Busk - przewodnik

Wenecja Galicyjska

Busk jest położony w miejscu, w którym do Bugu uchodzą rzeki Pełtew, Sołotwina i Rokitna, dzieląc miasto na kilka części. Dawniej miejscowość otaczały stawy i bagna, a duża liczba rzek i potoków sprzyjała powstaniu wokół niej niepowtarzalnego krajobrazu. Dlatego też w XVIII–XIX w. Busk często był nazywany „Wenecją Galicyjską”. Współcześnie miasto wygląda zupełnie inaczej. Potoki wyschły i zanikł podział na odrębne części. Jedynie mosty i drewniane kładki łączące brzegi dawnych koryt rzecznych przypominają tę charakterystyczną cechę.

Kronika Powieść lat minionych wspomina o Busku (Bużesku) jako o ruskim grodzie obronnym już w 1097 r. Od 1100 r. Busk był stolicą samodzielnego księstwa wchodzącego w skład Rusi Halicko-Włodzimierskiej i razem z nią został przyłączony do Korony Polskiej pod koniec XV w. W 1411 r. Busk uzyskał magdeburskie prawa miejskie i stał się ważnym centrum handlowym i rzemieślniczym. Posiadał ważne znaczenie strategiczne dzięki położeniu w pobliżu Szlaku Czarnego – starego traktu, którym ciągnęli z Krymu do Lwowa kupcy, a czasami również najazdy tatarskie. Od 1540 r. funkcję starosty w mieście pełnili przedstawiciele polskiego rodu Górków, wyznawcy kalwinizmu, dzięki którym Busk stał się jednym z pierwszych ośrodków kalwinizmu na Rusi. W tym czasie miasto znacząco poszerzyło swoje granice: oprócz Starego Rynku założono jeszcze dwa – Środkowy i Nowy. Odtąd ukształtowały się trzy części – stara, nowa і centralna część miasta. W latach 1539–1541 w Busku powstały zakłady papiernicze, które działały do 1788 r. To właśnie na buskim papierze została wydrukowana w 1581 r. Biblia Ostrogska Iwana Fedorowa, pierwsze pełne wydanie Pisma Świętego w języku cerkiewnosłowiańskim.

Pod koniec XVIII w. właścicielem miasta został Józef Mier, który pochodził z rodziny szkockiej. Od tego czasu miasto zaczęło prężnie rozwijać się jako centrum przemysłowe. Mier zbudował tartaki i huty szkła. Do pracy zaprosił mistrzów z Czech i Niemiec. Jego syn, hr. Wojciech Mier, zbudował w 1810 r. pałac, który zachował się do dziś. Busk pozostał w rękach Mierów do 1879 r. W 1849 r. miasto spłonęło i straciło swoją potęgę gospodarczą. Po Mierach Buskiem władała rodzina Badenich.

Żydzi z Buska

Najstarsza wzmianka o Żydach w Busku pochodzi z 1454 r. W 1510 r. buscy Żydzi zobowiązani byli płacić rocznie 20 złotych florenów do skarbu królewskiego za pośrednictwem przewodniczących kahału lwowskiego. W 1518 r. z powodu najazdu Tatarów król zwolnił Żydów na rok z podatku, po czym mieli oni płacić już nie złotem, lecz monetą państwową (po 30 gr za floren). W 1564 r. Zygmunt August potwierdził przywilej nadany buskim Żydom przez jego ojca w 1550 r. і poszerzył ich prawa: Żydzi mogli kupować działki i domy w całym mieście, stawiać nowe budowle, bez przeszkód je sprzedawać i uprawiać handel na terytorium całej Rusi i Podola. Mogli handlować mięsem oraz korzystać ze wszystkich praw i ulg miejskich i państwowych na równi z innymi mieszkańcami. W 1582 r. król Stefan Batory ogłosił Busk wolnym miastem królewskim, które jednocześnie otrzymało przywilej „de non tolerandis Judaeis”. Nie wiadomo dokładnie, jakie były konsekwencje tego przywileju, ponieważ Żydzi przez cały czas mieszkali w obrębie murów miejskich na terenie Nowego Miasta.

Z prawnego punktu widzenia społeczność żydowska Buska była częścią kahału lwowskiego, posiadała jednak wszystkie instytucje, m.in. cmentarz i synagogę. Wśród rabinów, którzy działali w Busku, należy wymienić Aarona (1540–1560) i Izaaka ben Abrahama Chajesa, który pracował tu w latach 1564–1568, po czym został rabinem w Pradze. Na początku XVIII w. funkcję rabina w Busku pełnił Cwi Hirsz ben Mosze z Żółkwi. W wyniku pogromów kozackich w latach 1648–1649 zginęło ok. 100 Żydów, lecz społeczność odrodziła się.

(Bardzo) stary cmentarz

Stary cmentarz żydowski w Busku uważany jest za najstarszy aszkenazyjski cmentarz na terytorium Ukrainy i jeden z najstarszych w Europie Śr.-Wsch. Kirkut jest duży, położony na kilku wzgórzach. Znajduje się tu najstarsza zachowana macewa na terytorium objętym szlakiem Shtetl Routes, datowana na 1520 r., z umieszczonym na niej epitafium: Dał ozdobę zamiast prochów. (Iz 61,3) Tu został pogrzebany człowiek uczciwy, r. Jehuda syn r. Jakuba, zwany Juda. Zmarł we wtorek 5 kislew w 5281 r. od stworzenia świata (23.11.1520 r.). W węźle życia niech będzie dusza jego [związana razem z duszami] Abrahama, Izaaka, Jakuba i wszystkimi bogobojnymi ludźmi.

Frankiści i chasydzi

W XVIII w. Busk stał się centrum ruchu frankistów. Wielu Żydów – nawet ówczesny rabin Buska rabbi Nachman Samuel ha-Lewi, było zwolennikami sekty Jakuba Franka. Podczas dysputy w Kamieńcu Podolskim w 1757 r. było obecnych 19 przedstawicieli frankistów, z których 4 – na czele z rabbim Nachmanem – pochodziło z Buska. Wśród tych, którzy przyjęli chrzest w 1759 r. po drugiej dyspucie we Lwowie, 103 osoby pochodziły z Buska, w tym dawny rabin Nachman, który przyjął imię Piotra Jakubowskiego. Dzięki dużemu wsparciu dla Franka ze strony buskich Żydów król August III uznał Busk za jedno z głównych miast frankistów w państwie і wyznaczył je na miejsce zamieszkania zwolenników tej sekty (buskich Żydów nazywano nawet bisker szabsecwijnikes od imienia Sabataja Cwiego). Jakub Frank mieszkał w Busku w czasie dysputy lwowskiej.

Aktywnym przeciwnikiem sekty Franka w Busku był rabbi Dawid Pinchas z Bohorodczan, który został wybrany na miejsce rabina „zdrajcy”. Uczestniczył on w drugiej dyspucie we Lwowie, reprezentując Żydów ortodoksyjnych.

Jednak ruch chasydyzmu, który powstał pod koniec XVIII w., szybko zdobył zwolenników także w Busku. W XIX w. większość Żydów miasteczka należała do chasydów.

Od poł. XIX w. w Busku funkcję rabina pełnili kolejno przedstawiciele słynnego rodu Babad: rabbi Jaakow – zięć Eliezera Ettingera z Żółkwi, jego syn Awrom (zm. 1905) і wnuk – Isachar Ber.

Synagoga

 

Duża ceglana synagoga, która zachowała się do dziś, została zbudowana w latach 1842–1843. Była zlokalizowana w pobliżu rynku. Budowę współfinansował lwowski kupiec Jakub Glanzer. Synagoga została wzniesiona na planie prostokąta z kwadratowym pomieszczeniem sali modlitewnej. Ściany, zbudowane z ciosanego kamienia, otynkowano z zewnątrz i w środku. Budynek wieńczyła wysoka attyka ozdobiona mosiężnymi kulami. Ściany sali modlitewnej zdobione były gzymsem, a oświetlona była przez dwa półokrągłe i jeden okrągły otwór okienny. Zach. elewacja podzielona była na dwie kondygnacje. We wsch. ścianie znajdowała się wnęka na Torę, dekorowana dwupiętrowym klasycystycznym portalem uwieńczonym archiwoltą. Po obu stronach znajdowały się dwa rzędy kolumn z korynckimi kapitelami.

W czasie II wojny światowej elementy wnętrza głównej sali synagogi zostały wykorzystane jako materiał budowlany. W czasach radzieckich w synagodze mieściła się sala sportowa, później – magazyn, po czym w jednej części synagogi znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, w drugiej urządzono śmietnik. Budowla w szybkim tempie ulegała zniszczeniu. Na początku XXI w. w celu zachowania tego cennego zabytku podjęto decyzję o przekazaniu niezamieszkałej części budowli społeczności chrześcijan ewangelicznych, która częściowo odnowiła budynek.

Emigracja

W 1884 r. Busk liczył 5297 mieszkańców. Wśród nich było 2001 katolików obrządku łacińskiego (37,8%), 1640 grekokatolików (31%), 1566 Żydów (29,6%) і 86 protestantów (1,6%). Węzeł kolejowy zlokalizowany został w sąsiednim miasteczku Krasne. Na początku ХХ w. miała miejsce duża fala emigracji. Wielu rzemieślników żydowskich, drobnych handlarzy i bezrobotnych wyjechało do USA.

W czasie I wojny światowej Busk był okupowany przez wojska rosyjskie od sierpnia 1914 r. do lipca 1915 r. Większość buskich Żydów uciekła przed inwazją rosyjskich wojsk do Wiednia, Czech lub na Węgry. Większość z nich nie wróciła do Buska. W Bostonie (USA) powstała organizacja pochodzących z Buska Żydów, która pomagała zarówno osobom przybywającym do miasta, jak i pozostałym w Busku ziomkom.

W listopadzie 1918 r. miasto zostało włączone do Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, która utworzyła w mieście bazę swoich sił powietrznych. W maju 1919 r. Busk został zajęty przez Wojsko Polskie. W czasie wojny z Rosją bolszewicką w sierpniu 1920 r. miasto było na krótko zajęte przez Armię Konną pod dowództwem Siemiona Budionnego. Do 1939 r. Busk był częścią Rzeczypospolitej Polskiej.

Edukacja, kultura, syjonizm

Na początku ХХ w. w Busku istniały dwie szkoły podstawowe (od 7 r.ż.) dla chłopców i dziewcząt, lecz nie było szkoły dla starszych dzieci. Bogatsi rodzice wysyłali swoje dzieci do szkół w Kamionce Strumiłowej, Brodach, Złoczowie albo Lwowie. Ci, którzy nie mogli sobie na to pozwolić, uczyli dzieci w domach. W Busku nie było jesziwy, lecz każdy nastolatek, który chciał kontynuować studia religijne po ukończeniu chederu, mógł samodzielnie studiować Talmud oraz inne księgi żydowskie w bejt ha-midraszu. W 1908 r. utworzono szkołę do nauki języka hebrajskiego dla dorosłych. Pierwszym nauczycielem szkoły został Izrael Baruch, który później, mieszkając w Hajfie, napisał wspomnienia o tej pierwszej szkole hebrajskiej w Busku. Wielu młodych ludzi kontynuowało naukę hebrajskiego na kursach dla nauczycieli oraz w innych żydowskich szkołach wyższych we Lwowie.

W 1911 r. w Busku rozpoczął swoją działalność klub „Toynbee-Halle” – ośrodek kulturalno-oświatowy, którego celem było zaspokajanie potrzeb kulturowych najuboższych członków społeczności żydowskiej. Nazwa klubu pochodzi od nazwiska angielskiego ekonomisty i dobroczyńcy, zwolennika reform socjalnych – Arnolda Toynbeego (1852–1883).

Żydzi Buska aktywnie uczestniczyli w rozmaitych przedsięwzięciach organizacji syjonistycznych. Na początku ХХ w. w mieście powstało stowarzyszenie „Ahawat Syjon” (hebr. Miłość do Syjonu). Towarzystwo założyło bibliotekę żydowską. W mieście działały także oddziały innych syjonistycznych organizacji młodzieżowych, m.in. „Ha-Szomer ha-Cair”, „Gordonia”, „Betar” i wiele innych. Ponadto w mieście istniały przedstawicielstwa partii politycznych: „Powszechni Syjoniści”, „Hitachdut”, „Poalej Syjon – Lewica” oraz „Jad Harucim”.

Działalność kulturalną na rzecz Żydów Buska prowadziło towarzystwo „Hatikwa”. Działały także biblioteka, czytelnie oraz sala wykładowa. Popularnością wśród młodzieży cieszył się żydowski klub sportowy „Bar-Kochba”. Kilku chalucim z Buska przyłączyło się do trzeciej fali Aliji do Palestyny. Jednym z nich był Majer Dror (Schor), założyciel buskiego oddziału „Ha-Szomer ha-Cair”. W Busku działał sierociniec, w którym mieszkało 40 dzieci, а pieniądze na jego utrzymanie przysyłali ziomkowie z Bostonu. Oni także wspierali finansowo darmową kuchnię, gdzie w zimie mogli stołować się potrzebujący. Od 1921 r. działała szkoła żydowska należąca do sieci szkół „Safa Brura” (hebr. Jasny język) z językiem nauczania hebrajskim.

W 1921 r. w Busku mieszkało 1460 Żydów. W 1939 r. liczba mieszkańców Buska stanowiła ok. 8 tys. osób, w tym 4 tys. Polaków, 2,5 tys. Żydów і 1,5 tys. Ukraińców

II wojna światowa i Zagłada

We wrześniu 1939 r. miasto zajęła armia radziecka, która zorganizowała w Busku obóz jeńców wojennych w stajniach dworu Badenich. Utrzymywano tu ok. 1 tys. polskich jeńców, którzy pracowali przy budowie drogi Lwów–Kijów. Po ataku Niemiec na Związek Radziecki miejscowy oddział NKWD zamordował w więzieniu 35 osób.

Wojska niemieckie wkroczyły do miasta pod koniec czerwca 1941 r. W Busku mieszkało wówczas ok. 1,9 tys. Żydów. 21 sierpnia 1942 r. została przeprowadzona akcja, podczas której miejscowych Żydów deportowano wraz z Żydami z Kamionki Strumiłowej do obozu zagłady w Bełżcu. Następna, większa akcja miała miejsce 21 września 1942 r. Niemcy zorganizowali masową egzekucję Żydów z Buska i Kamionki. Stracono wtedy ok. 2,5 tys. osób. Pod koniec 1942 r. utworzono getto, do którego przesiedlono Żydów z okolicznych miejscowości. Na wiosnę 1943 r. więziono tu do 3 tys. osób, w tym uchodźców ze zlikwidowanych gett. W 1. poł. 1943 r. w getcie zorganizowano podziemny ruch oporu pod przywództwem Jakuba Eisenberga. Działaczom tego ruchu udało się zebrać trochę broni, lecz wszystkich jego uczestników naziści złapali i zamordowali. Pozostałych Żydów w Busku zamordowano 21 maja 1943 r. – jedynie grupę wybranych mężczyzn wysłano do obozu koncentracyjnego przy ul. Janowskiej we Lwowie. Od maja do listopada 1943 r. w Busku działał obóz pracy przymusowej dla Żydów. Latem 1943 r. w czasie przeszukiwań terenów dookoła Buska naziści odkryli sześć dużych podziemnych bunkrów wraz ze 140 Żydami, którzy się w nich ukrywali. Uzbrojeni uciekinierzy próbowali stawiać opór, lecz bez powodzenia.

Miejsca pamięci

Okupanci spowodowali w Busku ogromne straty. Zniszczyli młyn, fabryki, telegraf i centralę telefoniczną, unieruchomili prawie wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe działające w mieście i zburzyli wiele budynków mieszkalnych. Po wojnie mieszkańcy zaczęli odbudowywać zniszczone miasto. Busk stał się centrum administracyjnym rejonu. Mieszka tu dziś ok. 8 tys. mieszkańców, w mieście nie ma społeczności żydowskiej.

W pobliżu starego cmentarza żydowskiego (między terenem cmentarza a obszarem zalewowym rzeki Sołotwiny) znajduje się miejsce, gdzie wg świadectw mieszkańców w czasie okupacji nazistowskiej miały miejsce masowe egzekucje ludności żydowskiej. Teren zbiorowych pochówków, podobnie jak cały teren cmentarza, jest użytkowany przez miejscową ludność jako pastwisko.

W 2004 r. przedstawiciele organizacji żydowskiej „Sochnut” wznieśli na cmentarzu pomnik ofiar Holokaustu. Latem 2006 r. w pobliżu starego cmentarza żydowskiego, w miejscu egzekucji, przeprowadzono prace wykopaliskowe. Znaleziono szczątki 450 osób, m.in. 26 dzieci. Prawdopodobna liczba rozstrzelanych osób wynosi ponad 1 tys. Znaleziono także bezpośrednie świadectwa dokonywanych morderstw: łuski, kule oraz różnego rodzaju broń.