Czortków - Karta Dziedzictwa Kulturowego
Czortków jest położony nad brzegiem rzeki Seret na południowym Podolu. Jest miastem o znaczeniu obwodowym i siedzibą rejonu czortkowskiego w obwodzie tarnopolskim. W skład Czortkowa włączony jest przysiółek Syniakowa. Przez Czortków prowadzą drogi samochodowe Tarnopol – Czerniowce oraz Iwano-Frankiwsk – Kamieniec-Podolski.
Istnieją różne wersje pochodzenia nazwy miasta: od nazwiska magnata Czartkowskiego, od nazwy uroczyska Czarna Dolina itp. Istnieje również hipoteza wywodząca nazwę miasta od szuwaru. W okolicy Czortkowa występuje roślinność bagienna, w tym różne gatunki szuwaru, którego nazwa w lokalnych gwarach zachowała archaiczne brzmienie: „czeret”. To właśnie dlatego niektórzy badacze wywodzą nazwę miasta od nazwy szuwaru, która istniała w języku mieszkającego tu we wczesnym średniowieczu wschodniosłowiańskiego plemienia Dulebów.
W 2013 r. liczba mieszkańców Czortkowa wynosiła 29 600 osób.
Spis treści
[Zwiń]Historia
Czortków został założony jako prywatne miasto. Pierwsza pisemna wzmianka o nim jest datowana na rok 1522, kiedy to polski król Zygmunt І Stary nadał przywilej własności na miasto Jerzemu Czartkowskiemu. W tym samym roku Czortków otrzymał prawa magdeburskie.
W drugiej połowie XVI w. miasto stało się własnością Golskich. Wojewoda Stanisław Golski rozbudował miasto, zakładając parafię katolicką i klasztor oo. dominikanów. Wybudował także zamek. W tym okresie na miasto niejednokrotnie napadali Tatarzy.
Żydzi w Czortkowie mieszkali jeszcze w roku 1616 р. – na starym kirkucie są datowane na ten rok macewy, w tym macewa rabina Dawida Mosze. Na innej macewie wyryto następujący napis: „Tu leży najmilsza i cnotliwa kobieta, Pani Riwka, córka Jechiela, niech będzie błogosławiona pamięć o niej, zmarła 24 dnia miesiąca Tamiza 1623 roku i dalej Sara jej imię, córka Icchaka, która zmarła i pochowana została 29 dnia miesiąca Sivana 1636 roku”.
W książce „Maseat Binyamin” rabbiego Binyamina Selnika, który był rabinem Podhorców, opowiada się o tym, że Żydzi przybyli do Czortkowa w celach handlowych. Jednym z ich ważniejszych zajęć stał się handel winem. W pierwszej połowie XVII w. miasto przechodzi do rodu Potockich. Czortków wyrasta na duży ośrodek rzemieślniczy i handlowy. Po kolejnym nabiegu Tatarów i zniszczeniu miasta Potocki wybudował nowy zamek, w którym urządził swoją rezydencję.
W 1649 r. Czortków został zdobyty przez wojska kozackie, zaś w roku 1655 przez zjednoczone oddziały kozacko-moskiewskie. Po wybuchu wojny polsko-tureckiej w 1672 r. Czortków zajęły wojska osmańskie i miasto aż do roku 1683 było rezydencją tureckiego baszy na Podolu. Na mocy traktatu karłowickiego z 1699 r. Rzeczpospolita odzyskała utracone terytoria, zaś Andrzej Potocki otrzymał z powrotem Czortków. W 1745 r. burmistrz ponownie zaprasza Żydów zamieszkać w Czortkowie, chociaż wtedy już mieszkali w mieście. Stefan Potocki w 1722 roku nadał im prawo osiedlania się w Czortkowie. Miasto powoli wracało do zwykłego trybu życia. Po Potockim właścicielami miasta byli Wróblewscy i Sadowscy. W 1772 r. Czortków przeszedł pod panowanie austriackie. W zamku władze austriackie urządziły magazyny, przez pewien czas tam było więzienie dla powstańców. Sadowscy wybudowali w mieście dwie rezydencje – stary dwór i nowy pałac. Ten ostatni został sprzedany w 1865 r. rabinowi Dawidowi Mosze Friedmanowi, cadykowi czortkowskiemu. Przy rezydencji rabbiego wybudowana została synagoga.
Żydzi Czortkowa niejednokrotnie ucierpieli w wojnach polsko-kozackich. W 1645 r. Polacy, posądzając Żydów o współpracę z Kozakami, wypędzili ich z miasta na przedmieście, które od tego czasu nazywa się Wygnanka. Z biegiem czasu przedmieście to stało się jedną z dzielnic żydowskich Czortkowa.
Społeczność żydowska odrodziła się na nowo pod koniec XVII wieku. Dokumenty żydowskie świadczą o tym, że jedną z pierwszych rodzin, która zaczęła odbudowywać żydowskie życie w Czortkowie, była rodzina rabbiego Chaima, syna pobożnego rabbiego Izraela.
Na początku XVIII w. rabinem Czortkowa był Cwi Hirsz Horowic, ojciec jednego z najwybitniejszych rabinów chasydzkich, Samuela Szmelke Horowica z Nikolsburga, który sprzyjał szerzeniu się chasydyzmu w całej Galicji i Rzeczypospolitej. Samuel Szmelke był rabinem w Ryczywole, Sieniawie, a następnie w Nikolsburgu na Morawach. Do jego uczniów należeli Mendel z Rymanowa, Jakub Icchak Horowic (znany jako Widzący z Lublina) oraz Izrael Hopsztajn z Kozienic uznawany za prekursora chasydyzmu w środkowej Polsce. Czortków był znaczącym ośrodkiem chasydyzmu od XVIII по XX wieku. Równolegle rozwijał się ruch Haskali, którego przedstawicielem był Heinrich Franzos, ojciec znanego pisarza Karla Emila Franzosa.
Odrodzona społeczność żydowska od razu trafiła pod nadzór lwowskiej gminy żydowskiej, choć samodzielnie uczestniczyła w zebraniach gmin miasteczkowych Galicji. Są informacje o tym, że w 1738 r. wysyłała ona swoich przedstawicieli na zebrania w Brodach, w 1731 r. – do Białego Kamienia, w 1830 r. – do Podkamienia. Podkahałkiem kahału czortkowskiego był Jampol.
W 1772 r., po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej, Czortków został włączony do monarchii Habsburgów. Na mocy postanowień pokoju w Schönbrunn (1809 r.) Czortków wraz z całym cyrkułem tarnopolskim przeszedł do Imperium Rosyjskiego. Miasto z powrotem weszło w skład Cesarstwa Austrii w 1815 roku. W roku 1846 miasto zostało centrum cyrkułu, który obejmował Jazłowiec, Zaleszczyki, Kopyczyńce i Borszczów.
Przed pierwszą wojną światową społeczność żydowska Czortkowa dzieliła się na charyzmatycznych ultrareligijnych chasydów, konserwatywnych talmudystów – mitnagedów, zwolenników żydowskiego oświecenia (Haskali) oraz syjonistów, którzy przygotowywali się na powrót Żydów do Izraela. Po wojnie społeczność ta wzbogaciła się o zwolenników asymilacji Żydów, socjalistów i komunistów.
Wkrótce po wybuchu pierwszej wojny światowej miasto zostało zajęte przez wojska rosyjskie, które pozostały tu do lipca 1917 roku. W lutym 1917 r. w Imperium Rosyjskim wybuchła rewolucja lutowa. Niebawem połączone wojska austriacko-niemieckie odbiły miasto z rąk Rosjan, ale nie na długo. Rozpoczął się rozpad Austro-Węgier. W listopadzie 1918 r. Czortków przeszedł pod władzę Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Następnie miasto przechodziło po kolei pod kontrolę Polaków, Armii Czerwonej, a od września 1920 r. Czortków został miastem powiatowym w Drugiej Rzeczypospolitej.
W okresie międzywojennym w Czortkowie rozpoczęła się masowa emigracja Żydów do Ameryki. Władze polskie nie były zbyt przychylnie nastawione do mniejszości narodowych, m.in. Żydów. Zaczęto stosować wobec nich ograniczenia o charakterze administracyjnym i ekonomicznym. Swoją drogą, pierwsza większa grupa chasydów wyemigrowała do Palestyny jeszcze przed pierwszą wojną światową. W 1931 r., zgodnie z oficjalną polską statystyką, w powiecie czortkowskim mieszkało 6 474 Żydów. W 1939 r. w 22-tysięcznym mieście mieszkało 4 800–5 500 Żydów, a pod koniec roku ich liczba zwiększyła się, gdyż znaczna część Żydów uciekała tu z Generalnego Gubernatorstwa przed prześladowaniami nazistów.
Na początku 1940 r. w Czortkowie wybuchło zorganizowane przez Polaków powstanie antysowieckie. Powstanie zostało stłumione przez sowieckie organy bezpieczeństwa. Niemcy wkroczyli do Czortkowa w lipcu 1941 roku. Od razu dokonano pierwszego pogromu Żydów. W kwietniu 1942 r. utworzono getto, pierwsza obława odbyła się w sierpniu. Getto istniało od 1 kwietnia 1942 r. do sierpnia roku 1943. Przebywało tu 8 tysięcy Żydów z Czortkowa i jego okolic, skupionych na 6 ulicach miasta wydzielonych pod getto. W jednym domu mieszkało po kilka rodzin. Ludzie żyli w fatalnych warunkach sanitarnych, byli morzeni głodem. Niemcy często nakładali na Żydów kontrybucje pieniężne i rzeczowe, przeprowadzali obławy i dokonywali na terenie getta rozstrzelań. Więźniom wydawano minimalną ilość surogatu chleba (którą sukcesywnie pomniejszano), zakazano kupować artykuły spożywcze oraz wychodzić poza wyznaczony obszar. Wszystkich Żydów wykorzystywano do ciężkich prac fizycznych, np. transportu kamienia. Często pod pozorem wywózki do pracy Żydów wywożono z getta grupami po 50–100 osób i dokonywano na nich egzekucji. Pod koniec 1942 r. w getcie utworzono obóz pracy, w którym pracowało 600 osób. Dzień roboczy trwał 12 do 14 godzin, dzienna racja żywnościowa wynosiła jedynie 100 g chleba, czasami więźniom podawano zupę i surogat kawy. Przed początkiem 1943 r. około 1 tysiąca więźniów z getta dobrowolnie przeniosło się do obozów pracy w Świdowej, Jagielnicy i Tłustem. Na początku 1943 r. w getcie przebywało 2,5 tysiąca Żydów.
W Czortkowie niemieckie władze okupacyjne przeprowadziły 3 duże akcje likwidacyjne: pierwszą w 1941 r., drugą w 1942 r. oraz trzecią w 1943 roku. W dniach 26–27 sierpnia 1942 r. przy wsparciu ukraińskiej i żydowskiej policji naziści przeprowadzili masowe obławy w getcie, na skutek których 2 120 Żydów zgładzono w komorach gazowych w obozie zagłady w Bełżcu. Ponadto Niemcy rozstrzelali 500 chorych, wycieńczonych, starców i dzieci. 5 października 1942 r. do Obozu Janowskiego we Lwowie deportowano 500 Żydów. Likwidacja getta rozpoczęła się w czerwcu 1943 r. i zakończyła się po 2 miesiącach. 17 czerwca 1943 r. rozstrzelano 2 tysiące Żydów. Przez następne kilka dni na terenie getta trwały poszukiwania Żydów, którzy próbowali się ukryć. W ten sposób rozstrzelano kolejne 500 osób, 63 osoby zaś wysłano do obozu pracy w Hłuboczku Wielkim. Tylko nielicznym udało się uciec. W sierpniu 1943 r. Niemcy ogłosili Czortków „miastem wolnym od Żydów”. Getto zostało ostatecznie zlikwidowane we wrześniu 1943 roku. Zgładzono tu praktycznie całą całą ludność żydowską – około 8 tysięcy osób, z których 2 tysiące zginęło w komorach gazowych w Bełżcu. Ci, którzy ocaleli w pogromach, do końca okupacji przechowywali się w ziemiankach i piwnicach. Niektórym dały schronienie chrześcijańskie rodziny Ukraińców i Polaków. Na czas wkroczenia do miasta Armii Czerwonej w marcu 1944 r. pozostało tu tylko 100 Żydów.
Miasto znajdowało się pod władzą radziecką od roku 1945 do 1991, kiedy to weszło w skład niepodległej Ukrainy.
Archeologia
W Czortkowie odkryto zabytki archeologiczne z paleolitu środkowego i kultury trypolskiej, a także osady dawnych Słowian. Na terenie miasta odnaleziono ślady pobytu myśliwych z epoki paleolitu środkowego (200–40 tysięcy lat wstecz) i późnego (40–10 tysięcy lat wstecz). Później mieszkały tutaj plemiona rolnicze kultury trypolskiej z epoki miedzi (IV–III tysięcy lat p.n.e.), z wczesnej epoki żelaza (kultura Gava-Holigrady z XI–VII w. p.n.e.); z pierwszych wieków naszej ery i z okresu rzymskiego (kultura czerniachowska, II–V wiek naszej ery). We wczesnym średniowieczu okolice dzisiejszego miasta zamieszkiwali wcześni Słowianie kultury łuka-rajkowieckiej (VII – początek Х w.). Samo miasto ukształtowało się tutaj w późnym średniowieczu (XV–XVI w.). W tym okresie wokół miasta znajdowały się chutory.
W latach 20-tych ХХ w. w okolicy Czortkowa polscy archeolodzy badali osady kultury trypolskiej (IV–III tysięcy lat p.n.e.), materiały i dokumentacja badań nie są jednak dostępne. Na początku lat 1980-tych w południowo-wschodniej części miasta odkryto obozowisko kultury mustierskiej środkowego paleolitu (200–40 tysięcy lat wstecz). Na jednej warstwie gruntu odkryto materiały późnego paleolitu (40–10 tysięcy lat wstecz). Zebrano tu kolekcję krzemiennych narzędzi pracy (drapacze, noże kamienne). Na terenie dawnej osady trypolskiej zebrano znaczną ilość odłamków naczyń. Są to głównie naczynia stołowe o grubych ścianach (duże naczynia do przechowywania zboża) i naczynia kuchenne (cienkościenne garnki, miski). Kolekcję krzemiennych narzędzi pracy reprezentuje krzemienna siekiera wyciosana z białego krzemienia podolskiego poprzez odłupywanie i szlifowanie dolnej części roboczej ostrza, dwa groty strzał do łuku, krzemienne drapacze do skór oraz noże.
Ślady osady kultury trypolskiej (IV–III tysięcy lat p.n.e.) odkryto w pobliżu kopalni piasku przy stawie. Osada była usytuowana na łagodnym stoku płaskowyżu. Zabytek został jednak kompletnie zniszczony na skutek funkcjonowania kopalni piasku. Bardzo rzadko na jednej warstwie powierzchni współczesnego gruntu znajdują się pojedyncze fragmenty lepionych naczyń glinianych. Na wysokim wzgórzu (góra Czortkowska) naprzeciwko dworca autobusowego znajdowała się osada z okresu późnego średniowiecza (XV–XVI w.), na co wskazuje zebrana kolekcja ceramiki, kawałki łupki żelaza i fragmenty wyrobów z żelaza. Osada kultury czerniachowskiej (II–V w. n.e.) była położona praktycznie w centralnej części Czortkowa na niewielkim okrągłym tarasie prawego brzegu rzeki Seret.
Instytucje religijne
Rolę najważniejszych ośrodków życia religijnego w Czortkowie pełniły synagogi. Ze wspomnień córki rabina czortkowskiego Florence Mayer Lieblich wiadomo o istnieniu sześciu synagog. Jedną była wielka synagoga rabina Friedmana, drugą była Gloria, trzecia była usytuowana w centrum śródmieścia, czwartą była synagoga Stretener rabina Szapiry, był tu również bet midrasz rabina Hirszeliego (cheder dla chłopców) i jeszcze jedna synagoga. Niektóre źródła wspominają o 22 synagogach i domach modlitwy.
Synagogi, bet midrasz
Na początku w Czortkowie zbudowano bet midrasz rabbiego Hirszeliego służący do studiowania Tory. W 1754 r. rozpoczęto budowę synagogi ufundowanej przez rabbiego Meira Katza. Gmina czortkowska uczestniczyła w życiu społecznym Żydów w skali kraju. Kiedy w Konstantynowie odbywało się posiedzenie Sejmu Czterech Ziem, Żydzi Polski, Litwy i Rusi postanowili wysłać delegację do papieża. Na przewodniczącego delegacji wybrano rabina Eliakima ben Aszera Zeliga z Czortkowa.
Absolwentami czortkowskiej jesziwy byli liczni rabini, którzy następnie pełnili posługę w całej Europie, w tym rabbi Smuelike i rabbi Pinchas, synowie pobożnego rabina Hirszeliego z Czortkowa. Ich uczniowie stali się nauczycielami w najbardziej kwitnących gminach aszkenazyjskich tych czasów – w Nikolsburgu na Morawach oraz we Frankfurcie nad Menem.
Pierwsza synagoga w Czortkowie została zbudowana w XVII wieku. Według A. Bałabana, budowla pełniła również funkcję obronną. Bardziej szczegółowe dane o synagodze się nie zachowały, przypuszcza się jednak, że budowle fortyfikacyjne były murowane.
Nowa synagoga została zbudowana w latach 1905–1909 i zachowała się do dziś. Informacje o niej można znaleźć w „Słowie Żydowskim” (nr 23/1997, s. 6–9). Autorem jej projektu był architekt z Wiednia Hans Goldkremer. Budowę nowej synagogi wiąże się z pojawieniem się w mieście cadyka z dynastii cadyków sadagórskich (lata 1870-te). Jeden z przedstawicieli tego rodu próbował w latach 1860-tych założyć tu swoją rezydencję. Na początku próba skończyła się niepowodzeniem ze względu na sprzeciw miejscowego maskila Szapiry. W tym czasie jednak rabin Dawid Friedman przeniósł się z Sadagóry do Czortkowa, a po jakimś czasie kupił od hrabiny Borkowskiej zamek Starego Czortkowa, który stał się siedzibą dla całej dynastii chasydów. W 1888 r. założył w Czortkowie Towarzystwo Studiów nad Torą, które wychowało niejednego znawcę Tory. Następnie miejsce czortkowskiego przywódcy chasydów zajął jego syn, rabbi Izrael (1854–1934). Podczas pierwszej wojny światowej rabbi Izrael wyjechał do Marienbadu, a następnie do Wiednia. Trzecim czortkowskim cadykiem został rabin Nachum Mordechaj (1875–1946), który zmarł w Tel Awiwie. Ta dynastia chasydzka istnieje po dziś dzień. W latach 1910–1914 do Czortkowa co roku przyjeżdżał główny rabin z Wiednia albo Paryżu i sprawował nabożeństwa, na które zjeżdżali Żydzi z rożnych miast Galicji, Austrii, Węgier, Rumunii, Czechów, Polski, Serbii i Rosji.
Nowa synagoga jest utrzymana w stylu orientalnym. Budowla została zbudowana na planie czworokąta, posiada dwie piękne wieże z wyszukanymi zwieńczeniami. Ściany i sufit synagogi były pokryte rzeźbieniami w kamieniu, bogatymi ornamentami i malowidłami wykonanymi przez włoskich mistrzów. W środku znajdował się rzeźbiony ołtarz.
Stara synagoga
Stara synagoga w Czortkowie została zbudowana w latach 80-tych XVII wieku.
Instytucje świeckie
W Czortkowie istniało wiele świeckich instytucji żydowskich. Było wśród nich sporo organizacji syjonistycznych, które odegrały ważną rolę w życiu miasteczka. Członkostwo w niektórych organizacjach było odpłatne.
Szkoły
W Czortkowie było kilka szkół: polska, ukraińska oraz żydowska. Istniało również gimnazjum z polskim językiem nauczania, w którym uczyły się dzieci z polskich, ukraińskich i żydowskich rodzin. W miasteczku otworzono również gimnazjum nauczycielskie i gimnazjum handlowe, które przygotowywały nauczycieli szkół wiejskich oraz pracowników państwowych, spółdzielczych i prywatnych zakładów handlowych.
Szkołę żydowską w Czortkowie otworzono w roku 1904. Była to czwarta szkoła żydowska w Galicji. Bardzo często dzieci żydowskie uczęszczały do oficjalnej polskiej szkoły i religijnej żydowskiej. W 1911 r. w szkole uczyło się 69 uczniów. Benjamin Dowowy nauczał w tej szkole Talmudu, Lieberman gramatyki, Cwi Orenstein muzyki. Wśród innych nauczycieli byli Lederman i Zev Schecter. Szkoła mieściła się w Beit Haa'm (centrum wspólnotowym).
Istniała również szkoła dla dziewcząt, która nazywała się bet jankow (szkoła religijna). Dziewczęta uczęszczały do szkoły religijnej, ale jednocześnie chodziły do polskiej szkoły. Szkoła była utrzymywana z ofiar prywatnych.
Szkołę ukraińską otworzono w 1911 roku. Było to Prywatne Gimnazjum Ukraińskie „Ridna Szkoła” im. M. Szaszkewycza.
Organizacje zawodowe
W ХІХ w. w mieście pojawiły się pierwsze organizacje zawodowe: stowarzyszenia kupców „Poalei Tzedek” oraz żydowski cech krawiecki. W Czortkowie istniał także teatr żydowski.
Ruchy społeczne
W Czortkowie działały organizacje młodzieżowe takie jak „Haszomer Hacair”, „Gordonia”, „Hachaluc”, „Beitar” i inne.
Ruch syjonistyczny w Czortkowie
Pod koniec ХІХ w. w Czortkowie działały organizacje syjonistyczne. Jedna z nich nazywała się „Bnej Syjon”. W 1897 r. Żydzi Czortkowa wysłali telegram do Bazylei, gdzie właśnie odbywał się kongres syjonistów. Organizację oraz ideologię ruchu syjonistów wspierało stowarzyszenie „Yad Harotzim” oraz wspólnota synagogi. Członkami stowarzyszenia byli robotnicy i studenci. Synagoga stowarzyszenia była miejscem spotkań syjonistów. Chasydzcy przywódcy miasteczka przeciwstawiali się ruchowi syjonistycznemu, gdyż uważali, że zebrać wszystkich Żydów świata powinien dopiero Mesjasz. Mimo to ruch syjonistów w Czortkowie rozwijał się: założono bibliotekę „Bnej Syjon”, liczba członków rosła. Organizacja nie miała składek członkowskich, jedynie podczas przyjęcia do organizacji trzeba było wpłacić pewną kwotę.
Haskala w Czortkowie
Na początku ХІХ w. wśród Żydów wyodrębniła się warstwa zwolenników Haskali (w szerokim rozumieniu była to integracja Żydów w ogólnoeuropejski kontekst kulturowy). W środowisku tych ludzi największym prestiżem cieszyło się otrzymanie dobrego wykształcenia. Jednym z nich był Heinrich Franzos, czortkowski lekarz, ojciec Karla Emila Franzosa, jednego z najwybitniejszych niemieckojęzycznych pisarzy żydowskich. Rodzina pochodziła z Hiszpanii, potem przeniosła się do Lotaryngii, а następnie osiedliła się w Czortkowie, kiedy te tereny przeszły pod władzę Austrii. Musieli zmienić nazwisko, aby wskazać na swoje pochodzenie.
Urbanistyka
Czortków założono w XVI w. jako miasto prywatne. У 1522 r., po otrzymaniu praw magdeburskich, w mieście zaczęto organizować coroczne jarmarki, co sprzyjało szybkiej rozbudowie miasta i rozwojowi handlu, rzemiosł i przemysłów.
Dokumenty archiwalne potwierdzają, że na przełomie ХVІ i ХVII w. w mieście uprawiano ponad 12 różnych rzemiosł. Wśród rzemieślników było krawcy, szewcy, ślusarze, kowale, stelmachowie, garncarze, bednarze, tkacze, odlewnicy, mydlarze itp. Następnie organizowali się w cechy. W 1679 r. w mieście było już około 20 cechów, których członkowie zajmowali się produkcją cegieł, dachówek, glinianych naczyń, płótna, a także pracowali jako murarze, stolarze, kowale. W ХVІІ w. około 28 procent mieszczan uprawiało rzemiosła, zaś 40 procent uprawiało rolę. Od dawnych czasów w Czortkowie istniały branże rzemieślnicze takie jak murarstwo, budownictwo, krawiectwo i szewstwo.
W 1610 r. w mieście wybudowano zamek. Jego właścicielami byli naprzemiennie szlachcice Golscy, potem Potoccy i – jako ostatni – Hieronim Sadowski. W XVI w. zamek odegrał szczególnie ważną rolę podczas najazdów tatarskich. Niemniej jednak, w okresie późniejszym, kiedy zaczęto na skalę masową stosować artylerię, zamek, chociaż zbudowany na wzniesieniu, stracił swoje znaczenie obronne.
Czortków liczył kilka tysięcy mieszkańców i składał się z trzech części: Czortkowa, Starego Czortkowa i Wygnanki. Wygnanka była dzielnicą, na której mieszkali Żydzi. Kiedyś znajdowała się poza obrębem miasta. Żydzi mieszkali w Czortkowie od XVI wieku. W książce „Maseat Binyamin” rabbiego Binyamina Selnika, który był rabinem Podhorców, można znaleźć informacje o wcześniejszym okresie istnienia Czortkowa i jego okolic. Opowiada się w niej o tym, że Żydzi przybyli do Czortkowa w celach handlowych. Podróżowali długimi karawanami i wieźli ze sobą wino na sprzedaż. Z biegiem czasu handel winem stał się jednym z podstawowych zajęć czortkowskich Żydów. Pisze o tym urodzony w Czortkowie Karl Emil Franzos w swojej książce „Die Juden von Barnow”. To właśnie Czortków jest ukazany w opowiadaniach pod nazwą Barnow. Wspomina o handlu winem także rabbi Dawid z Bolechowa (Rabbi David mi-Bolechov), którego ojciec handlował winem. Opowiada o swojej podróży z o wiele późniejszego okresu (1739 r.), kiedy to towarzyszył swemu ojcowi w podróży przez Tyśmienicę, Buczacz i Czortków do Kamieńca na Podolu, gdzie kupowali wina. Dokument, który oficjalnie nadawał Żydom prawo do zamieszkiwania w mieście, nazywał się „Prawa nadane Żydom m. Czortkowa przez Stefana Potockiego”. Został wydany w roku 1722. Od tego czasu Żydzi mogli nie tylko mieszkać w Czortkowie, lecz także budować domy i sklepy i wybierać dowolne miejsce do życia. Za każdy budynek Żydzi wpłacali do skarbu miasta 3 złote, jeśli budynek posiadał sklep – 5 złotych, za sam sklep – 3 złote, a jeśli znajdował się „za rzeką” to 1 złoty. Domy rabina, hazzana i budynek szpitala były zwolnione z tych opłat. Żydzi podlegali jurysdykcji kahału. Jeśli ktoś z nich był niezadowolony z decyzji kahału, mógł zwrócić się do starosty lub wojewody. Żydzi mieli obowiązek pracować przy remontach dróg i zamku, a także brać udział w jego obronie. Podatki ze sprzedaży piwa i wódki spłacali właścicielowi miasta, który otaczał ich swoją protekcją.
Domy mieszkalne były budowane raczej w okolicy miasta, w pobliżu rzeki Seret, później zaś w górnej części miasta, podczas gdy sklepy były budowane tylko na placu rynkowym i w śródmieściu. W 1722 r. do Żydów należało 110 budynków w Czortkowie, z których 69 było położonych przy rynku. Sklepów żydowskich przy rynku było 35. Do chrześcijan z kolei należały 142 budynki, z których tylko 4 były usytuowane przy rynku. Co zaś dotyczy okolic miasta, na Wygnance było 36 żydowskich chat, w Starym Czortkowie zaś 81. W 1765 r. społeczność żydowska Czortkowa liczyła 812 Żydów i 56 Karaimów. W 1797 r. w Czortkowie było już 121 budynków należących do Żydów i 232 należących do chrześcijan. W latach 1739 i 1765 gmina żydowska wykupiła prawo do zbudowania synagogi. Na początku zbudowano bet midrasz rabina Hirszeliego, który służył do studiowania Tory. W roku 1754 rozpoczęto budowę synagogi ufundowanej przez rabbiego Meira Katza. Społeczność żydowska rosła w siłę i bogaciła się. Pojawili się nawet Żydzi, którzy patronowali sprawom społecznym. I tak na przykład w 1741 r. rodzina Breslerów przekazała znaczną kwotę pieniędzy na potrzeby społeczności żydowskiej. Tę działalność charytatywną rodzina Breslerów kontynuowała także w wieku ХІХ. Działalnością charytatywną zajmowała się również znana rodzina Rosenzveigów.
Momentem zwrotnym w dziejach Czortkowa stała się Wiosna Ludów w 1848 r. i spowodowane przez nią zmiany polityczne, a także wzmożona modernizacja miast. Żydzi otrzymali realną możliwość pracy w samorządzie miejskim i w sądach, uprawiać wolne zawody, pracować jako adwokaci i lekarze. Dla Żydów otworzyły się drzwi uniwersytetów. W Czortkowie uporządkowano infrastrukturę – bruk na ulicach, wodociągi, kanalizację, a nawet oświetlenie.
W 1867 r. miasto otrzymało status powiatowego. W drugiej połowie XIX w. Czortków wyrósł na ośrodek przemysłowy. W mieście pojawiła się cegielnia, młyn, uruchomiono produkcję alkoholu i oleju. W 1897 r. wybudowano linię kolejową łączącą Tarnopol i Stanisławów.
W okresie międzywojennym Czortków był miastem powiatowym. Liczba mieszkańców i instytucji w mieście rosła. Ludność żydowska miasta zetknęła się jednak z szeregiem ograniczeń o charakterze administracyjnym i gospodarczym. Wielu Żydów wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. W 1931 r. w powiecie czortkowskim mieszkało 6 474 Żydów. W 1939 r. w 22-tysięcznym mieście mieszkało 4 800–5 500 Żydów, a pod koniec roku ich liczba zwiększyła się, gdyż znaczna część Żydów uciekała tu z okupowanej przez nazistów Polski.
Podczas wojny Czortków znacznie ucierpiał: zrujnowano wiele świątyń i budowli, radykalnie zmieniła się struktura demograficzna miasta.
Etnografia
W Czortkowie obchodzono tradycyjne święta żydowskie – Pesach, Rosz ha-Szana, Jom Kippur, dni święte. Do każdego święta rzetelnie przygotowywano się wcześniej. Jednym z najbardziej znanych świąt Żydów Europy Wschodniej była Chanuka. Jest to święto światła, zwycięstwa czystości i dobra nad złem, które przypomina Żydom o zapaleniu światła w zrujnowanej Świątyni. Zachowały się wspomnienia o nietradycyjnym świętowaniu Chanuki, które, według ich autora, po raz pierwszy odnotowano właśnie w Czortkowie. Tradycyjnie obchody Chanuki trwały przez 8 dni і towarzyszyła im muzyka tradycyjna. W Czortkowie po raz pierwszy podczas święta Chanuki zezwolono na występ orkiestry w synagodze.
Tradycyjnie obchodzono Szabat. Wszystkie potrawy były przygotowywane w dniu poprzednim, w piątek, i składane do specjalnych pudełek na warzywa i kurczaka. Tradycja żydowska zabrania wykonywania wielu czynności w soboty, dlatego wszystko przygotowywano wcześniej.
Zwyczaje
Rabini mieli swoje ubrania, które zakładali na co dzień i w święta. Przed każdym świętem rabin zmieniał swoje ubrania przed pójściem do synagogi. Zakładał długą jedwabną kapotę i długi płaszcz, w zimie obszyty futrem. Na głowę zakładano sztrajmł – okrągły kapelusz obramowany futrem.
Tradycje rzeźbienia macew. Swego czasu (mniej więcej na początku XVIII w.) Czortków słynął z jednej rodziny, która w ciągu pokoleń wytwarzała macewy na wysokim poziomie artystycznym. Macewy te posiadały własny styl. Podobne macewy można było znaleźć nie tylko na kirkutach Czortkowa, lecz także w Tarnopolu, Brodach, Buczaczu i Złoczowie.
Zabytki budownictwa i architektury
Zabytki żydowskie
Nowa synagoga z lat 1905–1909 (obecnie położona przy ul. Petruszewycza) została wzniesiona według projektu wiedeńskiego architekta Hansa Goldkremera w stylu quasi-orientalnym. Synagoga była zdobiona bogatymi rzeźbieniami i malowidłami wykonanymi przez włoskich mistrzów. Podczas pierwszej wojny światowej budowa została uszkodzona, w latach 1925–1927 została jednak całkiem odbudowana. W okresie radzieckim budynek był użytkowany jako siedziba Stacji Młodych Techników.
Główna synagoga została zbudowana w roku 1680. Swego czasu była bardzo oryginalnie ozdobiona i zwracała na siebie uwagę pielgrzymów z całego świata.
Kirkut (znajduje się przy ul. Nezałeżnosti) jest najstarszym cmentarzem żydowskim Czortkowa. Dokładna data założenia cmentarza nie jest znana, są jednak świadectwa o tym, że istniał jeszcze przed rokiem 1722. W tym roku prawo społeczności żydowskiej do posiadania własnego cmentarza zostało potwierdzone przywilejem Stefana Potockiego. W przededniu wybuchu drugiej wojny światowej znajdowało się tam wiele macew, których znaczna część pochodziła z początku XVIII wieku. Do najbardziej znanych należą groby rabina Cwiego Hirsza, syna syna Meira ha-Lewi Horowica, zwanego Reb Hirszele, oraz grób cadyka Dawida Mosze Friedmana z Czortkowa, syna Izraela z Rużyna. Do dziś na terenie nekropolii nie zachowały się oryginalne macewy. Odnowioną macewę postawiono na grobie Dawida Mosze Friedmana.
Drugi kirkut jest usytuowany przy dzisiejszej ulicy Bandery. Jest na nim około 20 macew. W 1914 r. w Czortkowie była wielka epidemia, dlatego założono drugi cmentarz żydowski obok chrześcijańskiego. Cmentarz funkcjonował do połowy ХХ wieku. Podczas drugiej wojny światowej zamordowanych przez nazistów Żydów chowano w grobach zbiorowych. Przez wiele lat cmentarz był zaniedbany i zarastał trawą. Zachował się fragment muru z bramą.
Trzeci kirkut znajduje się przy zaułku Kopyczyneckiej. Dokładnej daty założenia cmentarza nie ustalono, ale wiadomo o jego istnieniu z lat 20-tych ХХ wieku. Jest usytuowany na wzgórzu za cerkwią i znajduje się w dość złym stanie. Zachowało się kilkadziesiąt macew z lat trzydziestych. Znane są imiona kilku osób pochowanych na cmentarzu, w tym Geni Albin i Szewy, córki Chaima Cwiego. Kilka macew pochodzących z tego cmentarza znajdują się przy zbiorowej mogile ofiar Zagłady w Czarnym Lesie.
Inne zabytki
Czortkowski zamek Golskich (1610) zbudowano na planie nieregularnego pięcioboku. Wzdłuż wysokich murów zbudowanych z miejscowego piaskowca, od strony podwórza zamkowego, znajdowały się przybudowane budynki mieszkalne i gospodarcze z piwnicami. Brama wjazdowa znajdowała się w północnej ścianie zamku. Obok bramy wzdłuż muru zachodniego mieścił się pałac z dwupoziomowymi galeriami arkadowymi. Do niego przylegały baszty narożne, które wychodziły daleko przed linię murów obronnych. Były zbudowane na planie kwadratu i pięcioboku. W XVIII w. między tymi basztami od strony zewnętrznej urządzono taras, którego dolna kondygnacja miała kształt arkady. W ХVIII w., wraz z rozwojem artylerii, miejscowy zamek, podobnie do większości innych zamków europejskich, stracił swoje znaczenie obronne i został przebudowany na magnacką rezydencję mieszkalną. W 1779 r. właścicielami rezydencji zostali szlachcice Sadowscy. Następnie zamek stał się własnością rodu Borkowskich.
Pod zaborem austriackim zamek zmienił swoje pierwotne przeznaczenie і służył jako miejsce kwaterowania wojsk oraz – czasowo – jako więzienie. Następnie zamek uległ poważnym zniszczeniom. Obecnie po kiedyś majestatycznej budowli pozostały tylko same ruiny.
Kościół pw. św. Stanisława (1610) klasztoru oo. dominikanów znajduje się przy Rynku. Jego ostry szpil widać z różnych stron Czortkowa. Po pierwotnej świątyni wzniesionej przez Stanisława Golskiego dla oo. dominikanów w 1610 r. pozostało niewiele: w roku 400-lecia kościoła został on radykalnie przebudowany w stylu gotyku nadwiślańskiego według projektu znanego architekta Jana Sasa-Zubrzyckiego. Kościół dominikański, zbudowany w latach 1610–1614 wraz z klasztorem, znacznie rozbudowano na początku ХХ wieku. Dolna część budowli została wzniesiona z miejscowych kamieni, górna zaś z czerwonych cegieł. Obecnie lokalna społeczność Polaków prowadzi prace w zakresie odnowienia kościoła.
Cerkiew Zaśnięcia NMP (Uspeńska) jest zabytkiem historii i architektury z XVII wieku. Była kilkakrotnie przebudowywana. Świątynia jest trójdzielna, pokryta dachem dwuspadowym zwieńczonym wieżą z krzyżem. Cerkiew należy do najstarszych świątyń na Podolu. Na początku lat 1990-tych świątynia została poddana renowacji. Ikonostas pochodzi z XVIII wieku.
Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego – Wozneseńska (1717) to przykład ukraińskiej architektury drewnianej i charakterystyczny fragment zabudowy historycznej miasta, który naturalnie wkomponowuje się w urbanistyczny krajobraz Czortkowa. Została wzniesiona w 1630 r. i odbudowana po najeździe Tatarów w roku 1717. Po renowacji w latach 1996–1997 świątyni przywrócono pierwotny wygląd.
Cerkiew Opieki Najświętszej Bogurodzicy (Pokrowska) została zbudowana z fundacji parafian w latach 1904–1907. Jest nazywana także „pułkową”. W 1944 r. niemiecki pocisk trafił w miejsce w pobliżu cerkwi, doszczętnie niszcząc wszystko wokół, w tym kapliczkę, cerkiew jednak pozostała nieuszkodzona.
Stary ratusz znajduje się w centrum miasta, przy placu Rynek 18. Pochodzi z XIX w. Obok ratusza zachowały się sukiennice z XIX w. w postaci dwukondygnacyjnej budowli z kolumnadą. Na wieży ratusza jest zamontowany zegar o czterech tarczach, na szpilu zaś wiatrowskaz w kształcie koguta. Wieża jest fachwerkowa, co jest rzadkością w Galicji. Wygląd zewnętrzny budowli średniowieczne budynki północnoeuropejskie, m.in. niemieckie.
Nowy ratusz miejski, albo Nowy magistrat (1926–1930, architekt Józef Kuncewski) znajduje się nieco dalej i również ma wieżę z zegarem. Kiedyś na tym miejscu znajdował się stary budynek gminy zniszczony w latach 1920-tych. Oprócz urzędu miasta i gabinetu burmistrza, w budynku mieściła się policja powiatowa, urząd miejskiej straży pożarnej oraz miejskie towarzystwo muzyczne im. Stanisława Moniuszki.
Zabytki przyrody
Katalpa czortkowska jest zabytkiem botanicznym o znaczeniu lokalnym. Znajduje się w Czortkowie przy ul. Szewczenki 23. Na tereny dzisiejszej Ukrainy drzewa te trafiły w ramach przygotowań do zazieleniania ulic jeszcze w XIX wieku. Jedyną katalpą na terytorium Ukrainy, która znajduje się pod ochroną, jest właśnie katalpa czortkowska. Obwód pnia na wysokości 0,5 m wynosi 110 cm, średnica wynosi 35 cm, rzut korony z północy na południe równa się 12 m, zaś z zachodu na wschód 10 m. Gałęzie szkieletowe pierwszego rzędu odchodzą od pnia na wysokości 1 m nad ziemią.
Zabytki ruchome
Dzieła sztuki
Niektóre dzieła znanego malarza Szajego ( Aleksandra) Blondera, który urodził się w Czortkowie, zachowały się, większość jednak została utracona. Jednym z zachowanych dzieł jest obraz „Podwórko w Czortkowie”, który odzwierciedla wspomnienia autora z okresu pobytu w Czortkowie.
Niematerialne dziedzictwo kulturowe
W Czortkowie, podobnie jak w innych sztetlach Galicji Wschodniej, urodziło się wiele wybitnych postaci – pisarzy, poetów, działaczy politycznych i religijnych, którzy zyskali szerokie uznanie poza granicami własnej wspólnoty. Szczególnie Czortków słynął ze swoich cadyków, którzy rozpowszechniali chasydyzm w całej Europie Wschodniej.
Pisarze, artyści
W 1848 r. w Czortkowie urodził się jeden z najbardziej znanych pisarzy austriackiej Galicji pochodzenia żydowskiego Karl Emil Franzos (1848–1904). Jego ojciec był Sefardyjczykiem z Odessy, matka również pochodziła z terenów dzisiejszej Ukrainy i należała do Aszkenazyjczyków. Dzieciństwo pisarz spędził w Czortkowie. Jego ojciec pracował jako lekarz, zmarł przedwcześnie. Pierwszymi językami Karla Emila były ukraiński i polski, z kolei niemieckiego nauczył się w gimnazjum w Czerniowcach. Po ukończeniu gimnazjum miał zamiar zostać prawnikiem, następnie jednak zmienił plany i podjął prace jako dziennikarz. Dużo podróżował Europą Południową, odwiedził Azję, Egipt. Potem wrócił do Wiednia, gdzie zaczął wydawać gazetę „Neue illustrierte Zeitung”, a następnie przeniósł się do Berlina, gdzie również zajmował się działalnością wydawniczą (wydawał „Deutsche Dichtung”). Pierwsze utwory literackie Franzosa były poświęcone Żydom Europy Wschodniej: były to utwory takie jak „Aus Halb-Asien”, „Land and Leute des ostlichen Europas” (1876) oraz „Die Juden von Barnow” (1877). Do najważniejszych jego dzieł należą „Junge Liebe” (1878), „Stille Geschichten” (1880), „Moschko von Parma” (1880), „Ein Kampf und Recht” (1882), „Der President” (1884), „Judith Trachtenberg” (1890) oraz „Der Wahrheitsucher” (1804). Z niezmienną sympatią, a nawet z pewnym romantyzmem opisywał żydostwo galicyjskie i bukowińskie oraz mieszkających obok Rusinów. Powieść Franzosa „Ein Kampfum Recht„ („Walka o prawo”, 1822) opowiada o trudnych warunkach życia w pierwszej połowie XIX w. i walce przeciwko wyzyskowi społecznemu.
Czortków w opowiadaniach Franzosa to miasteczko z jego mieszkańcami, handlem i historiami życia Żydów, którzy przenoszą w swoich słowach własny świat i cierpienia.
Szaje (Sasza) Blonder to znany artysta malarz, który wyjechał z Czortkowa na studia do Europy i osiadł we Francji. W jego obrazach od czasu do czasu pojawiały się wspomnienia o rodzinnym mieście. Były to z reguły wątki miejscowych bożnic albo ciche podwórka i uliczki na Starym Czortkowie. Ascetyzm tych płócien tylko podkreśla szlachetne ubóstwo ścian i dachów, na których spoczywa ciepłe światło i cienie. O dzieciństwie i latach młodości przyszłego artysty wiemy niewiele. Wiadomo tylko, że urodził się w 1909 r. w rodzinie niezamożnego czortkowskiego kupca. Szaje Blonder stawiał swoje pierwsze kroki w malarstwie w Czortkowie, gdzie był przywódcą lokalnego kółka artystycznego. Zachowało się jego zdjęcie z pleneru, które przedstawia grupę panien i młodzieńców trzymających kartony do rysowania na tle gór w dolinie Seretu. W 1930 r. rodzicom udało się wysłać utalentowanego syna na studia do Paryża, gdzie miał studiować architekturę w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych. Wyraźny wpływ twórczości Chagalla, Soutine’a, Modiglianiego, Bonnarda i innych mistrzów ówczesnej awangardy na jego wrażliwość artystyczną sprawił, że Blonder zrezygnował ze zdobywania zawodu architekta i w latach 1932–1934 studiował malarstwo w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem profesorów Teodora Axentowicza, Władysława Jarockiego i Fryderyka Pautscha. W Krakowie Blonder był jednym z założycieli zrzeszeń artystycznych „Żywi” i „Grupa Krakowska” oraz uczestnikiem głośnych wystaw tych grup. W latach trzydziestych Blonder razem z „Grupą Krakowską” organizował wystawy we Lwowie i Krakowie oraz wystawę personalną w warszawskim salonie Henryka Koterby. Całkiem prawdopodobne, że po raz ostatni artysta odwiedził w rodzinnym mieście swojego ojca i brata w roku 1935. Blonder nie wrócił do Czortkowa, gdyż w tym czasie już cieszył się uznaniem i miał własną pracownię w Paryżu. W roku 1937 ostatecznie przeniósł się do Paryża. Podczas niemieckiej okupacji Francji był aktywnym uczestnikiem Ruchu Oporu. Od roku 1942 zaczął podpisywać swoje dzieła pseudonimem artystycznym André Blondel, czy to ze względów konspiracyjnych, czy to ostatecznie definiując siebie jako obywatela francuskiego.
Lee Strasberg – amerykański reżyser filmowy.
Perla (Pnina) Richter-Feldschau – muzykolożka.
Życie religijne Czortkowa. Przywódcy duchowi
Czortków był ważnym ośrodkiem chasydyzmu. Stąd pochodzi kilka znanych postaci, które miały wpływ na kształtowanie i szerzenie chasydyzmu w Europie Wschodniej. Jednym z nich był wielki rabin Dawid Mosze Friedman (1827–1904), syn Izraela z Rużyna, który był założycielem chasydzkiej dynastii rabinów pochodzących z Czortkowa. Mosze Friedman był autorem prac teologicznych i założycielem organizacji „Ahawat Syjon”. Lata 1840–1850 spędził w Sadagórze koło Czerniowców, gdzie podjął naukę u lokalnych admorów chasydzkich. Prawdopodobnie to właśnie tam ukształtowała się jego głęboka duchowość religijna. To właśnie jemu, „rabinowi z Czortkowa”, w 1865 r. hrabina Borkowska sprzedała zamek czortkowski wraz z innymi częściami Starego Czortkowa. Następnie miejsce przywódcy czortkowskiego dworu chasydzkiego objął jego syn, rabbi Izrael (1854–1934). Cadyk z Czortkowa słynął ze swojego mistycyzmu i z tego, że nie mieszał się do ówczesnej polityki. Wpływ tej rodziny rozszerzył się także na Rumunię. Podczas pierwszej wojny światowej rabbi Izrael wyjechał do Marienbadu, a następnie do Wiednia. Czortków bardzo ucierpiał na skutek wojny. Cadykiem został rabbi Nachum Mordechaj (1875–1946). Zmarł w Tel Awiwie. W ten sposób dynastia chasydzka z Czortkowa istnieje po dziś dzień, zaś legendy o należących do niej cadykach i związanych z nimi cudach nadal żyją w duszach ich następców.
Innym słynnym przywódcą duchowym z Czortkowa był współczesny rabbiego Dawida Mosze, rabbi Yeshayahu Meier Shapira. Słynął ze swojej pracy u podstaw wśród prostych ludzi, rzemieślników i drobnych handlarzy. Rabin Szapira nie był zwolennikiem rabbiego Friedmana, a nawet odwrotnie, był jego przeciwnikiem, mitnagedem. Mimo tego, że rabin Szapira był osobą bardzo pobożną, chasydzi zarzucali mu sybarytyzm. Chasydzi i ortodoksyjni Żydzi traktowali jego czyny jako nieomal rewolucyjne – być może, z racji tego, że rabin Szapira nie był zbyt konserwatywny. Widział potrzebę niesienia nie tylko pomocy duchowej mieszkającym w miasteczku Żydom, lecz także pomocy materialnej. Chciał wyprowadzić ludność żydowską z ubóstwa poprzez współczesną edukację i uspołecznienie. Rabin Szapira założył żydowski bank spółdzielczy w Czortkowie i zreformował miejscową szkołę. Jednocześnie stosował inne formy samoorganizacji społecznej, jak np. tworzenie spółek kredytowych, które wspierały przedsiębiorczość żydowską. Założył w Czortkowie organizację rzemieślniczą „Jad Harutzim”, która była dość „rewolucyjna” jak na tamte czasy. Na długo przed twórcą ruchu syjonistycznego Theodorem Herzlem sformułował tezę o konieczności powrotu Żydów do ich ojczyzny historycznej. Dzięki rabinowi Szapirze Czortków stał się jednym z ośrodków żydowskiego oświecenia – Haskali, a następnie ruchu syjonistycznego. Pierwsi syjoniści w Czortkowie wywodzili się z kręgu uczniów rabbiego Szapiry. Na dowód uznania dla niego w Czortkowie, z pomocą Towarzystwa Y. M. Szapiry w Nowym Jorku, zbudowano nazwaną na jego cześć synagogę.
Rabbi Cwi Hirsz Horowic (zmarł w r. 1778), znany także jako rabbi Hirszeli, był jednym z pierwszych wielkich rabinów chasydzkich Czortkowa. Rabbi Horowic nie zapoczątkował własnej dynastii w mieście. Później był cadykiem w Nikolsburgu. Wraz z rabbim Segalem ze Lwowa i Stanisławowa (Rabbi Segal mi-Lvov, mi-Stanislave) jest w tradycji żydowskiej uważany za Gaona (geniusza) z Podola. Absolwentami czortkowskiej jesziwy byli liczni rabini, którzy następnie pełnili posługę w całej Europie, w tym rabbi Smuelike i rabbi Pinchas, synowie pobożnego rabina Hirszeliego z Czortkowa. Ich uczniowie zostali nauczycielami w najbardziej kwitnących gminach aszkenazyjskich tych czasów – w Nikolsburgu na Morawach oraz we Frankfurcie nad Menem.
W 1705 r. rabinem Czortkowa został rabbi Mosze Makrmnic, w roku 1725 zaś Eliezer Lipman ze Strzelisk. Tego samego roku zaproszono do miasta rabbiego Szmuela ben Moszego ben Abrahama, a także rabbiego Cwiego Hirscha Haleviego Horowitza. W latach 1734–1766 rabinem Czortkowa był Izrael.
W 1769 r. rabinem Czortkowa został Jehuda Lejb Teomim z Jaryczewa koło Lwowa (Rabbi Yehuda Leib Teomim mi-Yaritshov). W 1775 r. zastąpił go rabin Eliezer Lipman z Żółkwi (Rabbi Eliezer Lipman mi-Zolkwa). W roku 1778 na czele społeczności żydowskiej stanął Mosze Bharab – wielki rabin Szlomo (Shelomo) Dov, który niósł posługę do roku 1809. Podczas służby jego spadkobiercy i syna, rabbiego Moszego, czortkowska wspólnota żydowska przyjęła rabina Moszego Yitchaka Rozenzveiga ben Eliezera. Z uwagi na to, że władał on językiem niemieckim, mianowany został rabinem dystryktu z ośrodkiem w Zaleszczykach. W latach 1844–1853 rabinem Czortkowa był jego syn, Jaakow Natan Rozenzveig. Sama lista rabinów Czortkowa, która może być dużo dłuższa, opowiada nie tylko o samym mieście, lecz także o znaczącym oddziaływaniu Czortkowa na żydowski świat Galicji.
W 1754 r. w Czortkowie zjawili się przedstawiciele herezji frankistowskiej. Ich przedstawicielem był Abraham Cwi Hirsz. O rabinach takich jak Cwi Hirsz Horowic (rabbi Hirszeli), Izrael ben Eliezer z Międzyborza czy Meir Enshil Rothschild krążyło wiele legend. Byli oni powszechnie szanowani w świecie żydowskim jako znawcy Tory i pobożni ludzie. Rabbi Ezechiel (Yechzkel) z Pragi pisał o „trzech filarach”, na których opierał się ówczesny żydowski świat: rabbim Izaaku (Yizchaku) ze Lwowa, rabbim Cwim Hirschu z Czortkowa i rabbim ze Stanisławowa. Legendy o cudach związanych z życiem i działalnością Cwiego Hirsza wpływały na poglądy czortkowskich Żydów aż do pierwszej wojny światowej. Szczególne miejsce zajmowała wśród nich historia jego mistycznego związku z założycielem chasydyzmu, rabinem Baal Szem Tovem (1698–1760).
Muzyka
W Czortkowie istniała dobrze zachowana żydowska tradycja muzyczna. Wśród chasydów znany był „Monisz Kantor”. Nauczyciel muzyki z Czortkowa, rabin Monisz Hazan Lacha urodził się w 1867 r. w Tulczynie. W ciągu swego życia w Czortkowie zorganizował chór i stworzył dużą liczbę kompozycji. Do jego uczniów należał rabbi Jankel Rapoport, który później był rabinem – przewodniczącym Stowarzyszenia Kantorów w USA. W czortkowskim okresie swojego życia Monisz Hazan napisał wile utworów muzycznych – setki melodii chasydzkich, różne wersje Szabatu dla świąt, modlitwy na wielkie święta, kompozycje na chór i orkiestrę, do Księgi Psalmów. W Czortkowie stworzył on swój chór i zapraszał do niego utalentowane dzieci. Bł wśród nich jego syn Dawid, który później śpiewał przez kilka lat w Operze Królewskiej w Wiedniu. Występy rabbiego Monisza i jego chóru wywierały duży wpływ emocjonalny na chasydów Czortkowa, którzy popularyzowali jego kompozycje w setkach miasteczek i wsi Europy Wschodniej. Jego dzieła nigdy nie zostały opublikowane, większość jego utworów zginęła, ocalała tylko mała ich część. Rabbi Monisz Hazan Lacha należy do grona najważniejszych muzyków żydowskich w dziejach chasydyzmu.
Kolejna muzyczna tradycja Czortkowa związana jest z imieniem rabbiego Mendla Rosenzveiga, nazywanego „Skrzypkiem”. Nauczał muzyki w miejscowym chederze, przy czym dzieci szczególnie zainteresowane nauką nie musiały płacić czesnego. Jego uczniem był Mosze Orenstein, który stworzył w Czortkowie cały ośrodek muzyczny. Przejął tradycję nauczania muzyki. Do jego uczniów należeli m.in. H. Myrowic, znany kantor z synagogi Rothschilda w Londynie, który ponadto był prezesem stowarzyszenia kantorów w Londynie i autorem licznych opublikowanych prac poświęconych muzyce żydowskiej. Orenstein zorganizował chasydzki chór w Czortkowie, który był popularny nie tylko w mieście, lecz także w całej okolicy. Wychował wielu znanych kantorów, w tym Zydela Rownera, Yerochama Hakatana i Nisana Blezera. Był nauczycielem szczególnym, gdyż nauczał nie tylko muzyki tradycyjnej, lecz także klasycznej muzyki europejskiej. Znany jest przypadek, gdy na święto Chanuki w Czortkowie po raz pierwszy zezwolono na wykorzystanie instrumentów dętych w synagodze, co było niezwykłe w tych czasach.
Muzea – archiwa – księgozbiory – kolekcje prywatne
Muzeum Krajoznawcze w Czortkowie
Zbiory główne Rejonowego Muzeum Krajoznawczego w Czortkowie to zespół 11 442 obiektów. Ekspozycja wystawowa muzeum podzielona została na następujące działy tematyczne:
- Nasz kraj w dawnych czasach,
- Życie codzienne ludzi w przeszłości,
- Dawne rzemiosła i zajęcia,
- Dzieje ukraińskiego wojska kozackiego na przykładzie naszego kraju,
- Z dziejów walki narodowowyzwoleńczej na Czortkowszczyźnie,
- Skutki terroru bolszewickiego,
- Wypędzenie nazistowskich okupantów,
- Odrodzenie narodowe i kulturowe,
- Rozwój gospodarczy Czortkowszczyzny,
- Flora i fauna,
- Z dziejów rozwoju religii w naszym kraju.
W gimnazjum miejskim mieści się sala muzeum Markijana Szaszkewycza.
Dane archiwalne dotyczące Czortkowa znajdują się w Archiwum Państwowym Obwodu Tarnopolskiego w Tarnopolu.
Miejsca pamięci
Masowe egzekucje ludności żydowskiej, Ukraińców, Polaków, radzieckiego aktywu partyjnego oraz inteligentów dokonywane były w więzieniu w Czortkowie, na dawnym lotnisku, na starym i nowym cmentarzu żydowskim, w Czarnym Lesie, we wsiach Jagielnica, Świdowa, Ułaszkowce, Sosołówka, Rosochacz, w lesie Galilea oraz w innych miejscach. Przy drodze prowadzącej z Czortkowa do Kopyczyńców, pod Czarnym Lasem, znajduje się pomnik Żydów, którzy zginęli w czasie Holokaustu.
Lista źródeł
1. http://www.sztetl.org.pl/pl/city/czortkow/
2. http://kehilalinks.jewishgen.org/Suchostaw/sl_czortkow.htm
3. http://www.jewishgen.org/yizkor/Chortkov/Chortkov.html
4. http://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B2
5. http://territoryterror.org.ua/uk/publications/details/?newsid=363
6. http://www.jewishgen.org/Yizkor/chortkov/cho142.html#154
7. Dr. Yeshayahu Austri-Dunn, Sefer YIZ/kor le-hantsahat kedoshei kehilat Czortkow, Memorial book of Czortkow, 1967, Tel Aviv. (Historia Żydostwa w Czortkowie) 15:01:2009: http://chortkiv.te.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=782&Itemid=51
8. http://www.castles.com.ua/ciortkiv.html
9. Omer Bartov, Stertì. Znikaȗči slidy êwreїv Galičini v sučasnìj Ukraїnì, per. z angl. Sergìj Kolomìêc’, Kiїv: Ukraїnі’kij Centr Vivčennâ Istoriїi Golokostu; „Zovništorgvidav Ukraїnі” 2010.
10. http://www.istpravda.com.ua/columns/2012/12/6/102728/
11. http://26.com.ua/ua/data/show/2604
12.http://templesua.jimdo.com/синагоги/чортків-стара/
13. http://www.jewishgen.org/Yizkor/chortkov/cho142.html#154
14. http://zolotapektoral.te.ua/vasyl-mahno-kotylasya-torba-chortkiv.html
15. A Memoir by Florence Mayer Lieblich, http://remember.org/florence/index.html
16. http://zolotapektoral.te.ua/chortkovu-vzhe-hmara-lit.html
17. http://www.ji.lviv.ua/n48texts/chortkiv.htmї
18. http://www.ji-magazine.lviv.ua/inform/info-ukr/blonder.htm