli miasta. Założenie nekropolii było warunkiem koniecznym dla utworzenia samodzielnego kahału. Pewne jest, że w XVII w. w Brodach już istniał cmentarz żydowski. Na początku XX w. stary kirkut nie był już czynny. Na nowym cmentarzu żydowskim w Brodach dominują nagrobki z drugiej połowy XIX wieku, co może wskazywać na okres, w którym Żydzi zaprzestali dokonywania pochówków na starym cmentarzu.

Cmentarz żydowski w Brodach znajduje się w północnej części miasta, około 300 metrów na zachód od ul. Czuprynki. Według niepotwierdzonych źródeł, cmentarz powstał w pierwszej połowie XIX wieku. Pomimo zniszczeń jest to jedna z najlepiej zachowanych żydowskich nekropolii na dzisiejszej Ukrainie. Do dziś na terenie cmentarza przetrwało około 5500 nagrobków. Najstarsza macewa upamiętnia Judę, syna Meira, który zmarł w 1833 roku. Macewy z Brodów wyróżniają się masywnością i mają wysokością co najmniej 2 metry. Przy wejściu znajduje się ohel, w którym spoczywają Chaim Dawid, syn Józefa Monzona i Gitli Rozyn, który zmarł 15 marca 1931 r., oraz jego żona Ejdyl, córka Beniamina Zewa. Cmentarz jest ogrodzony, wejść na jego teren można tylko przez furtkę. Tuż za ogrodzeniem, od strony zachodniej, znajduje się zbiorowa mogiła około 6000 osób, rozstrzelanych w tym miejscu w latach drugiej wojny światowej.

W 1996 r. dzięki staraniom dra Neila Rosensteina, dra Bena Solomowitza, rabinów Dova Webera oraz Mejlecha Szejcheta rozpoczęto inwentaryzację cmentarza. Częściowy spis zachowanych nagrobków został zamieszczony na stronie internetowej http://kehilalinks.jewishgen.org/

Zamek w Brodach. Zamek został zaprojektowany przez znanego architekta Andreę dell'Acquę i słynnego inżyniera Guillaume’a le Vesseur de Beauplana na zlecenie rodziny Koniecpolskich w latach 1630-tych. Zamek był zbudowany na planie pięcioboku i składał się z 5 bastionów, do których przylegały wały. W środku mieściły się kazamaty. Wokół zamku wykopano głęboka fosę wypełnioną wodą. Tak zamek wyglądał wcześniej. Później znalazł się w posiadaniu Sobieskich, a następnie Potockich, którzy zbudowali pałac. Swoje znaczenie obronne twierdza utraciła w 1812 roku po tym, jak na żądanie Rosji Austriacy zburzyli wieżę bramową i rawelin oraz zasypali rów. Od tego czasu kazamaty zamkowe były użytkowane jako magazyn, w pałacu Potockich zaś znajdowała się biblioteka. Przez dłuższy okres w zamku stacjonowała jednostka wojskowa, co bardzo negatywnie wpłynęło na stan zabytku.

Pałac Potockich jest usytuowany w centrum dziedzińca zamkowego. Jest to dość skromna pod względem architektonicznym piętrowa budowla. Pałac Potockich przetrwał do pierwszej wojny światowej. W 1915 r. rosyjscy żołnierze zniszczyli pałac, a w 1920 r. bolszewicy z armii Budionnego spalili to co po nim zostało. Został odbudowany i przywrócony do stanu pierwotnego przez ostatnią właścicielkę Jadwigę Gorajską. Po roku 1939 pałac stracił jednak swoje wnętrza historyczne. Obecnie budynek pałacu jest siedzibą klas 5–7 szkoły średniej i archiwum rejonowego, ponadto w budynku mieszczą się sale wystawowe Muzeum Historyczno-Krajoznawczego w Brodach.

Cerkiew obronna Narodzenia Bogurodzicy z 1600 roku. Stary polski przewodnik podaje, że późnobarokowe zdobienia świątyni czynią ją podobną do cerkwi św. Mikołaja we Lwowie.

Inne zabytki:

  • Cerkiew Św. Trójcy z dzwonnicą (1726),
  • Cerkiew św. Jerzego z XVI–XVII wieku z kunsztownym ikonostasem rokokowym,
  • Kościół parafialny w stylu renesansowym (1596),
  • Izba przemysłowo-handlowa z XIX wieku,
  • Budynek dawnego Banku Praskiego,
  • Uroczysko „Zastawki” – miejsce staroruskiego miasta wzmiankowanego w latopisie,
  • Cesarsko-królewskie starostwo powiatowe (koniec XVIII – początek ХХ w.), które obecnie jest siedzibą Muzeum Historyczno-Krajoznawczego w Brodach,
  • Dawne hotele „Bristol” i „Europa”.

Zabytki przyrodyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Park narodowy „Północne Podole” znajduje się na terytorium rejonu brodzkiego. Na tych terenach ukształtowały się unikatowe siedliska poszczególnych gatunków roślin, a także drzewostany bukowe. Na terenie parku rośnie ponad 200 gatunków roślin objętych różnego rodzaju ochroną gatunkową. Tutaj ma swój początek Bug. Zabytek przyrody „Konwalia” znajduje się na terenie leśnictwa Brodzkiego i ma powierzchnię 28,1 ha. Znajduje się tutaj również ogród dendrologiczny leśnictwa Berłyńskiego i leśne gospodarstwo w Brodach, założone w 1974 roku. Skład gatunkowy parku dendrologicznego liczy 167 gatunków i form drzew i krzewów.

Zlokalizowane na terenie parku pomniki przyrody to m.in.: 17-metrowy głaz we wsi Podkamień, który dał nazwę miejscowości – pozostałość rafy koralowej, który powstał około 25 mln lat temu w wyniku zmian geologicznych powierzchni ziemi. Legenda opowiada, że ten kamień nieśli diabli, którzy chcieli zrujnować klasztor, ale nie zdążyli: zapiały koguty i nieczysta siła zginęła, pozostawiając głaz nieopodal klasztoru. Inna legenda opowiada o witeziu, który chciał założyć twierdzę i przyniósł w tym celu głaz z gór. Skała „Trójnóg” zlokalizowana na terenie rezerwatu pod tą samą nazwą w pobliżu wsi Czernica i Pereliski, malowniczy ostaniec na stokach doliny rzeki Ponikwy. Do pomników przyrody należą także trzy jeziora, tzw. „Błękitne Okna”, znajdujące się przy drodze Jasionów – Żarków.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do dziś zachowały się piękne ozdoby zwojów Tory z synagogi, przede wszystkim korony; jedna z nich pochodzi z 1753 roku.

Dziedzictwo kultury niematerialnejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z Brodów pochodzi wiele znanych postaci, które miały duże znaczenie dla religii, literatury i nauki żydowskiej.

Joseph Roth (1894–1939)

Moses Joseph Roth był jedynym dzieckiem w rodzinie ortodoksyjnych Żydów. Urodził się w Brodach w 1894 roku. Utwory Rotha doskonale opisują tragiczne życie i często sprzeczne poglądy pisarza. Wydarzenia w jego utworach odbywają się w sztetlach Galicji. W ukazanym przez Rotha miasteczku galicyjskim występuje najczęściej garnizon wojskowy, ukraińscy chłopi, żydowscy handlarze, polski graf z zamkiem, rosyjscy dezerterzy, miejscowa karczma z mocnym spirytusem, po którym w jednej chwili zamiera mózg. Oficerowie piją, grają w karty i chodzą do prostytutek. Czasami strzelają do strajkujących. Zawsze obecne jest również szare bagno z żabami. W tych obrazach bardzo łatwo da się rozpoznać Brody z przełomu wieków.

W 10 kilometrach od Brodów w owym czasie przebiegał granica z Rosją. Roth opisuje to w sposób następujący: „Moje miasto rodzinne było domem dla około dziesięciu tysięcy ludzi. Trzy tysiące z nich było nienormalnych, aczkolwiek nie bardzo niebezpiecznie nienormalnych. Przeciętny poziom szaleństwa zawisał nad nimi, niczym złota chmura. Prowadzili własną działalność, zarabiali pieniądze. Żenili się i mieli dzieci. Czytali książki i gazety. Zajmowali się zwykłymi rzeczami. Rozmawiali ze sobą we wszystkich językach używanych przez wielobarwną ludność tej części świata”. Opis ten nie jest przypadkowy. Roth dorastał bez ojca, Nachuma, który stracił rozum i znikł na zawsze, trafiwszy do szpitala psychiatrycznego jeszcze zanim Joseph się urodził.

Od dziecka Roth zdobywał wykształcenie w językach niemieckim i polskim. Najpierw ukończył Szkoły Podstawowej im. Barona Hirscha w Brodach. Po ukończeniu gimnazjum w Brodach Roth w wieku 19 lat przeniósł się do Lwowa, gdzie zapisał się na Wydział Filologiczny uniwersytetu. Tutaj Roth szybko okazał się w epicentrum rywalizacji polsko-ukraińsko-rosyjskiej, która była zwykłym zjawiskiem w okresie międzywojennym. Roth szybko zrozumiał, że nie przyciąga go ani nacjonalizm polski czy ukraiński, ani syjonizm. To właśnie wtedy postanowił asymilować się w kulturę austriacką i zostać niemieckim pisarzem. Po roku studiów Roth przeniósł się na Uniwersytet Wiedeński. Tematyka żydowska w większym lub mniejszym stopniu obecna jest w większości jego utworów. Znana nowela „Błąkający się Żydzi” jest swoistą odą dla „Оstjude”. Jeden z najlepszych utworów Rotha, „Hiob”, zawiera opis sztetlu na Ukrainie radzieckiej, którą pisarz odwiedził jako korespondent niemieckiej gazety na początku lat 1920-tych. Powieść ta porównywana jest do najlepszych utworów Szolema Alejchema poświęconych tejże tematyce. W „Hiobie” Roth opisuje zmierzch tradycji sztetlu. Główny bohater, mełamed (czyli nauczyciel Tory) bezradnie obserwuje, jak troje jego dzieci rujnuje wiekowe tradycje sztetlu: syn zaciągnął się do wojska rosyjskiego, córkę poderwał kozak, inny syn zwariował. Powieść „Hiob” doczekała się adaptacji filmowej. Marlene Dietrich, która znała Rotha osobiście, uznawała Rotha za swojego ulubionego pisarza, „Hioba” zaś za swoją ulubioną książkę.

Jednym z najbardziej znanych działaczy żydowskiego oświecenia w Brodach był Israel Lefin, syn Mosesa ha-Levi z Zamościa Lefina, który był przyjacielem Mosesa Mendelssohnа, założyciela niemieckiej haskali. Israel Lefin był uczniem Mendelssohnа, w połowie XIX wieku zamieszkał w Brodach i prowadził tu swoją działalność naukową. Był astronomem, matematykiem i filozofem, pisał w języku hebrajskim.

Innym znanym zwolennikiem haskali w Brodach był Izaak Erter, pisarz polsko-żydowski, autor utworów satyrycznych w języku hebrajskim. Był bardzo popularny, zwłaszcza wśród ubogich Żydów, których wspierał materialnie. Erter przyjaźnił się z najwybitniejszymi działaczami haskali w Galicji: Salomonem Judą Rappaportem, który był rabinem w Tarnopolu i Nachmanem Krochmalem, filozofem, historykiem i teologiem, który urodził się w Brodach i był związany z Żółkwią i Tarnopolem. Erter zmarł w 1851 . w Brodach.

Działali tutaj także Dow Ber Blumenfeld i Joszua Heschel Schorr. Dzięki haskali w Brodach powstała w 1815 r. żydowska szkoła realna. Haskala rozprzestrzeniła się z Brodów także na bliższe tereny Rosji. Jej działacze związani byli z kulturą niemiecką, stąd też Brody uchodziły za najbardziej zgermanizowane miasto Galicji.

Rabin Szmuel ben Eliezer Rokeach, kabalista, kaznodzieja, główny rabin Amsterdamu, zmarł w roku 1742.

Rabin Ezechiel ben Jehuda Landau, pochodzi z rodziny Szlomo ben Icchaka (Raszi), znanego komentatora Tory, znawca Prawa Mojżeszowego (Halacha), był pośrednikiem w głośnym sporze między rabinami Jakubem Emdenem a Jonathanem Eybeschützem. Później został rabinem Pragi, zmarł w 1793 roku.

Hermann Menkes i Leo Herzberg-Fränkel byli przedstawicielami tzw. „Ghettoliteratur”, nie istniejącego już gatunku.

Nachman Krochmal, filozof, teolog i historyk żydowski (zmarł w 1840 r.). Pisał o Brodach jako mieście, w którym mądrość i bogactwo, Tora i rozumienie, handel i wiara są nierozłączne.

Broder zingerzy zasłynęli swego czasu w Galicji i daleko poza jej granicami. Z reguły broder zingerami nazywano żydowskich śpiewaków i muzyków, którzy występowali na weselach. Jako pierwsi śpiewali piosenki w języku jidysz. Do najbardziej znanych broder zingerów należeli Berl Margulis i jego syn Szlojme Prizament.

Wspomnienia Honoré de Balzaca o Brodach:

Siódmego dnia od wyjazdu, wjechałem o piątej rano do Brodów, miasta, które należy w całości do pewnego wołyńskiego szlachcica. Jest to siedziba wielkiego handlu. Nasze więzienia mają weselszy wygląd niż pokoje w oberży mieniącej się hotelem Rosyjskim: - pierwszy hotel w Brodach. Czekałem pięć godzin, aż gospodarz i służba wstaną. Dla mnie, podróż zaczynała się dopiero w Brodach; sto mil bowiem dzielących Berdyczów od Brodów zdawały mi się trudniejsze do przebycia, niż siedemset mil z Paryża do Brodów.

Zaraz na początku wybuchły trudności. Żydzi obchodzili swoje święto; kiedy zaś Żydzi święcą swoje obrzędy, życie handlowe ustaje. Wszystko, począwszy od Brodów, jest w rękach Żydów. Nie czytałem w żadnem dziele ścisłych wiadomości o tym podboju Polski przez Hebrajczyków. Żyd panuje a nie rządzi! to jest pewne. (...)

Żydzi w Brodach, nawet za miljony, nie zaniedbaliby swoich obrzędów, niepodobna zatem było dobić targu o mój przejazd z Brodów do Berdyczowa, nie chciałem bowiem spocząć aż pod opiekuńczym dachem moich przyjaciół. Nowy kłopot: komora rosyjska otwiera się aż o dziesiątej, a komora rosyjska jest zarazem instytucją polityczną; sprawdza paszporty, przyczem kogoś, kto ma paszport w porządku, mogą zupełnie dobrze niepuścić przez granicę. Gospodarz hotelu Rosyjskiego poradził mi tedy posłać tam mój paszport, dla przekonania się czy go uznają. Nie zdawał się zbytnio polegać na liście polecającym, o którem mówiłem. Ten zacny młodzian był mało obyty z językiem francuskim, znał Francję ze słyszenia, i zwierzył mi się że nie przejeżdża tędy ani trzech Francuzów na rok, wyjąwszy panien do towarzystwa, nauczycielek i nauczycieli których importuje się do Rosji konwojem; zachęcał mnie bardzo abym zaczekał na dzielnego Żyda, który ma przedsiębiorstwo tych transportów i który mnie dostawi (powiadał) bardzo bezpiecznie do Berdyczowa w ciągu tygodnia. Na to słowo w ciągu tygodnia wydałem okrzyk, lub, aby rzec ściślej, wycie zdolne narazić mnie na zamknięcie jako warjata.

- Ależ ja chcę być w Berdyczowie w dwadzieścia cztery godzin!

Honoré de Balzac, Podróż do Polski, tłum. Tadeusz Żeleński, Warszawa 1931, s. 39-46

Znane postacie z Brodów:

  • Adolf Baller, pianista.
  • Iuliu Barasch, lekarz.
  • Berl Broder Margulis, śpiewak.
  • Oscar Chajes, szachista.
  • Zvi Hirsch Chajes, rabin i talmudysta.
  • Leo Kanner, austriacki psychiatra i lekarz, znany z leczenia autyzmu.
  • Yechezkel Landau, rabin.
  • Max Margules, metrolog.
  • Amalia Nathansohn-Freud (1835–1930), matka Zygmunta Freuda.
  • Joseph Ludwig Raabe, matematyk.
  • Elazar Rokeach, rabin.
  • Jakob Rosanes, matematyk.
  • Joseph Roth (1894, Brody – 1939, Paryż, Francja), austriacki dziennikarz i pisarz.
  • Dov Sadan (1902, Brody – 1989, Afula, Izrael), izraelski uczony i polityk, badacz folkloru i literatury. W latach 1952–1970 był kierownikiem Katedry Literatury w Języku Jidysz na Uniwersytecie Żydowskim w Jerozolimie. W latach 1965–1968 był deputowanym Knesetu. Laureat Nagrody Izraela w dziedzinie studiów żydowskich za rok 1968.
  • Samuel Skolnik, znany trębacz.
  • Daniel Abraham Yanofsky, szachista
  • Israel Zolli, główny rabin Rzymu, który przeszedł na katolicyzm.
  • Israel ben Mosze ha-Levi z Zamościa.
  • Dow Ber Blumenfeld.
  • Joshua Heschel Schorr, redaktor żydowskiej gazety „He-Chaluc”.

Muzea – archiwa – księgozbiory – kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Muzeum jest usytuowane w osiemnastowiecznym budynku,w którego murach w latach 1882–1918 znajdowało się cesarsko-królewskie starostwo powiatowe Austro-Węgier. Ekspozycja muzeum składa się z 43 działów tematycznych i jest przedstawiona według klucza chronologicznego w 7 salach muzeum. Dzieje kraju są ukazane w ramach następujących tematów: 1) Najdawniejsza przeszłość (od epoki kamienia do Rusi Kijowskiej); 2) Okres polski (koniec XIV–XVIII w.); 3) Region w składzie Cesarstwa Austrii (1772–1918); 4) Pierwsza wojna światowa (1914–1918), walki narodowowyzwoleńcze (1918–1919), wojna polsko-bolszewicka (1920); 5) Okres międzywojenny (1920–1939); 6) Druga wojna światowa (1939–1945). Osobne wystawy to „Przyroda ziemi brodzkiej” i „Etnografia regionu (koniec XIX — początek XX w.). Historia Żydów jest ukazana w ekspozycji w sposób bardzo skrótowy i nie podaje wielu ważnych faktów z dziejów miasta.

Zbiory muzeum liczą około 5 tysięcy eksponatów. Są wśród nich znaleziska archeologiczne (ponad 1000 jednostek), kolekcje znaków pieniężnych, broni, odznaczeń, przedmiotów kultury ludowej i życia codziennego, oryginalne zdjęcia i dokumenty itp.

Do cennych eksponatów należy m.in. fragment rzymskiego szklanego koralika z IV–V w. wykonanego w technice mozaiki miniaturowej, starodruki: Apostoł (1654), Ewangelia (1634р), Triod (1744), naczynia liturgiczne (brąz, srebro, pozłacanie, inkrustacja), kolekcja oryginalnych zdjęć z historii Strzelców Siczowych (około 1000 jednostek). Muzeum opowiada o działalności znanych postaci, których imiona są związane z historią regionu: J. Korzeniowskiego, S. Barącza, J. Hołowackiego, T. Bordulaka, I. Trusza, W. Szczurata, J. Rotha, W. Chronowycza, M. Tarnawskiego, R. Kupczynskiego, M. Fediuka, P. Połtawy (P. Feduna). Ekspozycję muzealną uzupełnia galeria fotograficzna z widokami zabytków historii i kultury rejony brodzkiego i panorama „Brody w ХVІІ–ХVІІІ w.”.

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obok nowego cmentarza żydowskiego w Brodach znajduje się grób zbiorowy Żydów zamordowanych w czasie drugiej wojny światowej.
W obozie ludności cywilnej w latach 1941–1943 więziono 16 800 lokalnych mieszkańców, w tym 5 tysięcy Żydów. Pod koniec 1942 r. około tysiąca osób zmarło z powodu głodu, chorób i wycieńczenia. Rozstrzelano 6 tysięcy osób, pozostałych więźniów zaś zamordowano po likwidacji obozu w maju 1943 r. Żydów wysłano m.in. do krematoriów Bełżca.

Infrastruktura turystycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Hotel „Europa”. Adres: ul. Jurydyka 6, Brody.

Lista źródełBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. http://www.jewishgen.org/yizkor/brody/brody.html

2. http://kehilalinks.jewishgen.org/Brody/brody.htm

3. http://www.sztetl.org.pl/pl/city/brody/

4. http://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B8

5. http://www.ji.lviv.ua/n69texts/Korchak_Brodivski_synagogy.htm

6. http://www.yivoencyclopedia.org/printarticle.aspx?id=2195

7. Dominika Rank, Literatura Brodów, http://jgaliciabukovina.net/sites/default/files/article_file/Brody%E2%80%99s%20ghetto%20image.pdf

8. Miejsca terroru nazistowskiego na teremach Lwowszczyzny, 1941–1944: http://territoryterror.org.ua/uk/publications/details/?newsid=353

9. Informacja o synagodze: http://www.lvivcenter.org/uk/uid/picture?pictureid=2871

10. Dominika Rank o literaturze Brodów i nastrojach politycznych Galicji żydowskiej

11. http://i-kar-100.narod.ru/referatu/istorija/istorija_brodiv.html

12. http://zaxid.net/news/showNews.do?mi_pamyatayemo_yozef_rot&objectId=1082480

13. http://risu.org.ua/ua/relig_tourism/religious_region/56098/

14. http://26.com.ua/ua/data/show/2604

15. http://www.ji.lviv.ua/n48texts/husak.htm

16. David Roskies, The Bridge of Longing.The Lost Art of Jewish Storytelling, „Midrasz” 3/47/2001 pt. „Ostatni aktor purimowy”

17. http://www.ji.lviv.ua/n69texts/Strilchuk_Vulycya_Zaliznychna.htm

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Bozhena Zakaliuzna

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Słowa kluczowe