Busk - Karta Dziedzictwa Kulturowego

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

„Galicyjską Wenecją” – tak oto w przeszłości nazywano jedno z najstarszych miast położonych na pograniczu Ziemi Lwowskiej i Podola. Miasto jest położone nad brzegami czterech rzek: w tym miejscu Pełtew łączy się z Bugiem, a także płyną Sołotwina i Rokitna. Poza tym, miasto było otoczone przez stawy i wodniste bagna. W Zapisce karolińskiej datowanej na pierwszą połowę ІХ w., Bużanie są wymienieni jako jedno z 58 plemion słowiańskich, jest również wzmianka o umocnionym grodzie. Pierwsza wzmianka o Busku (Bużesku) znajduje się w latopisie „Powieść minionych lat” pod rokiem 1097. Archeolodzy znaleźli na miejscu dzisiejszego miasta trzy osady z okresu wczesnego średniowiecza. Umocniona osada usytuowana na terenach wodno-bagiennych była twierdzą trudną do zdobycia. W 1100 r. na zjeździe książąt ruskich w Wyteczewie postanowiono przekazać Busk księciu wołyńskiemu i dorogobuskiemu Dawidowi Igorewiczowi, wnukowi wielkiego księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, pozbawionemu tronu we Włodzimierzu.

W okresie 1100–1112 miasto było centrum księstwa dzielnicowego, później zaś przeszło we własność książąt bełskich. W ХІІІ w. solidnie umocnione miasto-twierdza Busk odegrało rolę forpoczty na granicy księstwa wołyńskiego, a następnie halicko-wołyńskiego. W 1241 r. Busk został spalony podczas najazdu hord mongolskich na czele z Batu-chanem na Ruś. W 1277 r. Busk stał się własnością Bolesława Mazowieckiego, któremu jego teść Aleksandr, książę włodzimierski i bełski, oddał oba księstwa jako posag swojej córki. Pod jego rządami miasto zostało doszczętnie zniszczone przez Mongołów.

Około 1370 r. pierwszym starostą buskim był Jan Tarnowski, wojewoda sandomierski. W 1396 r. król Władysław Jagiełło oddał ziemię bełską wraz z Buskiem Siemowitowi IV jako posag swojej siostry Aleksandry. Książę Siemowit przywilejem wydanym 1411 r. w Sokalu nadał miastu prawo magdeburskie.

W 1462 r. po bezpotomnej śmierci księcia Władysława II (płockiego) księstwo bełskie wraz z Buskiem zostało inkorporowane mocą prawa lennego do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Jagiellończyka. Księstwo bełskie przekształciło się na województwo bełskie, Busk zaś został miastem powiatowym. W 1484 r. król potwierdził prawo magdeburskie oraz nadał przywilej odłowu ryb. W 1499 r. król Jan Olbracht zwolnił miejscowych kupców od wodnego, mostowego i innych ceł.  W 1430 r. Busk został spalony przez wojska księcia Świdrygiełły, a w roku 1442 przez Tatarów. Bełzem władali po kolei  Kazimierz (zmarł w roku 1447), Władysław І (zmarł w 1455) oraz jego synowie: Siemowit VІ (zmarł w 1462) i Władysław ІІ (zmarł w 1462). Następnie ziemia bełska została na stałe włączona do Korony Królestwa Polskiego. W roku 1444 w Busku restytuowane jest starostwo, miasto zaczyna nowy etap życia w oparciu o przywileje królów polskich. W 1516 r. miasto odparło najazd tatarski, w roku 1654 zostało jednak zniszczone przez wojsko Bohdana Chmielnickiego, a w roku 1672 przez Tatarów.

Położenie Buska było bardzo korzystne ze względu na szlak handlowy, który prowadził od Bugu i Wisły aż do wybrzeża Bałtyku. Wraz z sukcesywnym osiedlaniem się ludzi w miasteczku zmieniały  się jego granice: obok Starego Rynku założono dwa kolejne: Średni i Nowy Rynek. Odpowiednio pojawiły się również trzy dzielnice: Stare, Nowe i Środkowe Miasto. Synagoga znajdowała się na Starym Mieście. Na Środkowym Mieście stał dom starosty i jego kancelaria, kościół św. Ducha, młyny królewskie i dominikańskie oraz domy mieszczańskie. Natomiast na Nowym Mieście znajdował się kościół Matki Boskiej, kilka domów szlachty oraz kilka domów żydowskich. Właśnie tutaj znajdowało się handlowe centrum Buska. Oddzielnie stał klasztor dominikanów. Duża liczba rzek, rowów i kanałów, a także podmokły teren, utrudniały połączenie ze sobą wspomnianych części, nadając zarazem Buskowi niepowtarzalny charakter, dzięki któremu został nazwany „galicyjską Wenecją”.

Po tym, jak prawa miejskie Buska zostały potwierdzone w roku 1484, zamieszkali tu ludzie z Wołoszczyzny. Pojawienie się nowych osadników sprzyjało rozwojowi miasta. Z 1540 r. starostami miasta byli przedstawiciele polskiego rodu Górków. Wiadomo, że Stanisław Górka w 1573 r. zaprosił Żydów do miasta. Osada żydowska powstała tu jednak dużo wcześniej, gdyż najstarszy nagrobek na na cmentarzu żydowskim jest datowany na rok 1510. Pierwsza dokumentalna wzmianka o obecności Żydów w mieście pochodzi z 1454 r. Górkowie byli wyznawcami kalwinizmu i Busk stał się jednym z pierwszych ośrodków kalwinizmu na Rusi. Po pewnym czasie w mieście zlikwidowano parafię katolicką, co spowodowało protesty mieszczan i konsystorza lwowskiego. Górkowie sprzyjali również znacznemu rozwojowi gospodarczemu miasta. Otworzyli fabrykę papieru, która funkcjonowała do 1788 r.; zbudowali zamek i otoczyli miasto murem obronnym. To właśnie oni w XVI w. dokonali podziału miasta na trzy główne części – Stare Miasto, Środkowe Miasto, w którym była siedziba burmistrza i cerkiew Świętego Ducha, oraz Nowe Miasto.

W 1502 r. król Aleksander na trzy lata zwalnia buskich Żydów z podatków, zaś w roku 1510 król Zygmunt І rozciąga przywileje miejskie na ludność wyznania katolickiego i prawosławnego. W 1518 r. sejm krakowski, z powodu szkód wyrządzonych przez Tatarów, zwalnia Żydów z różnych czynszów (szos) w kwocie 20 florenów, a także z innych podatków na jeden rok. W dniu 10 kwietnia 1550 r. potwierdzono prawa i przywileje handlowe buskich Żydów, w tym prawo do kupna i sprzedaży budynków, które potwierdzono po raz kolejny w 1564 r.

W 1655 r. miasto i zamek zostały doszczętnie zniszczone przez zjednoczone wojska Bohdana Chmielnickiego i bojarzyna moskiewskiego Buturlina. Zamek odbudowano dopiero w drugiej połowie XVII w., kiedy Busk znajdował się w posiadaniu Jabłonowskich. Rodzina ta władała miastem na przestrzeni czterech pokoleń. Pod ich rządami żydowski Busk stał się miastem sabataizmu i frankizmu. Rabin Nachman Samuel Halevi był zagorzałym zwolennikiem „Trzeciego Mesjasza” Jakuba Franka. To właśnie on reprezentował frankistów podczas dysputy lwowskiej, kiedy to frankiści oświadczali w imieniu Żydów, że Mesjasz już przychodził i że istnieje Trójca Święta. Właśnie dlatego Halevi oświadczył o swojej gotowości do przyjęcia chrześcijaństwa. Rabin Buska był wśród tysiąca zwolenników Franka, którzy oficjalnie przeszli na katolicyzm w katedrze warszawskiej w 1759 r. Przyjął imię Piotra Jakubowskiego. Sam Jakub Frank odżegnał się od dysputy lwowskiej i nie przybył nań. Mimo to przyjął chrzest wraz ze swoimi wyznawcami. Ze względu na wsparcie okazywane Frankowi przez buskich Żydów król August III uznał Busk za jedno z głównych miast frankistów w państwie.

W XVI w. w mieście działały cztery młyny wodne. W roku 1539 lub 1541 powstała wytwórnia papieru. Na wyprodukowanym w niej papierze w 1581 r. została wydrukowana Biblia Ostrogska. Papiernia działała aż do 1788 r. Busk stanowił siedzibę starostwa grodowego. Od 1540 r. przez trzy pokolenia urząd starosty pełnili przedstawiciele rodu Górków. Pierwszy z nich, Jędrzej Górka, starał się ograniczyć prawa mieszczan. W 1543 r. mieszczanie wszczęli przeciwko niemu proces, który zakończył się ich zwycięstwem. W 1582 r. król Stefan Batory uznał Busk za wolne miasto królewskie. Od 1670 r. starostami Buska byli kolejno czterej książęta Jabłonowscy. Oni również usiłowali ograniczyć prawa mieszczan, wykorzystując ten fakt, że przywileje miejskie spłonęły podczas najazdu Chmielnickiego. W 1742 r. król August III potwierdził jednak przywileje Buska. Od 1763 r. funkcję starosty pełnił Józef Mier. Przyczynił się do szybkiego rozwoju miasta, zakładając w swoich dobrach zakłady przemysłowe. Stawiał tartaki, wypalał węgiel drzewny, uruchomił produkcję dziegciu i żywicy, gasił wapno i potaż. Zajmował się także wytopem żelaza i szkła.

W 1772 r. Busk znalazł się pod władzą imperium Habsburgów. Jeszcze w 1763 r. Jabłonowscy sprzedali buskie posiadłości Józefowi Mierowi, który pochodził z rodziny szkockiej. W roku zaś 1772, kiedy na skutek pierwszego rozbioru Polski te ziemie znalazły się pod władzą Austrii, Busk został uznany za własność Miera. Od tego czasu miasto prężnie rozwijało się jako ośrodek przemysłowy. Mier zbudowa tu tartaki i huty szkła, sprowadził mistrzów z Czechów i Niemiec. Jego syn, hrabia Wojciech Mier, zbudował tu w 1810 r. pałac, który zachował się do dziś. Busk pozostał w rękach Mierów do 1879 r. W 1849  r. miasto spłonęło i straciło swoją potęgę gospodarczą. Po nich Buskiem władała rodzina Badenich. Jeden z przedstawicieli tego rodu, hrabia Kazimierz Badeni, w 1888 r. został namiestnikiem Galicji, a w latach 1895–1897 zajmował stanowisko premiera rządu Austro-Węgier. Następnie osiedlił się w Busku, gdzie pozostał do swojej śmierci. Następnym właścicielem majątku był jego syn Ludwik Józef Badeni. Polityka rodziny Badenich była bardzo przychylną wobec Żydów. Istnieją przekazy o tym, że Kazimierz Badeni rozmawiał z miejscowymi Żydami w języku jidysz oraz wspierał ubogich Żydów, zwalniając ich z podatków.

W XIX w. Busk stał się prowincjonalnym miasteczkiem, które ominęło uprzemysłowienie. Węzeł kolejowy zlokalizowany został w sąsiednim miasteczku Krasne. W 1884 r. Busk liczył 5297 mieszkańców. Wśród nich było 2001 katolików obrządku łacińskiego (37,8%), 1640 grekokatolików (31,0%), 1566 wyznania mojżeszowego (29,6%), 69 wyznania ewangelicko-augsburskiego (1,3%), 17 wyznania ewangelicko-reformowanego (0,3%).

Na początku ХХ w. ruszyła wielka fala emigracji do Stanów Zjednoczonych. Liczni żydowscy rzemieślnicy, drobni handlarze oraz bezrobotni opuszczali Busk, emigrując do Ameryki. Były wśród nich m.in. pan Max Kremnitz i jego żona Regina. W sierpniu 1914 r. większość buskich Żydów uciekli przed zagrożeniem wtargnięcia Rosjan. Niektórzy uchodźcy uciekali do Wiednia, inni zamieszkali w Bohemii, na Węgrzech lub w innych miejscach oddalonych od linii frontu. Uchodźcy szybko dostosowywali się do nowego środowiska. Podejmowali pracę robotniczą, zakładali działalność przedsiębiorczą. Większość z nich nigdy nie wróciła do Buska.

Podczas pierwszej wojny światowej Busk był okupowany przez wojska rosyjskie od sierpnia 1914 r. do lipca 1915 r. W listopadzie 1918 r. został włączony do Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, która utworzyła w mieście bazę swoich nielicznych sił powietrznych. W maju 1919 r. Busk został zajęty przez Wojsko Polskie. Podczas wojny z Rosją bolszewicką w sierpniu 1920 r. miasto było na krótko zajęte przez Armię Konną pod dowództwem Siemiona Budionnego.

W 1921 r. w Busku mieszkało 1460 Żydów. W okresie międzywojennym Busk był miastem prowincjonalnym. Mimo że miasto znajduje się w niewielkiej odległości od Lwowa, należało wtedy do województwa tarnopolskiego. W 1939 r. liczba mieszkańców miasta wynosiła 8000 osób, w tym 4000 Polaków, 2500 Żydów i 1500 Ukraińców.

Po okupacji Buska przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 r. Sowieci zorganizowali tu obóz dla jeńców wojennych. Obóz został utworzony w stajniach dworu Badenich. Utrzymywano tu około 1000 polskich jeńców, którzy pracowali przy budowie drogi Lwów – Kijów. Do czasu napadu Niemiec na Zwiázek Radziecki miejscowy oddział NKWD zamordował w więzieniu 35 osób. Niemcy wkroczyli do miasta pod koniec czerwca 1941 r. Ukraińcy zaczęli pogrom w mieście, zatrzymał ich jednak ksiądz greckokatolicki Kalinowicz. Nie udało się uratować tylko 30 osób oskarżonych o współpracę z wojskiem radzieckim i rozstrzelanych przez Niemców. W Busku mieszkało wówczas około 1900 Żydów. Powołano Judenrat, który usiłował pomóc społeczności żydowskiej. W dniu 21 sierpnia 1942 r. została przeprowadzona akcja, podczas której miejscowych Żydów deportowano wraz z Żydami z Kamionki Strumiłowej do obozu zagłady w Bełżcu. Następna, większa akcja miała miejsce 21 września 1942 r. Niemcy zorganizowali masową egzekucję Żydów z Buska i Kamionki. Zginęło około 2500 osób. Duża grupa Żydów i członków Judenratu pozostawał w Budku do 21 maja 1943 r. Pod koniec roku 1942 utworzono getto, do którego przesiedlono Żydów z okolicznych miejscowości. Na wiosnę 1943 r. więziono tu 2500 do 3000 osób, w tym uchodźców ze zlikwidowanych gett. Pozostali Żydzi zostali zamordowani w Busku 21 maja 1943 r. Niektórych mężczyzn Niemcy wysłali do Janowskiego obozu koncentracyjnego we Lwowie.

W maju 1944 r. większość Polaków opuściła miasto, przede wszystkim ze względu na konfrontację z UPA. Po wojnie mieszkańcy Buska zaczęli odbudowywać zniszczone miasto. Busk został centrum administracyjnym rejonu. Rejon buski został zlikwidowany w 1963 r., ale pod koniec roku 1966 został odnowiony.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dokładniejsze informacje na temat początków Buska są dostarczane przez znaleziska archeologiczne. Na terenie dzisiejszego Buska odkryto trzy grodziska staroruskie – „Duże”, „Małe” (w obrębie parku miejskiego u zbiegu Bugu i Pełtwi) oraz „Wolańskie” (na przedmieściu Wolany). W trakcie badań archeologicznych na terenie miasta w latach 2000–2013 odnaleziono obiekty należące do kultur z różnych okresów, w tym kultury ceramiki wstęgowej rytej, lokalnego wariantu kultury trypolskiej, artefakty i budowle kultury malickiej, wysockiej i czerniachowskiej. Na całym obszarze miasta odkryto pozostałości domostw, narzędzia pracy oraz inne przedmioty życia codziennego datowane na VIII–XIII w. Najwcześniejszym obiektem odnalezionym przez archeologów są pozostałości zagłębionego obiektu rozkopanego w centralnej części miasta  w 2004 r. – znaleziona tam ceramika i obiekty grobowe są datowane na VIII w. Po rozpadzie dulebskiego związku plemion, który nie zdołał przekształcić się w pierwszą słowiańską strukturę protopaństwową, Busk został ośrodkiem plemiennym Bużan.

Instytucje religijneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W ХІХ w. w mieście istniały: duża kamienna synagoga, kościół pw. św. Stanisława oraz drewniane cerkwie św. Onufrego i św. Paraskewy. Wszystkie te zabytki architektury zachowały się do dziś, aczkolwiek stan ich zachowania jest zróżnicowany.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szkoły

W Busku były dwie publiczne szkoły podstawowe (od 7 lat) dla chłopców i dziewcząt, nie było jednak szkoły starszej. Bogaci rodzice posyłali swoje dzieci do starszych klas do sąsiednich szkół w Kamionce Strumiłowej, Brodach, Złoczowie albo Lwowie. Ci, których nie stać było na naukę w szkole, uczyli się w domu. Wielu spośród nich z powodzeniem zdali maturę i starali się znaleźć uniwersytet, w którym mogliby rozpocząć studia. W Busku nie było jesziwy, ale każdy student, który zamierzał kontynuować swoje studia religijne po chederze, mógł studiować w „klauzie” („Clause”). Tam zgłębiali Talmud i inne księgi żydowskie pod kierunkiem miejscowych rabinów. W mieście było kilku wybitnych uczonych, którzy byli dobrze wyszkoleni w judaistyce i dyscyplinach ogólnych, głównie w ramach zajęć prywatnych. Żydowskie odrodzenie narodowe było obecne w Busku od samego początku.

Wychowankowie „klauzu” oraz inni studenci studiowali język hebrajski. W 1908 r. utworzono szkołę do nauki języka hebrajskiego. Pierwszym nauczycielem był Izrael Baruch (Hahn), który żył później w Hajfie w Izraelu. Był autorem wspomnień o pierwszej szkole żydowskiej w Busku. Inne szkoły żydowskie otwarto w roku 1921. Sprzyjały szerzeniu potocznego języka hebrajskiego jako współczesnego żywego języka, a także rozumieniu Biblii. Nauka hebrajskiego sprzyjała pojawieniu się „Chalutzim” (pionierów) dla Ziemi Obiecanej. Wielu młodych ludzi kontynuowali naukę hebrajskiego na kursach dla nauczycieli i w Wyższej Szkole Języka Hebrajskiego i innych instytucjach we Lwowie.

Organizacje

Żydzi Buska brali aktywny udział w rozmaitych przedsięwzięciach organizacji syjonistycznych. W mieście działały różne syjonistyczne organizacje młodzieżowe, w tym „Haszomer Hacair”, „Gordonia”, „Achva”, „Betar” i wiele innych. Ponadto w mieście działały wszystkie syjonistyczne partie polityczne: „Syjoniści”, „Hitachdut”, „Rewizjoniści”, „Poalej Syjon – Lewica”, „Yad Harutzim”.

W Busku działała drużyna piłkarska i klub sportowy pd nazwą „Bar-Kochba”. Kilku „chalutzim” z Buska dołączyło do trzeciej ligi w Izraelu. W tym okresie doświadczyli w Izraelu wielu trudności życiowych. Jednym z nich był Mayer Dror (Schor), założyciel „Haszomer Hacair” w Busku. Dror zbudowa swój dom w Kefar Jechezkel і założył własny biznes w zakresie eksportu owoców. Busk był bardzo ważnym elementem w historii diaspory żydowskiej.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na początku XV w. miasteczko stało się ważnym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym. Z racji usytuowania nieopodal „Szlaku czarnego”, którym Tatarzy najeżdżali ziemie ukraińskie, Busk rozwijał się jako ośrodek obronny już od pierwszej połowy XV w.

Prężna odbudowa śródmieścia i fortyfikacji rozpoczęła się dopiero w XIV–XV w., a w roku 1411 Busk jako własność księcia mazowieckiego Siemowita IV otrzymał prawa magdeburskie. To właśnie w tym okresie odrodzenia gospodarczego i kulturowego miasta jest kształtowana zabudowa buskiego śródmieścia, składającego się z trzech części, które powstawały w miarę rozszerzenia sié terenów miasta: Stare Miasto z kościołem parafialnym św. Stanisława, cerkwią św. Mikołaja i synagogą (XIV–XV w.); na przełomie XIX i XX w. nazwa zatarła się i została zmieniona na Rynek; Środkowe Miasto z budynkami starostwa, kancelarią, młynem królewskim i dominikańskim i kościołem Świętego Ducha (XV–XVI w.).

W wieku XV w Busku założono cechy rzemieślnicze. Urząd miasta otrzymał przywilej do zbierania po 4 grosze od łanu i czynsz z ogrodów na potrzeby miasta. Mieszkańcom przekazano dwa łany pod pastwiska i nadano zezwolenie na połów ryb w Bugu i Pełtwi sieciami. Ponadto buszczanie, z wyjątkiem Rusinów, otrzymali prawo warzenia piwa i likierów w mieście w w promieni jednej mili wokół miasta. Kupcy spoza Buska nie mieli prawa sprzedawać swoje towary w mieście i okolicach bez zezwolenia magistratu. Mieszczanie zaś byli zwolnieni z robót książęcych, zamkowych oraz dworskich.

W dniu 31 listopada 1448 r. Władysław I, książę Mazowsza i Rusi, zmyślą o szybkiej odbudowie miasta potwierdził na prośbę mieszczan buski przywilej wydany w 1411 r. przez Siemowita IV w Sokalu. Wspomniany akt został również potwierdzony 30 kwietnia 1499 r. na sejmie krakowskim przez króla Jana Olbrachta, który ponadto ze względu na pożar i ubóstwo mieszczan buskich zwolnił ich ze wszystkich ceł związanych z transportem towarów (cło mostowe, cło grobelne) w całym królestwie. W dniu 16 marca 1507 r. w Krakowie miasto Busk po raz kolejny otrzymało potwierdzenie swoich przywilejów.

Na Starym Rynku i w nowych dzielnicach miasta zamieszkali Żydzi. Po uiszczeniu podatku otrzymywali zezwolenie na założenie gorzelni w mieście i na przedmieściach. W 1502 r. król Aleksander zwolnił ich na trzy lata ze wszystkich podatków. W 1578 r. w Busku mieszkało 189 Żydów. Król Zygmunt І pierwszym przywilejem z roku 1510 nadaje prawo wyboru rajców miejskich wyłącznie rzymskim katolikom.

W 1524 r. Zygmunt I potwierdza przywilej, który został wydany 27 listopada 1476 r. w Bełzie przez króla Kazimierza Jagiellończyka na prośbę mieszkańców i pozwalał na funkcjonowanie w mieście 12 sklepów mięsnych i zabijanie zwierząt na mięso oprócz wtorków i sobót. Na przedmieściu Lepiboki nad Bugiem w 1578 r. zbudowano wytwórnię papieru, którą po 135 latach zniszczyła powódź. W spisie z tegoż roku wymienione są 4 młyny i folusze. W mieście było 5 szewców, 10 krawców, 6 piwowarów, 3 bednarzy, 3 kowali, 1 aksamitnik, 1 rymarz, 1 płatnerz, 3 kapeluszników, 2 słodowników, 3 rybaków, 1 folusznik, 1 złotnik, 1 garncarz, 6 sprzedawców soli, 40 piekarzy, 30 pszczelarzy, 2 księży prawosławnych i 5 rzemieślników żydowskich. Miasto wówczas uiszczało podwójną opłatę za utrzymanie dróg w wysokości 110 florenów. W lasach wokół Buska osiedlono ludność pochodzenia wołoskiego w celu hodowli bydła, owiec, produkcji sukna dla prostych ubrań, przygotowania klepek, wypalania węgla drzewnego i popiołu, a także spławu drewna Bugiem do Gdańska. W dniu 18 stycznia 1497 r. król Jan Olbracht przesunął terminy targów tygodniowych ze wtorków na środy i soboty, zaś król Aleksander 7 stycznia 1502 r. przywrócił je z powrotem na wtorki. W dniu 13 kwietnia 1508 r. w Krakowie na prośbę mieszczan został potwierdzony przywilej z 1497 r. i targi poniedziałkowe zostały przeniesione na wtorki i soboty. W 1537 r. droga z Łucka, Ostroga i Krzemieńca przebiega przez Busk; wozi się nią sól z Doliny. W 1567 r. w mieście utworzono magazyn „ruskiej” soli, tłuczonej soli pakowanej w woreczki. W 1522 r. buscy mieszczanie otrzymują przywilej zwolnienia z lwowskiego myta wjazdowego na trzy lata, a w 1527 r. lwowscy kupcy otrzymują prawo swobodnie kupować w Busku rybę soloną.

W 1539 r. mieszczanie wszystkich wyznań (w tym żydzi) otrzymują prawo do produkcji win i likierów. Na zakończenie procesu mieszkańców Buska przeciwko staroście Andrzejowi Górce król Zygmunt I dekretem z 29 kwietnia 1543 r. potwierdził wszystkie prawa i wolności otrzymane przez miasto. Mieszkańcy zostali zwolnieni z powinności na rzecz starostwa, potwierdzono ich prawo połowu ryb w Bugu i Pełtwi, w zamian za co mieli wykonywać roboty szarwarkowe przy naprawie grobli i mostów. W 1550 r. Zygmunt August zwolnił mieszczan buskich z obowiązku zapłaty cła od koni, wołów i innego bydła przyprowadzonego na sprzedaż; przedmieszczan zwolniono z różnych lokalnych podatków starościńskich; mieszczan wyjęto spod sądownictwa i więzień starościńskich oraz zapewniono im prawo do swobodnego wyrąbywania drzew w lasach starostwa i potwierdzono prawo do użytkowania z łąk kośnych i pastwisk.

W 1582 r. król Stefan Batory ogłosił Busk wolnym miastem królewskim i nadał mu przywilej „de non tolerandis Judaeis”. Nie wiadomo, co ten przywilej nadawał, ponieważ Żydzi cały czas mieszkali w obrębie miasta.

W 1735 r. silna kilkudniowa ulewa uszkodziła i zniszczyła zamek, po czym starosta musiał na nowo umacniać miasto. Staraniami mieszczan zbudowano nowe groble i wały. Uporządkowano również archiwum miejskie. Księgi oprawiono w safianowe okładki z pozłacanymi brzegami i pozłacanymi herbami Jabłonowskich. Miasto było siedzibą powiatu buskiego województwa bełskiego. Powiatem zarządzał starosta, który reprezentował króla.

Pod koniec XVIII – na początku ХІХ w. na centralnym plateau Środkowego Miasta funkcjonowała fabryka szewska Jana Fryderyka Preschla, która zaopatrywała wojsko austriackie w buty. Przez pewien czas (przed budową pałacu w 1810 r.) teren ten zwano Fabryką. Na mapie katastralnej z 1845 r. nazwy tej już nie ma, teren zaś jest włączony do Starego Miasta. W Nowym Mieście znajdował się parafialny kościół Najświętszej Marii Panny z probostwem i klasztor oo. Dominikanów (XVI w.). Na początku XVIII w. staraniami starosty buskiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego w sąsiedztwie terenów klasztornych Nowego Miasta zbudowano nowe umocnione miasto, nazwane Jabonów (w XIX w. tę część Śródmieścia nazywano już inaczej – Mury). Struktura buskiego Śródmieścia z niewielkimi zmianami przetrwała do połowy ХІХ w.

Na przestrzeni XIX–ХХ w. miasto wchodziło w skład okręgu brodzko-złoczowskiego i powiatu kamioneckiego Imperium Austro-Węgier i II Rzeczypospolitej. Rejon buski utworzony w 1939 r. przetrwał reformę administracyjną z roku 1959. W 1963 r. został zlikwidowany, gdyż wznowiono przedwojenny powiat kamionecki, w 1967 r. jednak przywrócony z powrotem. Oprócz tego, objął obszar byłego rejonu oleskiego, który w latach 1963–1966 był włączony do rejony brodzkiego.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zabytki żydowskie

Synagoga (ХVІІІ w.) położona przy Rynku

W mieście były dwie drewniane synagogi – większa, zbudowana w 1802 r., i mniejsza, zbudowana w 1796 r. Dużą ceglaną synagogę zbudowano dopiero w latach 1842–1843 w międzyrzeczu Pełtwi i Bugu. Synagoga była przebudowana, przetrwała jednak do dziś. W finansowaniu budowy uczestniczył Jakub Glanzer ze Lwowa. W czasach powojennych główna sala synagogi wykorzystywana była jako skład materiałów budowlanych, przez co zniszczony został pierwotny wystrój wnętrza wraz z detalami architektonicznymi. Synagoga przeszła gruntowną przebudowę po drugiej wojnie światowej w związku z jej nowym przeznaczeniem.

W okresie radzieckim w synagodze mieściła się sala gimnastyczna, magazyn, później zaś część frontowa synagogi została zaadaptowana na pomieszczenia mieszkalne, a reszta na śmietnik. Synagoga w szybkim tempie popadała w ruinę. W celu zachowania tego cennego zabytku postanowiono przekazać jej niezasiedloną część ewangelikom, którzy częściowo odnowili budowlę. Synagoga jest wzniesiona na planie prostokąta z kwadratowym pomieszczeniem sali modlitewnej. Ściany murowane zostały zbudowane z ciosanego kamienia, otynkowane z zewnątrz i w środku. Północna i południowa fasada są tradycyjne dla obiektu synagogalnego. Ściany sali modlitewnej zdobione były gzymsem. Sala jest oświetlona przez dwa półokrągłe i jeden okrągły otwór okienny. Zachodnia elewacja jest podzielona na dwie kondygnacje. Główna fasada jest podzielona na trzy przęsła, płaszczyzna każdego pilastra jest podzielona otworami okiennymi z portalami wykonanymi z cegły, wykończonymi konsolami i liśćmi akantu wykonanymi w tynku. Północna fasada wygląda podobnie do zachodniej. We wschodniej ścianie znajdowała się wnęka na Torę, dekorowana dwupiętrowym, klasycystycznym portalem, uwieńczonym archiwoltą. Po obu stronach znajdowały się dwa rzędy kolumn z korynckimi kapitelami.

Kirkut

Stary cmentarz żydowski jest najstarszym cmentarzem na terytorium Ukrainy i jednym z najstarszych w Europie Środkowej i Wschodniej. Kirkut jest datowany na 1520 rok. Na najstarszym nagrobku jest wyryte epitafium: „Dał ozdobę zamiast prochów. Tu został pogrzebany człowiek uczciwy, pan Jehuda syn pana Jakuba, zwany Juda. Zmarł we wtorek 5 kislew w roku 5281 od stworzenia [23 listopada 1520 r.]. W węźle życia niech będzie dusza jego związana razem z duszami Abrahama, Izaaka, Jakuba i wszystkimi bogobojnymi ludźmi”.

Do najczęściej spotykanych na kirkucie należą wizerunki lwów, niedźwiedzie z kwitnącymi gałązkami w łapach lub niedźwiedzi niosących na żerdzi kiście winogron. Są tu również wizerunki wiewiórek gryzących orzeszki przy symbolicznym Drzewie Życia; dwugłowy orzeł jako uosobienie dualistycznej istoty Pana, który jest jednocześnie Sądem i Miłosierdziem, Srogością i Miłością.

Cmentarz jest dosyć duży, groby rozrzucone na kilku wzgórzach, niektóre ściśle przylegają do prywatnych domów mieszkalnych.

Inne zabytki

Drewniana cerkiew św. Onufrego

Cerkiew z dzwonnicą została wzniesiona w 1758 r. Obok cerkwi i dzwonnicy znajduje się jedna interesująca budowla: kapliczka z 1864 r. wydłubana w ogromnym pniu tysiącletniego dębu. Cerkiew św. Onufrego jest usytuowana w odległej od centrum części miasta.

Drewniana cerkiew św. Paraskewy (1708 r.), ul. Markijana Szaszkiewicza 56а. Znajduje się w opłakanym stanie, regularne nabożeństwa nie są odprawiane.

Pałac hrabiego Badeniego (ХІХ w.), ul. Jewhena Petruszewicza 12 (niedostępny do zwiedzania).

Pałac hrabiego Badeniego został zbudowany w 1810 r. Kazimierz Badeni, namiestnik Galicji, kupił pałac w 1876 r. W jednej z sal pałacu zachował się stary parkiet ułożony w kilku kolorach, w innej zaś sztukateryjny herb rodu hrabiów.

Do 1939 r. pałac był letnią rodziny Badenich. Po jego nacjonalizacji, od 1953 r. do 2005 r. kwaterowały w nim różne formacje wojskowe. Architektura pałacu jest utrzymana w stylu klasycyzmu, wyróżnia się bogatymi dekoracjami fasady głównej. Budowle są parterowe, zbudowane na planie prostokąta, galerie są w kształcie łuków. Wnętrza westybulu, reprezentacyjnej klatki schodowej oraz salonu pałacowego są utrzymane w stylu neorenesansowym i zdobione bogatą sztukaterią. Autorem dekoracji wnętrz był Piotr Harasimowicz. Wysoką rangę zabytku wyznaczają autentyczne cechy stylistyczne klasycyzmu i neorenesansu w bryle i wnętrzach pałacu. W okresie od 25 maja 1961 r. w pałacu mieściła się jednostka wojskowa łączności strategicznej, która została rozwiązana 25 maja 2004 r. Obiekt jest wpisany do państwowego  rejestru zabytków pod numerem 775-М. Pomieszczenia pałacu znajdują się w posiadaniu Ministerstwa Obrony Ukrainy. Obiekt faktycznie nie jest użytkowany z 2005 r.

Kościół św. Stanisława. Z zapisów w metryce koronnej wynika, że w 1517 r. proboszczem w Busku był Krystyn Trzeska, później kanonik lwowski, który 10 czerwca 1531 r. kupił w Busku plac pod kościół i plebanię. Starosta buski Łukasz Górka, który był kalwinistą, dążył do zlikwidowania łacińskiej parafii, ale mieszczanom udało się ocalić świątynię. Król Zygmunt August w 1564 r. wznowił założenie świątyni pod wezwaniem św. Stanisława oraz potwierdził nadane prawa i dochody. W 1779 r. zbudowano nowy kościół św. Stanisława i ponownie uporządkowano kwestię gruntów i dochodów kościoła. Działka pod budowę została nadana przywilejem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kościół jest zbudowany według projektu architekta Bernarda Meretyna.

W Środkowym Mieście w XVI w. znajdował się kościół Świętego Ducha, doszczętnie zniszczony podczas najazdów kozacko-tatarskich w latach 1648–1655. Książę Jerzy Wiśniowiecki, kasztelan kijowski, w 1608 r. zbudował kościół z klasztorem oo. dominikanów.

Dużą wartość historyczną ma wytwórnia papieru w Busku, której założenia jest datowane na 1546 r. W źródłach archiwalnych pod rokiem 1735 wymieniona jest wielka powódź na rzece Bug, która zniosła wytwórnię papieru, a dokładniej jej pozostałości. Zdaniem polskiego historyka Mieczysława Gębarowicza, w latach 1634–1643 w Busku pracowali papiernicy Jakub Czerpasz i Piotr Sobankowicz. Znakiem wodnym miejscowego papieru była łódź – herb miasta Łodzi. Jest to dowodem na to, że w owym czasie miasto Busk było własnością nosiciela herbu Łodzia, co wskazuje przynajmniej na rok 1551 r. Ustalono również, że Iwan Fedorow dla swego „Apostoła”, pierwszej wydrukowanej na Ukrainie książki z 1574 r., wykorzystał papier z Buska i Łucka.

Zabytki przyrodyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Park w Buski (park im. Iwana Franki) jest zabytkiem sztuki ogrodniczej o znaczeniu państwowym. Powierzchnia parku zajmuje 8 ha. Status ochronny parkowi nadano w 1960 r. (współczesny status, na mocy rozporządzenia Ministerstwa Ekologii i Zasobów Naturalnych z dnia 29.11.2011 r., nr 495). Podlega Buskiemu Kombinatowi Przedsiębiorstw Komunalnych.

Status ochronny temu zabytkowi sztuki ogrodniczej został nadany w celu zachowania zabytkowego parku założonego w XVII w., w którym rośnie wiele wiekowych drzew. Przez park przepływa Bug, do którego przy zachodniej części parku wpada Pełtew. W pobliżu wschodniej części parku jest usytuowany pałac Badenich.

Zabytki kultury niematerialnejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z Buska pochodził krewny prof. Benjamina Freemana z Nowego Jorku, znanego amerykańskiego ekonomisty.

W Busku na początku ХХ w. mieszkał dr Leo Scheps. Dr Scheps urodził się w Busku i ukończył wydział medycyny we Lwowie. Praktykował w Wiedniu, następnie wrócił do Buska, aby otworzyć klinikę. Ponadto lekarz wiele zrobił dla poprawienia stanu zdrowia ludności. Jego syn Moritz Scheps urodził się w Busku w 1833 r., uczył się w szkole średniej i studiował na Uniwersytecie Lwowskim. W 1854 r. rozpoczął studia medyczne w Wiedniu,ale później zajął się dziennikarstwem i stał się dość wpływowym publicystą.

W swoich artykułach w gazecie „Neues Wiener Tagblatt” propagował rządy liberalno-demokratyczne. Występował także na rzecz sojuszu austriacko-francuskiego, który przeciwstawiłby się Prusom. Moritz przyjaźnił się z wieloma francuskimi pisarzami i politykami. Do jego najbliszych przyjaciół należał Georges Clemenceau, wybitny francuski polityk i działacz państwowy. Clemenceau był senatorem, dwa razy został wybrany na premiera rządu Francji. Pewnego razu pojechał z Moritzem Schepsem, aby odwiedzić grób jego ojca na cmentarzu żydowskim w Busku. Po powrocie Clemenceau napisał artykuł artykuł o wizycie do Buska. Pisał w nim: „Na dodatek do bocianów, gęsi i kaczek Busk jest zamieszkany przez ortodoksyjnych Żydów. Ci Żydzi są bardzo ubodzy. Prowadzą małe sklepiki albo pracują jako rzemieślnicy bądź handlarze. Są ubrani w łachmany i mieszkają w takim ubóstwie, że wywołują głębokie współczucie z powodu ich pożałowania godnego stanu. Trudno powiedzieć, czy są świadomi przerażających warunków, w których żyją, gdyż na ich twarzach zawsze widnieje skromny uśmiech”. Moritz Scheps został znanym pisarzem, który słynął ze swoich postępowych idei i poglądów na temat ustroju państwa. Nigdy nie wypierał się swojego żydowskiego pochodzenia i nie wstydził się miejsca, w którym się urodził. Do swojej śmierci w roku 1902 r. Moritz Scheps często odwiedzał Busk, aby uczcić grób swojego ojca.

Nazwisko „Scheps” prawdopodobnie pochodzi od „Szabtaj”. Liczne źródła historyczne potwierdzają dużą liczbę zwolenników fałszywego mesjasza Szabtaja Cwi w Busku. Są podstawy uważać, że rodzina Schepsów przez pewien czas była aktywnie zaangażowana w ruch Szabtaja, dlatego też przyjęli takie nazwisko. Później wrócili do społeczności żydowskiej, zmieniając nazwisko z „Szabtaj” na „Scheps”.

Muzea – archiwa – księgozbiory – kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Muzeum Krajoznawcze miasta Buska funkcjonuje w buskim gimnazjum. Od czasu założenia w 1997 r. muzeum gimnazjalne wzbogaciło swoją ekspozycję. W muzeum ukazane są znaleziska archeologiczne znalezione w trakcie badań archeologicznych, narzędzia pracy i przedmioty życia codziennego pochodzące od czasów późnego paleolitu do połowy ХVІІ w. Zabytki pochodzą z obszarów miasta Buska i rejonu buskiego. W pracach wykopaliskowych i renowacyjnych, a także w tworzeniu ekspozycji muzeum aktywny udział brali naukowcy i mieszkańcy miasta.

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wiadomo o istnieniu obozu pracy przymusowej dla Żydów w okresie od maja po listopad 1943 r. Miejsce, gdzie, według świadectw mieszkańców, dokonywano rozstrzałów, znajduje się na niewielkim tarasie o wymiarach około 70 х 80 m przy starym cmentarzu żydowskim (między terenem cmentarza a obszarem zalewowym rzeki Sołotwiny. Jest to pierwszy taras lewego brzegu Sołotwiny w granicach miasta, który został utworzony w wyniku sztucznego nasypu ziemi (w celu zapobiegnięcia zatopieniu cmentarza) i wznosi się na wysokość około 1,5 nad poziomem doliny rzeki. Na tym obszarze odkryto 15 dołów różnego rozmiaru, które wskazują na możliwe miejsca pochówków ofiar egzekucji. Teren tarasu, jak również cały teren cmentarza, jest użytkowany przez miejscową ludność jako pastwisko.

W 2004 r. przedstawiciele organizacji żydowskiej „Sochnut” wznieśli na cmentarzu pomnik ofiar Holokaustu.

Infrastruktura turystycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Hotele

• Hotel „Oksana”, Majdan Nezałeżnosti 2, tel: +38 032 642 12 37, +38 098 540 44 55.
• Zajazd „Anton”, hotel, ul. Nadsiannia 1, tel. +38 050 370 66 67, +38 097 907 47 59.

Wykorzystane źródłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1.    Возняк Т. Штетли Галичини

2.    http://www.jewishgen.org/yizkor/busk/busk.html

3.    http://www.sztetl.org.pl/pl/city/busk/

4.    http://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%81%D1%8C%D0%BA

5.    http://decerkva.org.ua/busk_onufriy.html

6.    http://www.memoria.com.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=36&Itemid=34

7.    http://www.buzhany-busk.com.ua/povit_kamyanka.php

8.    http://busk.io.ua/s80333/misto_busk_-_veneciya_polska_

9.    http://prostir.museum/ua/post/29646

10. http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0004_0_03775.html

11. http://texty.org.ua/pg/article/jesfor/read/44076/Tajemnyci_jevrejskyh_kladovyshh

12. http://edwebproject.org/busk.html

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Bozhena Zakaliuzna