Delatyn - przewodnik

Dziesięć stożków soli

Pierwsza pisemna wzmianka o Delatynie jest datowana na 1370 r. W 1578 r. Delatyn był miastem rządzącym się prawem magdeburskim. W ХVІ w. w okolicach miasta rozpoczęto wydobywać sól, co w przyszłości stało się podstawą rozwoju gospodarczego Delatyna. Nieprzypadkowo na współczesnym herbie miasta widnieje 10 stożków soli. Delatyńskie warzelnie soli zaczęły działać na szerszą skalę w XIX w., a produkcja soli stopniowo mechanizowała się – w 1870 r. w warzelni używano maszyny parowej, w kopalniach ustanowiono dwie pompy, które wypompowywały po 155 cetnarów soli na dobę. Obecność soli sprzyjała powstaniu w Delatynie uzdrowisk. Za pomocą źródeł mineralnych leczono tu reumatyzm (kąpieliska solne) oraz choroby układu oddechowego (inhalacje solne).

Koło dworca salina z dużym parkiem. Hotele Drimmera i Dickera. Restauracje Rummel i Stefaniuk. W wschodniej stronie miasta bardzo silne źródło solankowe z łazienkami mineralnemi; goście kąpielowi prawie wyłącznie żydzi. Z urwiska nad łazienkami piękny widok na miasto. Wycieczka na Malawę (844 m, 11/2 godz.) z rozległym widokiem na dolinę Prutu, Beskidy Huculskie i Gorgany. W Łuhu (5 km) piękna cerkiew huculskiej roboty. Od Delatyna zaczyna się terytorium zamieszkane przez Hucułów.

Żydzi z Delatyna

Pierwsze wzmianki o Żydach w Delatynie są datowane na 1767 r. W mieście wówczas mieszkało 87 Żydów. Byli to handlarze oraz rzemieślnicy. W XVIII w. w rejonie Delatyna wielu Żydów było zwolennikami Sabataja Cwiego (1626–1676); istnieje nawet legenda, że rzekomy mesjasz osobiście odwiedzał pobliską Kołomyję. W XVIII w. Delatyn stał się własnością hr. Potockich, którzy stworzyli społeczności żydowskiej lepsze możliwości rozwoju gospodarczego.

W ХІХ w. Delatyn był typowym galicyjskim sztetlem. Na przestrzeni lat 1869–1871 tartak і młyn nad rzeką Peremyską w Delatynie dzierżawił przedsiębiorca żydowski М. Zucher, а w latach 1872–1874 – Т. Fiszel. W 1912 r. w Delatynie znajdował się młyn Ch. Blocha. Znane są także nazwiska właścicieli gospodarstw z początku ХХ w. – dr Janina Bloch і Kopel Seinfeld, którzy produkowali i sprzedawali zboże. Właścicielami piekarni w Delatynie na początku ХХ w. byli Munio Klau i Samuel Zauderer. W 1929 r. w mieście funkcjonowały 4 tartaki, których właścicielami były rodziny żydowskie: Blochów, Foglów, Jagerów, Friedfertigów i Kleinów. Właścicielami młyna na początku ХХ w. byli Selig i Mendel Komornik. W latach 30. ХХ w. elektrownia delatyńska należała do Szlomy Bernsteina. W 1862 r. jako lekarz w Delatynie pracował Solomon Knopf, jako położne – Rywka Grubber oraz Rywka Merl, a w latach 30. XX w. jako lekarz w miejscowym uzdrowisku pracował dr med. K. Belstein.

W mieście znajdowały się 2 drewniane bóżnice, jedna z nich przy rynku (oba budynki zniszczono w czasie okupacji niemieckiej). Wśród rabinów służących delatyńskiej społeczności w ХІХ w. można wymienić następujące osoby: Naftali Hersz Teomim, Naftali Ehrlich, Azriel Landau, а na początku ХХ w. (ok. 1910) – Jakow Hurwitz. W latach 1895–1910 w Delatynie funkcjonowała szkoła żydowska, której dyrektorem w 1896 r. był Chaim Bardach. W 1914 r. w szkole żydowskiej nauczali: А. Friedhaber, Е. Schehtel, М. Berlas, Ch. Schehter, М. Schulbaum.

W czasie I wojny światowej wielu mieszkańców Delatyna walczyło w armii austro-węgierskiej. Wojska rosyjskie po raz pierwszy okupowały Delatyn 19 października 1914 r. W okresie późniejszym miasto jeszcze kilka razy przechodziło z rąk do rąk. W 1916 r., po ofensywie wojsk rosyjskich (tzw. ofensywie Brusiłowa), brzegi rzeki Prut na długo stały się linią frontu. W czasie wojny zniszczono 80% (głównie drewnianych) miejskich budowli.

Osobistości miasteczka

W okresie międzywojennym miasto utrzymało status uzdrowiska. W Delatynie mieszkali m.in.: prawnicy Jaakow Anderman, Wolf Bloch, Adolf Friedhaber, Izaak Meir, notariusz Bernard Grosman, urzędnicy Chmiel Bader oraz Izydor Barlstein. Inni znaczniejsi mieszkańcy miasteczka to m.in. nauczyciele Dawid Driemer i Friede Goltz, kupiec Salomon Britman, właściciel banku Abba Bloch, właściciele restauracji Samuel Bitman i Jehuda Glasser, właściciel kawiarni Ch. Bitner, właściciele sklepu z wyrobami żelaznymi Aron Abuś i Samuel Weinryb. Wśród miejscowych Żydów większość stanowili przedstawiciele zawodów rzemieślniczych – krawcy, stolarze, kuśnierze, rzeźnicy.

W ХІХ i na początku ХХ w. większość Żydów w Delatynie była ortodoksyjna. Wśród miejscowych chasydów najwięcej było zwolenników cadyków: żydaczowskiego, sadogórskiego i wyżnickiego. Wśród Żydów młodszego pokolenia było wielu zwolenników syjonizmu. W miasteczku działały żydowskie partie i organizacje, m.in. „Poalej Syjon” oraz młodzieżowa „Ha-Szomer ha-Cair”.

Spacerując po współczesnym Delatynie, warto zobaczyć murowany dom ufundowany przez słynnego żydowskiego mecenasa, barona М. Hirscha. Budynek zbudowano na początku ХХ w. wg projektu architekta Leona Borgenischta z Nadwórnej. W 1932 r. gmach został wyremontowany dzięki staraniom żydowskiej organizacji kulturalno-oświatowej „Tarbut”. W tym piętrowym domu znajdowała się biblioteka, czytelnia, sala klubowa oraz mieszkanie dyrektora placówki.

II wojna światowa i Zagłada

We wrześniu 1939 r przez Delatyn przejeżdżali m.in. polscy urzędnicy państwowi uciekający przed Niemcami i ewakuujący się do Rumunii. Pod koniec września miasto zajęła Armia Czerwona, rozpoczęły się deportacje na Syberię i do Kazachstanu. Wkroczenie do Delatyna węgierskich i niemieckich wojsk w czerwcu i lipcu 1941 r. było początkiem najbardziej tragicznego okresu w historii społeczności żydowskiej miasta. W lipcu 1941 r. w miasteczku utworzono Judenrat. 16 października 1941 r. naziści rozstrzelali 1,9 tys. Żydów. Gestapowcy nocą okrążyli miasteczko i zaczęli sprawdzać dokumenty mieszkańców. Władze niemieckie ogłosiły rejestrację Żydów pod pozorem przydzielania im ziem. Kiedy wszyscy się zebrali, otoczono ich i odprowadzono do zakładu obróbki drewna. Tam dokonano selekcji, w wyniku której młodzi ludzie zostali pozostawieni do pracy, starszych zaś zabrano do uroczyska Olchowiec і rozstrzelano. Część Żydów rozstrzelano w Stanisławowie podczas drugiej takiej akcji. W czasie trzeciej akcji na cmentarzu w Delatynie zamordowano 200 Żydów z Tatarowa. Czwarta akcja miała miejsce w marcu 1942 r. Wówczas rozstrzelano 456 Żydów: najpierw zaaresztowano Żydów miejscowych (prawie 200 osób), potem przywieziono Żydów z sąsiednich wiosek i miasteczek. Wszystkich przywieziono na cmentarz żydowski i zamordowano. 200 Żydów z Delatyna i okolic zostało deportowanych do obozu śmierci w Bełżcu pod koniec 1942 r.

Piąta akcja została przeprowadzona w listopadzie i grudniu 1943 r. Gestapowcy i żołnierze armii Własowa w nocy okrążyli Delatyn i rozpoczęli ostrzał. Ludzi, którzy w panice wyskakiwali na ulicę, mordowano. Naziści zebrali wszystkich Żydów w centrum miasteczka i okrutnie znęcali się nad nimi. Żywych i martwych Żydów załadowano do ciężarówek i wywieziono do uroczyska Olchowiec. W czasie tych mordów zginęło 712 Żydów oraz 95 Ukraińców і Polaków. Pod koniec 1943 r. ogłoszono, że miasto jest „wolne od Żydów”. Naziści konfiskowali i rabowali żydowskie majątki. Łącznie w latach 1941–1943 na ziemi delatyńskiej zamordowano ponad 3 tys. Żydów.

W marcu 1944 r. wojska radzieckie po raz pierwszy zajęły Delatyn, lecz 19 kwietnia naziści odzyskali miasto. Ostatecznie władza sowiecka powróciła do miasteczka 26 lipca 1944 r.

Na uroczysku Olchowiec (pn. część miasta) znajduje się mogiła zbiorowa rozstrzelanych w latach 1941–1943 mieszkańców miasta, głównie pochodzenia żydowskiego. Postawiono tu także znak upamiętniający ofiary, z napisem w trzech językach.

Cmentarz

Ostatnim miejscem, w którym zachowały się ślady społeczności żydowskiej Delatyna, jest cmentarz. Na kirkucie pozostało ponad 100 macew. Część z nich w okresie radzieckim wykorzystywano do wyłożenia drogi, а sam kirkut nie był ogrodzony. Dzisiaj przestrzeń ta została ogrodzona, niektóre macewy postawiono na ich miejscu, а na bramie umieszczono tablicę pamiątkową.

Pamięć

Obecnie istnieją 2 ziomkostwa Żydów pochodzących z Delatyna – w Nowym Jorku i Izraelu. Na początku lat 90. XX w. reżyser holenderski Willi Lindwer odwiedził miasteczko razem ze swoim ojcem – Berlem Nuchimem, którego rodzina pochodziła z Delatyna i zginęła tu w czasie Holokaustu. Jego film Return to my shtetl Delatyn (ang. Powrót do mojego sztetla Delatyna) opowiada historię rodziny i społeczności żydowskiej miasteczka. Wśród bohaterów filmu spotykamy Annę Josypczuk – żydowską kobietę, która przed wojną wyszła za mąż za Ukraińca i przyjęła chrześcijaństwo, dzięki czemu udało jej się uratować w czasie okupacji nazistowskiej. Po wojnie została ona burmistrzem Delatyna.

Współczesny Delatyn to 8-tys. miasteczko położone w górach w dolinie rzeki Prut, w odległości 10 km od słynnego uzdrowiska Jaremcze. Najwyższa góra w okolicy to Wawtorów (1059 m). W czasach niepodległej Ukrainy Delatyn stał się jednym z ośrodków tradycyjnych huculskich rzemiosł ludowych.