Dubno - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Między dwoma regionami, meandrycznym (obecnie prostym) korytem płynęła Ikwa, tworząc szeroki obszar zalewowy. Od strony południowej rzeka na całej długości opływa cypel Gór Pełczańskich, a w najwęższej jego części, wschodniej, gwałtownie skręca na północny zachód i opływa cypel z północy. Z tej przyczyny ta graniczna część cypla, ze względu na uwarunkowania geograficzne i walory naturalne, od dawnych czasów predestynowana była do tego, by zostać obszarem zamieszkania ludności.

Między obu regionami geomorfologicznymi Ikwa tworzy szerokie bagniste obszary zalewowe, w czym pomagają jej dopływy. Od strony Gór Pełczańskich około wyspy Kępa (w pobliżu cerkwi Spaskiej) wpada do niej rzeczka Znesena. Z podeszwy Pasma Mizockiego do Ikwy wpada bezimienny strumień między dzielnicami Pjata Szkoła oraz Pidborci (Podborce). Duży obszar zalewowy ukształtował się na południe od prawobrzeżnego cypla. Po wybudowaniu zapory w XVI w. ten obszar zalewowy zamienił się w duży staw, zaznaczony na planach miasta z XVIII–XIX wieku. Drugi duży obszar zalewowy ukształtował się na wschód od cypla Gór Pełczańskich i na północ od podeszwy Pasma Mizockiego, dzięki ujściu wpadającej do Ikwy rzeki Lipki. Sięgał wsi Pantalia, która wyspą w kształcie podkowy otaczała obszar zalewowy od północy. Trzeci, najmniejszy obszar zalewowy znajduje się w wyżłobieniu na północ od miasta i jest ograniczony odnogą cypla i główną częścią pasma z zachodu. W jej środku leży wyspa Horbaczyn (której część zajmuje stadion miejski). Jest wysoce prawdopodobnie, że w kształtowaniu się tego obszaru zalewowego ważną rolę odegrały wpadające do Ikwy strumienie, które obecnie wyschły.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dubno (в „Powieści minionych lat” – Dubien) to jedno z najstarszych miast ukraińskich, wzmiankowane po raz pierwszy w roku 1100. Zdaniem Iwana Krypjakewycza, gród zajmował drugie miejsce pod względem gospodarczym i kulturowym w Księstwie Łuckim w drugiej połowie XII wieku. Od końca XIV w. w statusie osady wiejskiej Dubno należało do dóbr rodu książąt Ostrogskich. W 1498 r. wielki książę litewski Aleksander nadał osadzie prawa miejskie na prośbę właściciela Dubna, księcia Konstantego Ostrogskiego. W tym okresie dokonano modernizacji zamku i przebudowano go z drewnianego na kamienny. W pierwszej połowie XVI w. Dubno zamieniło się w miasto-twierdzę. Sprzyjały temu zarówno warunki naturalne (lokalizacja) i wzniesienie budowli obronnych (Bramy Łuckiej, zachodniego i wschodniego rubieży obronnych i kamiennej wieży z 1540 r.). Dzięki tym fortyfikacjom Dubno przeszło do historii jako miasto, które nigdy nie zostało zajęte podczas najazdów tatarskich.

Jedną z największych przynęt dla wrogich wojsk były skarby zamku dubieńskiego. Według rejestru, stanem na 1616 r. był tu zgromadzony największy skarbiec wśród wszystkich dóbr książąt Ostrogskich. Przyczyną było to, że w zamku dubieńskim mieszkał Janusz Ostrogski, starszy syn księcia Konstantego Bazylego, który po śmierci ojca odziedziczył jego dobra, utworzywszy w 1609 r. ordynację ostrogską, albo dubieńską. Jej siedzibą został zamek dubieński, który z inicjatywy tegoż księcia przebudowano na bastionowy, co znacznie podwyższyło jego obronność. Dzięki temu zamek jako jeden z nielicznych na terenach dzisiejszej Ukrainy Zachodniej ocalał podczas wojny polsko-kozackiej (1648–1654).

Za sprawą działalności religijnej książąt Ostrogskich Dubno w XVI w. należało do największych ośrodków religijnych Wołynia. W latach 1539–1566 w monasterze pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Pańskiego przepisywana była Ewangelia w języku staroukraińskim. Igumenem tego monasteru przez 20 lat był Hiob Żelazo (znany później jako Hiob Poczajowski), który przepisywał książki. Następnie igumenem tego monasteru był Witalis, autor utworu religijno-dydaktycznego „Dioptra”.

W 1774 r. Dubno stało się ważnym ośrodkiem handlowym dzięki ustanowieniu jarmarków kontraktowych, które odbywały się do 1795 roku. Od tego czasu przekształciło się na miasto z największą społecznością żydowską na Wołyniu. W Dubnie pracował jeden z najbardziej znanych kaznodziei żydowskich XVIII w., Jacob ben Wolf Kranz. Osiągane z kontraktów zyski pozwoliły ówczesnym właścicielom miasta książętom Lubomirskim znacznie rozwinąć miejską infrastrukturę. W tym okresie ulicę wyłożono brukiem, zbudowano wiele domów kamiennych, założono pierwszą na Wołyniu łozę masońską pn. „Doskonała Tajemnica”. Wzrost znaczenia handlowego i kulturowego Dubna sprawił, że pod koniec XVIII – na początku ХІХ w. stało się ono największym miastem na Wołyniu.

Od drugiej połowy XVIII w. Dubno coraz bardziej nabiera cech miasteczka wojskowego ze względu na dyslokację w mieście 41-go Selengińskiego Pułku Piechoty i 11-go Czugujewskiego Pułku Ułanów. Miasto nie straciło swojego znaczenia wojskowego po rozbiorach Rzeczypospolitej. Pod koniec ХІХ w. w pobliżu Dubna zbudowano fort, który pełnił rolę ważnego wojskowego obiektu strategicznego Rosji na granicy z Austro-Węgrami.

Pierwsza wzmianka, nazwa, przywilejeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka

Dubno pod starocerkiewnosłowiańską nazwą Dubien jest wspomniane w „Powieści minionych lat” w kontekście waśni książęcych: „Latem 6608 (1100) bracia zawarli pokój między sobą, Świętopełk, Włodzimierz, Dawid, Oleg w Uwieticzach, dziesiątego dnia miesiąca sierpnia. I przyszedł do nich Dawid Igoriewicz i rzekł im: „Po co po mnie posłaliście? Oto ja, kto chce uczynić mi obrazę?”. I odpowiedział mu Włodzimierz: „Ty nas sam wezwałeś: Chcę, bracia, przyjść do was i pożalić się na swoje krzywdy. Tak oto przyszedłeś i siedzisz ze swoimi braćmi na jednym kobiercu, dlaczego nie wyżalisz się, od którego z nas doznałeś obrazy? I nic Dawid nie odpowiedział. I stali wszyscy bracia wreszcie; i stał Świętopełk ze swoją drużyną, a Dawid i Oleg ze swoją oddzielnie jeden od drugiego. A Dawid Igoriewicz siedział po swojej stronie i nie dopuścili go do siebie, tylko sami radzili o nim. I uradziwszy, posłali do Dawida swoich mężów: Świętopełk – Putiatę, Włodzimierz – Orogostia i Ratibora, Dawid i Oleg – Torczyna. Posłannicy przyszli do Dawida i rzekli mu: „Oto, co mówią Ci bracia: Nie chcemy oddać Ci tronu Włodzimierzowego, bo nas poróżniłeś, czego jeszcze nie było na ruskiej ziemi. Ale chwytać Cię nie będziemy i jakiegoś innego zła się nie dopuścimy, ale oto, co Ci dajemy: idź i zasiądź w Busku, w Ostrogu, a Dubno i Czartorysk daje Ci Świętopełk…”.

Nazwa

Jeszcze w ХІХ w. istniała legenda, według której w dawnych czasach w tej części miasta, w której znajduje się klasztor karmelitanek i ulica Panieńska (dzisiejsza ul. Szewczenki), rósł las dębowy, a przy nim powstała osada Dubienka, która później wyrosła na miasto. Jest bardzo prawdopodobne, że podanie ludowe odzwierciedla rzeczywistość historyczną, ponieważ miasto pod taką nazwą rzeczywiście mogło rozwinąć się w okolicach lasu dębowego. Swoją drogą, możliwe jest, że umocnienia grodziska były zbudowane z drewna dębu. Ogólnie rzecz biorąc, w regionie znanych jest około 30 nazw miejscowości i innych toponimów z rdzeniem „dąb”. Częste występowanie tego rodzaju nazw może być związane nie tyle z wielką liczba lasów dębowych, ile ze szczególną czcią, którą dawni mieszkańcy tej krainy darzyli to drzewo.

„Dubien” to staroruska forma krótka przymiotnika w rodzaju męskim, dlatego nazwę należy rozumieć jako „dębowy”. Ponieważ w okresie, do którego należy wzmianka kronikarska, osada była już grodem, nazwę tę można rozumieć jako „Dębowy gród”, co słusznie byłoby traktować też jako „mocny”, „trwały”. „nie do zdobycia”.

Opis

W okresie, do którego należy pierwsza wzmianka o Dubnie, osada miała charakter umocnionego grodu składającego się z dziedzińca, okólnego grodu i podgrodzia. W tym samym okresie od wschodu i zachodu zaczynają kształtować się historyczne przedmieścia Dubna. Stare miasto rozrosło się na lewym brzegu Ikwy i zajęło wyciągnięty ze wschodu na zachód łagodnie opadający cypel Gór Pełczańskich. Na wschodnim krańcu tego cypla prawdopodobnie już w wieku X pojawił się umocniony gród. Warunki naturalne i geograficzne pozwalały na to, by umocnić osadę bez większego wysiłku, co pozwala określić ją jako „miasto-twierdzę”.

Nadanie praw miejskich

W 1498 r. książę Konstanty Iwanowicz Ostrogski wystarał się o zezwolenie na rozbudowę miasta Dubna, które otrzymał w spadku od ojca. „Wieś Dubnem zwaną uczynić miastem, nadać prawa miejskie, obsadzić ludźmi i targ mieć w każdy piątek, a jarmark każdego roku na Spasa [święto Przemienienia Pańskiego]”. Niemniej jednak, jak zauważył N. Teodorowicz w „Opisie historyczno-statystycznym cerkwi i parafii eparchii wołyńskiej”, w tych czasach można było bez większego trudu wystarać się o status miasta nawet dla niewielkiej osady. Wystarczyło, by właściciel miasta oświadczył, że dla obrony miejscowości od „pogaństwa Tatarów” chce w swoich posiadłościach założyć zamek i własnym sumptem zbudować miasto, aby rząd, który o nic tak nie dbał jak o obronność kraju, chętnie wydawał zezwolenie na przemianowanie wsi na miasto i osadzenie tam rzemieślników i kupców. Najważniejszym dla niego było otrzymać zezwolenie na organizację targów i jarmarku, gdyż oznaczałoby to „swobodnie w tym miasteczku karczmy budować i wszelkie trunki: miód, piwo, gorzałkę trzymać”, czyli prowadzić karczmy, sprzedawać i kupować, mnożąc swoje majątki. Aby otrzymać zezwolenie na założenie miasta, niezbędny był zamek.

W przywileju króla Zygmunta І z 1507 r. wydanym dla księcia Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego i potwierdzającym status miejski Dubna monarcha stwierdził m.in: „…z uwagi na to, że przy tymże mieście Dubnie zamek dla powstrzymania najbardziej lutych wrogów, Tatarów i innych wybudował i urządził (odnowił) (oryg. extruxit ac instauravit)…”. Ponieważ w latach 1500–1507 książę K. I. Ostrogski przebywał w niewoli moskiewskiej, zamek miał zostać odnowiony przed wzięciem księcia do niewoli.

Herb, przywileje, zmiany ustroju administracyjnego, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Herb, pieczęć

Współczesny herb miasta Dubna jest herbem rodowym dawnych właścicieli miasta książąt Ostrogskich. Wykorzystany został również na miejskiej pieczęci z 1640 r., co jest podstawą historyczną do użycia tego wizerunku jako herbu miasta. Herb został utworzony przez połączenie dwóch pierwotnie samodzielnych herbów rodowych: Leliwy i Ostrogi czy Ogończyka. Korzenie herbu sięgają XIV wieku. Herb Leliwa jest umieszczony na chorągwi księcia K. I. Ostrogskiego na obrazie „Bitwa pod Orszą”. Elementem oficjalnego herbu miasta Dubna herb książąt Ostrogskich został na mocy uchwały nr 84 Rady Miasta Dubna z dnia 4 października 1995 roku. Autorem projektu herbu miasta jest Andrij Hreczyło. Herb przedstawia w niebieskim polu sześcioramienną gwiazdę, pod nią półksiężyc, nad nimi ostrogę. Wszystkie figury są złote, tarcza jest otoczona ozdobnym kartuszem i zwieńczona srebrną koroną miejską.

Flaga miasta

Flaga Dubna została zatwierdzona w dniu 19 czerwca 1998 r. uchwałą nr 32 Rady Miasta Dubna.

Flagą miasta jest kwadratowy płat tkaniny w kolorze niebieskim z umieszczonymi pionowo złotymi figurami: w środku sześcioramienna gwiazda, pod nią półksiężyc, a nad nimi ostroga; od strony drzewca i od przeciwnej strony flaga ma złote pasy (o szerokości 1/5 flagi). Autorem projektu flagi miasta jest Andrij Hreczyło.

Inne przywileje

• 16 listopada 1509 r. – król Zygmunt I zwolnił dubieńskich poddanych księcia K. I. Ostrogskiego z obowiązku płacenia wołowszczyzny.
• Czerwiec albo lipiec 1511 r. – król Zygmunt I potwierdził prawo własności księcia K. I. Ostrogskiego do Dubna wraz z należącym do niego dworem we wsi Iwanie i prawem na organizację jarmarku na święto Spasa.
• 1521 r. – król Zygmunt I zwolnił dubieńskich poddanych księcia K. I. Ostrogskiego z obowiązku płacenia myta za przewóz soli.
• 7 stycznia 1526 r. – list od polskiego króla do Michela Ezofowicza, mytnika łuckiego, rozkazujący nie pobierać myta z poddanych księcia K. I. Ostrogskiego jadących do Ostroga, Dubna i innych zamków, ponieważ myto z nich należy do króla.
• 1670 r. – ustanowiono jarmark bożonarodzeniowy.
• 1777 r. – w Dubnie ustanowiono trzy jarmarki dwutygodniowe: na święto św. Jerzego (23 kwietnia), św. Eliasza (20 lipca) i św. Łukasza (18 października). Jedyny jarmark czterotygodniowy rozpoczynał się w dniu 6 stycznia.

Zmiany ustroju administracyjnego

Z pierwszej dokumentalnej wzmianki o Dubnie wiemy, że w tym okresie gród znajdował się w domenie wielkiego księcia kijowskiego. Wtedy Dubien pozostawał pod wpływem politycznym Pohorynia, dzielnicy ziemi kijowskiej. Potwierdza to fakt, że Dawid Igorewicz po otrzymaniu Dubna, Ostroga, Czartoryska i Buska osiadł w Dorohobużu nad Horyniem. Jednakże zmiana kierunku grawitacji politycznej i administracyjnej Dubna w stronę Pohorynia i ziemi kijowskiej nastąpiła po utracie przez Dawida Igorewicza księstwa włodzimierskiego w 1097 roku. Z tego powodu można przypuszczać, że wcześniej Dubien administracyjnie należał do ziemi włodzimierskiej.

Pod względem geograficznym Dubien zawsze był związany z Wołyniem. W drugiej połowie XII w., wraz z przejściem włości pohoryńskiej pod wpływ księstwa łuckiego, Dubien ostatecznie zaistniał jako jego przedmieście. Dowodem na to jest wzmianka w „Latopisie halicko-wołyńskim” za rok 1288 r. o tym, że Mścisław Daniłowicz, książę łucki, „…po kilkudniowym pobycie we Włodzimierz, jechał do swoich grodów, do Łuczeska i Dubna…”. Później Dubno utraciło swoje znaczeniu i status miasta, i stało się niedużym ośrodkiem komunikacyjnym i gospodarczym w składzie księstwa łuckiego. W 1386 r. Dubno jako wieś dostało się pod władzę księcia Fedora Ostrogskiego. To jednak w sąsiadującej z Dubnem wsi Iwanie znajdował się jego dwór zbudowany przez Ostrogskich, który służył jako centrum gospodarczo-administracyjne zarządzania majątkami książąt w środkowym biegu Ikwy. W tym okresie Dubno należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Po uzyskaniu praw miejskich Dubno staje się ośrodkiem administracyjnym i w ciągu pierwszej połowy XVI w. obrasta osadami, które tworzą włości miasta.

Ich lokalizacja pokazuje, że granice administracyjne włości były uwarunkowane przez środowisko naturalne, które w podobny sposób uwarunkowało wytyczenie granic dzisiejszego rejonu dubieńskiego. Najważniejszymi czynnikami naturalno-geograficznymi, które wyznaczają granice rejonu dubieńskiego, są Góry Pełczańskie od zachodu, Wyżyna Rówieńska od północy i Małe Polesie od południa. Te trzy makroregiony wyznaczają dzisiejsze granice rejonu dubieńskiego odpowiednio z rejonem młynowskim i radziwiłłowskim, rówieńskim, krzemienieckim i szumskim.

Do połowy XVIII w. terytorium włości dubieńskiej (klucza) znacznie się powiększyło. Zgodnie z ugodą z 1753 r. o rozwiązaniu ordynacji dubieńskiej, w jej skład wchodziło 70 wsi.

Po przyłączeniu Wołynia do Imperium Rosyjskiego w 1795 r. wsie wymienione w ugodzie z 1753 r. zostały włączone w skład ujezdu dubieńskiego.

Po tym, jak w 1921 r. Dubno znalazło się w granicach Rzeczypospolitej, terytorium powiatu dubieńskiego nieznacznie się zmieniło. W takiej postaci ziemia dubieńska trwała do wprowadzenia sowieckiego podziału administracyjnego, kiedy to w 1940 r. utworzono rejon dubieński w składzie obwodu rówieńskiego Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Tak więc, oprócz pełnienia roli centrum gospodarczego i administracyjnego włości, następnie ujezdu i powiatu, Dubno, a dokładniej jego zamek, było także ośrodkiem wojskowym ordynacji ostrogskiej utworzonej w 1609 r. przez ks. Janusza Ostrogskiego.

Dane demograficzne

Dokładnych danych o liczbie mieszkańców Dubna w XVI w. nie istnieje. W sposób pośredni jednak pozwalają ją określić rejestry poborowe, w których podana jest liczba budynków. Stanem na 1570 r. w mieście było 51 budynków rynkowych i 239 budynków ulicznych. W 1576 r. w mieście było 236 budynków. W 1629 r. w Dubnie było 448 gospodarstw domowych.

Liczba mieszkańców

• koniec XVIII w. – 6535 mieszkańców
• 1893 r. – 7704 mieszkańców
• 1959 r. – 18651 mieszkańców
• 1970 r. – 25442 mieszkańców
• 1979 r. – 34687 mieszkańców
• 1989 r. – 40806 mieszkańców
• 1991 r. – 42,1 tys. mieszkańców
• 2001 r. – 39,2 tys. mieszkańców
• 2011 r. – 38037 mieszkańców

W XVI–XVIII w. w mieście, oprócz Ukraińców, mieszkali Żydzi, Tatarzy, Polacy. Później, w XIX w., zwiększyła się liczba Rosjan i Czechów.

Żydzi

• W 1650 r. było 47 budynków żydowskich.
• Stanem na 1765 r. Dubno jest jednym z najgęściej zaludnionych przez Żydów miast na Wołyniu. Żydów w mieście było 1923, na Surmiczach – 50, na Zabramie – 22, ogółem – 1995. Budynków żydowskich w mieście było 170, na Surmiczach – 5, na Zabramie – 3. Łącznie z ludnością żydowską na wsiach łączna liczba Żydów przypisanych do kahału dubieńskiego wynosiła 2492 osoby.
• 1778 р. – spis Żydów powiatu łuckiego. Liczebność kahału dubieńskiego łącznie z podkahałkami – 1695. W porównaniu ze spisem z roku 1765 liczba Żydów zmniejszyła się o 30,44%, Dubno zachowało jednak pierwsze miejsce wśród miast Wołynia pod względem liczby ludności żydowskiej.
• 1788 r. – w Dubnie mieszka 2525 Żydów, jest 321 domów żydowskich.
• 1797 r. – dane statystyczne dotyczące podziału ludności ze względu na wyznanie (żydowskie i chrześcijańskie), zgodnie z którymi Żydów w Dubnie było 73,1% (2808 osób z 3838 mieszkańców).
• koniec XVIII w. – liczba mieszkańców Dubna wzrosła i wynosiła 6535 osób.
• 1847 r. – w Dubnie mieszka 6330 Żydów.

Społeczność żydowska

Profesor historii Igor K. Swiesznikow pisał o Żydach dubieńskich w sposób następujący: „W XVI w. do Dubna przyjechali Żydzi z Hiszpanii, orleańscy Żydzi z Francji. W tym samym czasie przyjechał tu rabin, który po śmierci został pochowany w synagodze. Były dyrektor muzeum krajoznawczego w Dubnie М. І. Ostrowski prowadził prace wykopaliskowe w synagodze i znalazł szkielet z szekelem Machabeusza (Lew Izraela) z І–ІІ w. n.e. w jednej pięści i kamieniem w drugiej. Monetę zawłaszczył jakiś kolekcjoner Fałtus z Kijowa”.

Pierwsza wzmianka o Żydach w mieście jest datowana na rok 1532. Informuje o tym, że Żydzi mają w posiadaniu 300 wołów. W 1648 r. podczas powstania Bohdana Chmielnickiego zamek dubieński nie został zajęty przez kozaków. Kiedy powstańcy zbliżyli się do miasta, w zamku zamknął się wojewoda z 80 polskimi żołnierzami. Nie wpuścili do zamku Żydów, dlatego też około 1500 z nich zostało zabitych przez kozaków przed samym zamkiem.

W 1650 r. mieszkało tutaj 47 Żydów i 141 chrześcijan, którzy płacili podatki.

W 1857 r. w Dubnie było 15 synagog i domów modlitewnych, 22 chedery. Od 1893 r. w mieście funkcjonowała organizacja „Chowewej Syjon”.

Według danych spisu powszechnego z 1897 r., w Dubnie mieszkało 5608 Żydów. W mieście funkcjonował szpital żydowski, nie było jednak żadnej placówki edukacyjnej poza kilkoma chederami. Na ogół sytuacja ekonomiczna Żydów dubieńskich w latach 1920–1930-tych nie była zła, aczkolwiek wśród przedstawicieli różnych zawodów byli zarówno niezwykle bogaci i niezamożni, a nawet nędzarze, którzy stanowili większość. To właśnie ta większość na początku lat 1930-tych zaczęła na skalę masową wyjeżdżać do Palestyny, a następnie do Izraela. W Dubnie istniał komitet, który zajmował się kupnem działek w Palestynie. Na jego czele stał niejaki Lipin. Na nowych ziemiach potrzebne były osoby posiadające kwalifikacje robotnicze i rolnicze, toteż chętni poznawali te zawody tutaj, w Dubnie, na „Palestynie”, w posiadłościach hrabiny Szuwałowej, w warsztatach mechanicznych itp. Po uzyskaniu odpowiedniego zaświadczenia Żydzi opuszczali Dubno i jechali w nieznane, co wiązało się ze z obawą przed trudnościami, ale także z nadzieją na lepszą przyszłość.

25 czerwca 1941 r. Dubno zajęły oddziały armii niemieckiej. Na początku okupacji nazistowskiej część ludności żydowskiej zdążyła ewakuować się na wschód ZSRR. Niemcy ściągali z Żydów wielkie kontrybucje pieniężne i daniny w złocie i srebrze. Jesienią i zimą 1941 r. ponad dwa tysiące Żydów zostało zgładzonych. 27 maja 1942 r. na okolicy miasta dokonano egzekucji na około 3800 Żydach. W dniu 4 kwietnia 1942 r. w Dubnie utworzono getto, w którym latem 1942 r. założona została grupa oporu, jednakże do dnia 24 października 1942 r. wszyscy mieszkańcy getta zostali zamordowani. Część Żydów powróciła po wyzwoleniu miasta. W 2000 r. w Dubnie mieszkało około 20 rodzin żydowskich, do dziś istnieje społeczność żydowska.

Dubno i Czesi

Mniejszość czeska pojawiła się w guberni wołyńskiej w 1863 r., kiedy emigranci z Czech i Moraw zaczęli przyjeżdżać tu z powodów ekonomicznych. Dzięki ulgom rządowym Czesi w dość krótkim czasie zamieszkali na własnych gruntach, które kupowali głównie od ziemian polskich. W okresie najbardziej intensywnej emigracji w latach 1863–1874 powstały cztery włości czeskie, w tym dubieńska, w której skład wchodziło 14 miejscowości. W powiecie dubieńskim w 1871 r. mieszkało 494 rodziny czeskie przy ogólnej liczbie 963 rodzin czeskich na terenach guberni wołyńskiej.

Do podstawowych zajęć przesiedleńców czeskich należało rolnictwo i ogrodnictwo. Z innych branży gospodarki największą uwagą Czechów cieszyło się chmielarstwo. Czesi przywieźli ze sobą najlepsze sadzonki chmielu. Pierwsze plantacje chmielu zostały założone w 1870 r. we wsiach Mirohoszcza, Glińsk i Semiduby powiatu dubieńskiego. W samym Dubnie zbudowano 5 chmielarni do parowania chmielu.

W „Latopisie Wołynia” czytamy: „Przed 1932 r. Wołyń zajmował trzecie miejsce w światowym handlu chmielem. Pierwsze miejsce pod względem kwoty obrotów zajmował Žatec (Czechy), następne miejsca zajmowały Norymberga, Dubno, Londyn. Po 1932 r. Dubno straciło trzecie miejsce na rzecz Londynu, zatem pierwsza piątka przedstawiała się w sposób następujący: Žatec, Norymberga, Londyn, Dubno, Nowy Jork”.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na podstawie materiałów archeologicznych ustalono, że tereny Dubna w okresie późnego paleolitu (14–10 tysięcy lat wstecz) zamieszkiwały plemiona łowców jeleni należących do kultury świderskiej. Ich obozowiska zostały odkryte na terenie miasta w uroczyskach Palestyna i Surmicze. Następnie pojawiły się obozowiska z epoki mezolitu należące do kultury janisławickiej (10–8 tysięcy lat wstecz), odnotowane w miejscach takich jak Dubno – Wołycia, Dubno – Koło serwisu samochodów, Dubno – Gospodarstwo gazowe, Dubno – Wyspa Dubowiec, Dubno – Surmicze.

W epokę neolitu (8–6 tysięcy lat wstecz) mieszkały tu plemiona należące do kultury ceramiki wstęgowej rytej, których osady odkryto na terenie zabytku Dubno – Most podwieszony i nieopodal miasta we wsi Pantalia. Ponadto znane są ślady osad wołyńskiej kultury neolitycznej na terenie zabytku Dubno – Most podwieszony i w okolicy Surmicze.

Osada kultury lubelsko-wołyńskiej została zbadana w trakcie prac wykopaliskowych na terenie zabytku Dubno – Koło serwisu samochodów (za dawnym hotelem „Serpanok”) w 2007 roku. Odkryto tu fragmenty ceramiki w kolorze ciemnoszarym z dodatkami piasku w masie glinianej. Ścianki zdobione są nakładanymi i stemplowanymi ornamentami, krawędzie u góry mają skośne nacięcia. Obok naczyń ceramicznych odnaleziono narzędzia krzemienne w postaci fragmentów noży i płytek, wkładek do sierpów, skrobaka, ostrzy na płytkach, z których jedno było używane jako grot do strzały, a drugie do oszczepu. Szereg osad tej kultury zbadano w trakcie prac wykopaliskowych na terenie zabytków archeologicznych Dubno – Wołycia, Dubno – Ferma zwierząt, Dubno – Uroczysko Palestyna. W 1938 r. w trakcie prac budowlanych w pobliżu gimnazjum polskiego w Dubnie odkryto należącą do tej kultury amforę z dwoma wyciągniętymi pionowo imadłami w górnej części brzuśca.

Najstarszy spośród zbadanych obiektów kultury lubelsko-wołyńskiej to jama gospodarcza z tego okresu, w której odkryto rozsypane fragmenty naczynia, szpilkę z kości, fragmenty naczyń pofarbowane na czerwono oraz narzędzia krzemienne na płytkach.

W granicach Dubna odkryto osady kultury trypolskiej takie jak Dubno – Most podwieszony, Dubno – Uroczysko Palestyna, Dubno – Surmicze, Dubno – Cukrownia. Wszystkie są usytuowane nad brzegami Ikwy. Na terenie tych osad w różnych czasach odnaleziono ceramikę trypolską w kolorze szarym i brązowym z dodatkiem drobnego piasku i szamotu w masie glinianej, krzemienne narzędzia pracy na płytkach oraz topory o przekroju prostokątnym ze szlifowanym ostrzem.

Za sprawą badań archeologicznych w Dubnie i w pobliżu zabytków Dubno – Koło serwisu samochodów, Dubno – Wołycia, Dubno – uroczysko Palestyna oraz Dubno – Surmicze odkryto szereg zabytków kultury amfor kulistych. Osady są usytuowane na piaszczystych i czarnoziemnych wzniesieniach na brzegach rzek i w ich obszarach zalewowych. Na terenie osad odkryto typową, często bogato ornamentowaną ceramikę i narzędzia krzemienne, m.in. topory z dobrze szlifowaną powierzchnią. Liczne fragmenty naczyń kultury amfor kulistych odnaleziono w trakcie prac wykopaliskowych na terenie zabytku Wołycia. Pochodzi stąd odnaleziony fragment szlifowanego ostrza z kości.

Pod koniec okresu miedzi – na początku epoki brązu na Wołyń z terenów Południowej Polski przenikała kultura mierzanowicka zaliczana do przykarpackiego kręgu kultur episznurowych. Osady kultury mierzanowickiej odnotowano w punktach: Dubno – Serwis samochodów, Dubno – Skrakliw, Dubno – Most podwieszony, Dubno – Wygnanka, Dubno – Wyspa Dubowiec. Do zabytkowych nekropolii kultury mierzanowieckiej w okolicach Dubna należy przypadkowo odkryty pochówek ziemny około wsi Wołycia (obecnie dzielnica Dubna) oraz zbadany przez A. B. Bardeckiego pochówek na terenie osady Dubno – Surmicze-3. Ponadto w 1942 r. badacz zebrał ozdoby kobiece z brązu na zrujnowanym cmentarzysku z epoki brązu na przedmieściu Surmicze.

Na początku drugiego ćwierćwiecza IІ tysiąclecia p.n.e. na Wołyniu pojawiła się kolejna kultura kręgu episznurowego – strzyżowska. W okolicach dzisiejszego Dubna nosiciele kultury strzyżowskiej nie zakładali osobnych osad, tylko mieszkali razem z miejscowymi plemionami, tworząc mieszane osady strzyżowsko-mierzanowickie. Do takich zabytków typu mieszanego na Dubieńszczyźnie należą: Dubno – Wołycia, Dubno – Ferma zwierząt, Dubno – Uroczysko Palestyna oraz Dubno – Surmicze.

W punktach: Dubno – Koło serwisu samochodów, Koło mostów, Wygnanka, Dubno – Wołycia, Wyspa Dubowiec, Grodzisko, Ferma zwierząt, ul. Łesi Ukrajinky, Palestyna, Surmicze oraz Dubno – Cukrownia odkryto osady kultury trzciniecko-komarowskiej.

W VIII–VII w. tereny dzisiejszego Dubna zamieszkiwały plemiona grupy mohylańskiej. W wyniku badań archeologicznych do osad tej grupy zaliczono: Dubno – Koło serwisu samochodów, Koło mostów, Most podwieszony, Wołycia, Wyspa Dubowiec, Grodzisko, Zamek, Ferma Zwierząt, Uroczysko Palestyna, Surmicze.

Do okresu IV w. p.n.e. – I w. n.e. należą odkryte w Dubnie osady kultury pomorsko-kloszowej, którą badacze wiążą z Prasłowianami. Odnalezione ślady tej kultury w Dubnie są zlokalizowane w uroczyskach Koło mostów, Most podwieszony, Surmicze-3. W І w. p.n.e. – І w. n.e. w granicach Dubna mieszkały plemiona grupy zubryckiej, które badacze wiążą z wymienianymi przez autorów rzymskich plemionami Wenedów.

Na terenie miasta odkryto zabytki kultury wielbarskiej, której nosicielami były plemiona germańskie Gotów i Gepidów. Pod koniec ІІ – w IV w. mieszkały na terenie dzielnic takich jak Zamek, Ferma zwierząt, Wołycia oraz na przedmieściu Surmicze.

Do unikatowych znalezisk związanych ze społecznością żydowską Dubna należy przedmiot wykonany z margla. Z jego podstawy, która jest wyraźnie zaznaczoną, spłaszczona i posiada kształt zbliżony do kwadratu, wyciągnięta jest część górna, na której końcu znajduje się rozszerzona grawerowana tarcza z wyrytymi symbolami, przecięta poziomą linią. Na tarczy heraldycznej znajduje się wyraźny wizerunek dwóch dłoni, a nad nim trzy litery pisma hebrajskiego. Wysokość wyrobu wynosi 2,3 cm, długość zachowanej strony podstawy – 2 cm, wymiary tarczy – 1,6×1,8 cm. Napis na tarczy oznacza „Dla błogosławieństwa kohena”. Wyrób ten najprawdopodobniej służył jako pieczęć lub matryca do jej odlewu. Nie jest również wykluczone, że był używany jako górna część, pokrywka lub element ozdobny pewnego narzędzia, przedmiotu czy naczynia.

Na uwagę zasługuje ten fakt, iż wymieniony przedmiot odnaleziono nieopodal synagogi dubieńskiej, która została zbudowana w XVI wieku. Należał do zamkniętego zespołu artefaktów, co pozwala względnie dokładnie ustalić czas powstania wyrobu i, biorąc pod uwagę fragmenty odkrytych szaro-glinianych naczyń, datować go na XVI wiek. Zabytek wraz z innymi przedmiotami został przekazany do Państwowego Rezerwatu Historyczno-Kulturowego w Dubnie, gdzie jest eksponowany. Opisany artefakt jest na dzień dzisiejszy najstarszym przedmiotem związanym z dziejami społeczności żydowskiej Dubna.

W książce „Karta archeologiczna guberni wołyńskiej” (1902) opowiada się o skarbach monet odkrytych w Dubnie. Tak, na przykład, w 1885 r. odnaleziono tutaj 14 polskich srebrnych monet z XVIII w. i skarb ze 100 dukatami, zaś w roku 1897 garnek z złotymi i srebrnymi polskimi monetami. Podczas przebudowy zamku, która była prawdopodobnie związana z dyslokacją w nim 41-go Selengińskiego Pułku Piechoty, pod głazem przy wejściu głównym odnaleziony został kolejny garnek ze złotymi i srebrnymi polskimi monetami. Na wyspie, na miejscu po dawnym monasterze, odkryto naczynia cynowe i złote polskie monety.

Grodzisko Dubna wymienione w latopisie. Grodzisko jest usytuowane na skraju cypla na lewym brzegu Ikwy. Obecnie na terenie na wschód od zamku książąt Ostrogskich, gdzie znajdował się dziedziniec grodziska, znajdują się budynki kompanii energetycznej „Riwneoblenergo” oraz hala produkcyjna fabryki włókienniczej. Część handlowo-rzemieślnicza grodziska obejmowała zarówno tereny, na których później zbudowano zamek, i część dzisiejszego centrum miasta. Osady rzemieślnicze powstawały również na przylegających wyspach (Wysepka, Surmicze-2) oraz na prawym brzegu rzeki (Surmicze-1).

W latach 1930-tych na terenie zamku książąt Ostrogskich prowadzone były roboty ziemne w zakresie zagospodarowania podwórza zamkowego. Nadzór archeologiczny nad robotami prowadził O. Cynkałowski. W trakcie robót odkryto drewniane konstrukcje budynków na głębokości 1,5 do 2 m, a obok ceramikę, wyroby z żelaza i kości datowane na ХІ–ХІІІ wiek. Na podstawie tych znalezisk O. Cynkałowski ustalił, że wzmiankowany w latopisie gród znajdował się na terenie grodziska zamkowego.

W zbiorach Państwowego Rezerwatu Historyczno-Kulturowego w Dubnie odkryto zespół ceramiki zebranej w 1945 z terenu dziedzińca grodu przez M. Ostrowskiego. Wśród fragmentów ceramicznych są m.in. ścianki i górne części naczyń oraz kachle. Fragmenty naczyń to w większości przypadków wyroby garncarskie, są też pojedyncze okazy ręcznie lepionych naczyń.

Z terenu grodziska pochodzą także inne znaleziska archeologiczne, które zostały odkryte w latach 1946–1949 i są przechowywane w zbiorach Państwowego Rezerwatu Historyczno-Kulturowego w Dubnie. Są dowodem na to, że miejsce to było zamieszkane przez ludzi w czasach dawnych. Należą do nich krzemienna siekiera-dłuto, typowa dla zabytków archeologicznych z epoki brązu, dłuto krzemienne, które w zabytkach z epoki brązu jest spotykane rzadziej, niż siekiery-dłuta, oraz sierp, typowy dla kultury mohylańskiej z wczesnej epoki żelaza. Z terenu dziedzińca pochodzi miniaturowy garnek w kolorze szarym znaleziony w 1972 roku. Naczynie jest pochylone i przekrzywione, w dwóch miejscach są mocne wgniecenia. Wypał jest nierównomierny, od koloru jasnoszarego do ciemnoszarego. Wiadomo, że podobne miniaturowe naczynia były charakterystyczne dla produkcji ceramicznej różnych kultur, w tym słowiańskich.

Kolejnym znaleziskiem związanym z terenem zabytku jest brązowy celt. Został odnaleziony w latach 30-tych ubiegłego wieku i przekazany przez O. Cynkałowskiego do Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. W księdze inwentarzowej miejsce pochodzenie artefaktu jest sformułowane następująco: „na brzegu Ikwy, pod zamkiem”.

W wyniku badań prowadzonych przez W. Tkacza ustalono, że w ХІ–ХІІІ w. w uroczysku Ostriwok znajdowała się osada. W pobliżu, przy miejscu, gdzie Lipka wpada do Ikwy, na jej prawym brzegu znajduje się osada Surmicze-2, na której terenie odkryto przedmioty z Х–ХІІІ w., m.in. przęślik z łupku czerwonego i fragment denka z gmerkiem. Inna staroruska osada znajdowała się na sąsiedniej wyspie, obecnie będącą wzniesieniem, na którym są położone budynki poprawczej kolonii pracy (Surmicze-1). Odkryto tutaj ceramikę z Х – pierwszej połowy ХІ w. oraz z końca ХІІ – pierwszej połowy ХІІІ w., a także kamienny przęślik dwustożkowy.

Staroruskie materiały archeologiczne odkryto w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych w centralnej części miasta przez rówieńską filię Urzędu Ochrony Archeologicznej w latach 2005–2009. Pokazują one, że plemiona Wołynian mieszkały na terenach przylegających do dziedzińca najwcześniej na początku Х wieku. W trakcie wykopalisk przy ul. Zamkowej 3 odkryto ślady po staroruskiej osadzie i znaleziono ceramikę z Х – pierwszej połowy ХІІІ w. oraz rzadkie przedmioty, takie jak brązowy koralik w kształcie beczki zrobioną z cienkich żeberek zdobionych granulacją. Zbadano również ziemiankę mieszkalną z Х w. z kamiennym piecem.

Instytucje religijneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Instytucje prawosławne i unickie

Monaster pw. Podwyższenia Krzyża Pańskiego. Znajdował się na wyspie w północnej okolicy miasta, na „stawie iwańskim”. Zbudowano go prawdopodobnie na początku XVI w. za czasów księcia Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego. Pod koniec ХІХ w., po powrocie świątyń prawosławnych pod jurysdykcję Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, w miejsce starej drewnianej cerkwi zbudowano kamienną. Podczas działań wojennych w 1944 r. cerkiew została uszkodzona. W latach 1950-tych została rozebrana na materiały budowlane. Obecnie na miejscu monasteru znajduje się miejskie wysypisko śmieci.

W czasach swej świetności monaster był otoczony szczególną opieką książąt Ostrogskich. Za sprawą starań księcia Konstantego Bazylego Ostrogskiego w drugiej połowie ХVІ w. doszedł do stanu rozkwitu. Monaster otrzymał na własność bogate włości (wieś Wygnanka, 370 dziesięcin gruntu, wyspy Horbaczyn i Pantelejmon-Kłyment, dziesięciny z majątków ziemiańskich oraz ze wsi Iwanie i Zniesienie, a także trakt pocztowy do Krzemieńca). Przywileje nadawane mnichom przez Konstantego Bazylego Ostrogskiego w kolejnych latach są świadectwem niesłabnącej troski księcia o monaster. Mnisi z monasteru Podwyższenia Krzyża Pańskiego mieli przywilej wykorzystania poddanych księcia do uprawy roli i do czarnej pracy, mieli prawo do mielenia poza kolejnością zboża i słodu w dubieńskich młynach itd. Gdziekolwiek przebywał książę, gdy tylko otrzymywał skargę na igumena lub innego mnicha, od razu reagował na nią odpowiednim poleceniem. Zadbawszy o mnichów od strony materialnej, książę Ostrogski zatroszczył się również o ich doskonalenie moralne i w 1571 r. sprowadził do monasteru Hioba Żelazo z monasteru w Uhornikach w Galicji. Przyszły święty Hiob Poczajowski został igumenem monasteru Podwyższenia Krzyża Pańskiego i kierował klasztorem przez ponad dwadzieścia lat, zajmując się jednocześnie przepisywaniem ksiąg cerkiewnych.

W 1603 r. igumenem tego monasteru został ksiądz Witalis, znany z tego, że w roku 1604 przetłumaczył z języka greckiego książkę „Dioptra”. Jeszcze za czasów Hioba książę Konstanty często zatrzymywał się w monasterze na dłużej, zwłaszcza w okresie Wielkiego Postu.

W monasterze został przepisany Ewangeliarz, który obecnie znajduje się w zbiorach Rosyjskiej Biblioteki Państwowej w Moskwie, sygn. 256 pod numerem 31. Księga trafiła do zbiorów biblioteki za pośrednictwem hrabiego Rumiancewa: „Roku 1818 dnia 19 czerwca Święta Ewangelia została przekazana Jego Ekscelencji kanclerzowi państwowemu Nikołajowi hrabiemu Rumiancewowi przez mnicha Fadieja Konieriewa”. Na odwrocie arkusza 289, po tekście Ewangelii według św. Jana, znajduje się dopisek: „W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego to jam pokorny hieromnich Arseniusz przedsięwziął pisać Świętą Ewangelię i uczynił swą grzeszną ręką w wielkiej nadziei na odpuszczenie grzechów, pisał dla zbawienia duchowego swego i rodziców swoich w monasterze Krzyża Pańskiego za czasów Konstantego, księcia Bazylego…”. Do lat 1990-tych uważano, że Ewangeliarz Dubieński został sporządzony w monasterze Przemienienia Pańskiego.

Ważne znaczenie miał monaster Spaso-Preobrażeński (Przemienienia Pańskiego), zwany przez księcia Konstantego Bazylego Ostrogskiego „fundacyją przodków naszych”. Są podstawy twierdzić, że klasztor ten był najstarszy na tym terenie i został założony przez książąt Ostrogskich w Dubnie jeszcze w połowie XV wieku.

Monaster znajdował się na wyspie Kępa, w południowo-zachodniej okolicy miasta, na końcu ulicy Iwana Franki. Do dziś zachowała się na tym miejscu murowana cerkiew Spaso-Preobrażeńska wzniesiona w 1643 roku.

Konstanty Bazyli Ostrogski potwierdził prawo własności monasteru do zapisanych mu wcześniej wsi: Miatyna, Zahorców, Wygnanki oraz boru kotowskiego. Monaster miał prawo do wycinki lasu książęcego dla pozyskania drewna na budowę, pobierania z mytników 20 tysięcy soli, a ze wsi Studzianki – po jednym kuble miodu z każdego drzewa bartnego (w związku z brakiem wosku na świece), swobodnie łowić ryby w stawie przylegającym do monasteru oraz pobierać dziesięcinę ze „wszelkiego posianego chleba na polach” na przestrzeni od Hołowczyc do Dubna.

Grunty rolne i lasy monasteru często były zajmowane przez mieszczan i chłopów. Karząc poddanych książęcych za samowolne zajęcie przez nich przedmieścia monasterskiego Czerneczyzny, książę kazał na dobre zapisać ich klasztorowi, ze wszystkimi powinnościami. Pos koniec ХVІ w. książę Konstanty Bazyli Ostrogski ufundował dla monasteru drewnianą cerkiew, również pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, i ofiarował jej ikonę Matki Bożej. Ikona była wzorem piękna ikonopisarskiego i wykwintności. Jej ryza była zdobiona perłami i innymi drogimi kamieniami. Ten dar jest kolejnym dowodem czci okazywanej dawnej świątyni. W 1892 roku ikona przechowywana była w monasterze Podwyższenia Krzyża Pańskiego. Na początku XX w. widziano ją w soborze św. Eliasza. Obecnie ślad po niej zaginął.

W 1592 r. książę Ostrogski wprowadził w monasterze Podwyższenia Krzyża Pańskiego regułę cenobityczną, zgodnie z którą bracia monasterscy mieli prawo wybierać przełożonego oraz inne przywileje.

W latach 1626–1630 monaster przystąpił do unii z Rzymem. Istotną rolę w tym procesie odegrała działalność igumena Kasjana Sakowicza, który również posiadał tytuł archimandryty dubieńskiego. Monaster Spaso-Preobrażeński stał się więc klasztorem głównym w Dubnie.

Sakowicz obarczył poddanych monasteru ciężkimi powinnościami, co spowodowało ich niezadowolenie. Wierni prawosławni rozgniewali się na archimandrytę Sakowicza za przyłączenie monasteru Spaskiego do unii oraz za inne bezeceństwa i 1633 r. zorganizowali powstanie. Na jego czele stali prawosławni hajducy garnizonu zamkowego w Dubnie: Czopek, Biłeć i Hubka. Wespół z innymi powstańcami zaatakowali Sakowicza w budynku klasztornym i chcieli go zabić zrzucając z mostu, ale udało im się jedynie odciąć rękę Stepanowi Sannykowi, który bronił Sakowicza, i uderzyć po głowie mnicha Zozulińskiego. Za tę napaść na monaster książę Władysław Dominik, ówczesny właściciel Dubna, swoim dekretem z dnia 9 sierpnia 1633 r. zarządził ukarać uczestników napaści rózgami: mieli otrzymać po 40 uderzeń, zaś dziesiętnik Tymofij Czopek 80 uderzeń na placu miejskim. Ponadto mieli zobowiązać się do pokojowego współżycia z Sakowiczem, braćmi monasterskimi i poddanymi monasteru. Za naruszenie przepisów dekretu przewidziana była kara w wysokości 10 marek. Aby zapobiec kolejnym powstaniom, książę Zasławski obiecał trzymać w zamku hajduków wyznania rzymskokatolickiego, a nie schizmatyków. W 1639 r. Kasjan Sakowicz złożył urząd archimandryty dubieńskiego, przeszedł na obrządek łaciński i przeniósł się do Krakowa.

W 1643 r. za czasów księcia Dominika Zasławskiego, zbudowano murowaną cerkiew, której architektura odzwierciedla cechy obronne monasteru.

W 1743 r. w monasterze Spaso-Preobrażeńskim odbywała się kapituła generalna w Dubnie (zebranie członków zakonu oo. bazylianów), w której udział wzięli 239 ojców kapitulnych. Po kasacie klasztoru unickiego w 1812 r. budynki klasztorne zostały przekazane Kościołowi prawosławnemu. W ХІХ w. świątynia została znacznie przebudowana.

Według przekazów, podczas kolejnej przebudowy świątyni w latach 1920–1930-tych pewien inżynier znalazł garnek ze złotymi monetami i notatką mówiącą o tym, że znaleziony skarb powinien zostać przekazany na potrzeby sierocińców dubieńskich, w przeciwnym razie ten, kto zawłaszczy sobie skarb, ściągnie na siebie klątwę. Inżynier zlekceważył przestrogę i schował skarb. Od tego czasu jego rodzinę ścigało nieszczęście.

Jedną ze świątyń prawosławnych ufundowanych przez księcia Konstantego Bazylego Ostrogskiego w Dubnie był Podborecki Monaster Wozniesieński położony na wyspie Dubowiec, między monasterem Spaskim a wsią Podborce. Dzisiaj jest tutaj wzniesienie nieopodal fermy zwierząt.

Zachował się kompletny tekst hramoty z roku 1592, w której czytamy: „…w mieście swoim ojcowskim Dubnie, pod samym miastem, na stawie całą wyspę zwaną Dubowiec, z polami i wszystkim co ma, póki woda go wokół obmywa – na życie mnisze pobożnym siostrom … zapisujemy: nie powinni do tego wtrącać się nasi synowie i niszczyć wolę naszą i sumienną ofiarę Bogu; gdyby zaś któryś z właścicieli ośmielił się zniszczyć lub zmienić to nasze uposażenie, niech zostanie przeklęty i nie wybaczony przez Ojca i Ducha Świętego w wieku obecnym i przyszłym. Na to dajemy mniszkom tę naszą hramotę z pieczęcią i podpisem własnej ręki. Pisano w Dubnie, roku 1592, dnia 8 kwietnia”. Na mocy późniejszych aktów książę Konstanty zapisał mniszkom wieś Podborce, nadał prawo łowić ryby w dowolnym czasie dla swoich potrzeb siecią i wyposażył je w rybaka, a także kazał mytnikom dubieńskim dawać siostrom po 30 złotych.

Po śmierci księcia Konstantego Bazylego Ostrogskiego życie monastyczne w monasterach prawosławnych stopniowo zamierało. Po krótkim czasie za sprawą prężnej działalności unickiego archimandryty Kasjana Sakowicza monaster Wozniesieński, podobnie jak wszystkie inne dawne monastery w okolicach Dubna, przystąpił do unii z Rzymem. Być może, odbyło się to już w roku 1626, gdy Sakowicz został przełożonym monasteru. O tym, że już na początku lat 20-tych XVII w. życie w monasterach było „samowolne i rozdarte”, świadczy statut monasteru Spaso-Preobrażeńskiego (1624) sporządzony z inicjatywy księcia Aleksandra Zasławskiego. Statut miał na celu uregulowanie życia monastycznego w monasterze i stać się wzorem dla dwóch innych monasterów dubieńskich, w których sytuacja miała wyglądać podobnie. Tak na przykład w jednym z punktów mnichom monasteru Spaskiego zabrania się utrzymywania jakichkolwiek kontaktów z siostrami z monasteru Wozniesieńskiego pod groźbą klątwy.

W latach 1626–1630 monaster przeszedł na unię i został własnością zakonu bazylianek. Według źródeł archiwalnych odnalezionych przez T. Kępę, w monasterze zostało sporządzone drzewo genealogiczne rodu książąt Ostrogskich, które wywodzi ich od rodu Rurykowiczów. Monaster posiadał bogatą bibliotekę używaną przez siostry do nauczania szlachcianek.

Znane są imiona niektórych sióstr, które niosły posługę w monasterze w roku 1650. Są to Anna Wojnianka i Maryna Babińska, córka Jana Babińskiego, marszałka mozyrskiego, wymieniona jako „zakonnica reguły świętego Bazylego z monastyra dubieńskiego”. Z kolei źródła z początku XIX w. wymieniają igumenię Abramowiczównę oraz mniszkę Dolanowską. W okresie, gdy monaster na wyspie Dubowiec należał do sióstr bazylianek, jednym z priorytetów ich działalności była edukacja szlachcianek pochodzących najczęściej z niezamożnych rodzin. Na początku ХІХ w. w monasterze podejmowało naukę pięć uczennic. Jedna z nich była spokrewniona z igumenią Abramowiczówną, dwie kolejne były krewniaczkami mniszki Dolanowskiej. Tylko dwie uczennice były na utrzymaniu monasteru, pozostałe zaś były na utrzymaniu sióstr, którym rodzice uczennic prawdopodobnie płacili czesne. Było to jedno ze źródeł utrzymania dla sióstr bazylianek, które, zgodnie z tradycją kościołów wschodnich, musiały same zadbać o środki do egzystencji. Osobnych pomieszczeń dla uczennic nie było, mieszkały one w celach razem z mniszkami.

Na początku ХІХ w. na Wołyniu w warunkach polityki likwidacyjnej funkcjonowały tylko trzy żeńskie klasztory sióstr bazylianek: w Połonnem, we Włodzimierzu oraz w Dubnie. W 1832 r. monaster Wozniesieński uległ kasacie na mocy dekretu carskiego, natomiast wszystkie należące do niego dobra ruchome zostały przekazane monasterowi w Połonnem. W 1888 r. ruiny budynków monasterskich były jeszcze widoczne, o czym wspomina badacz M. Teodorowicz. Na początku ХХ w. wyspa Dubowiec porosła laskiem. W wieku XX w tym miejscu przez dłuższy czas funkcjonowała kopalnia, z której wydobywano piasek, co miało negatywne skutki dla obiektów archeologicznych. Dlatego też zostały przeprowadzone tutaj prace ratunkowe. Znalezione w trakcie tych prac przedmioty życia codziennego, narzędzia pracy, ozdoby oraz przedmioty kultu religijnego istotnie wzbogacają wiedzę o historii tego monasteru.

Monaster Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy znajdował się we wsi Straklów, która z drugiej połowy XVII w. należała do dóbr książąt Puzynów. Ród Puzynów pochodził od Rurykowiczów, potomków książąt smoleńskich, którzy w XVI w. zamieszkali na Wołyniu. Syn Jerzego Puzyny książę Michał w latach 1633–1648 był podsędkiem krzemienieckim. Jego małżonka księżna Anna, oddana prawosławiu, po śmierci męża w 1648 r. ufundowała monaster Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy. Miało to miejsce w 1665 roku. Fundatorka hojnie uposażyła monaster. Przekazała na jego budowę grunt ze swoich włości w Straklowie i znaczne sumy ze skarbca, a także zapisała monasterowi wsie Straklów, Wolicę i Komarówkę wraz z poddanymi.

Monaster posiadał majestatyczną świątynię Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy, w której architekturze połączono bizantyjski styl architektoniczny z barokiem ukraińskim. Jest to murowana pięciokopułowa świątynia na planie krzyża, wyposażona w piękny wielorzędowy rzeźbiony ikonostas z ikoną Bogurodzicy, inne cenne ikony, kielichy, księgi liturgiczne. Anna Puzyna zostawiła braciom monasterskim swój testament, w którym wskazała, że „Założono monaster i mnisi, którzy będą w nim pełnić posługę, powinni zawsze pozostawać przy wierze prawosławnej, igumena zaś powinni swobodnie wybierać bracia i gdyby kto z dzieci lub innych potomków, do których będzie należał majątek, był innego wyznania, a nie prawosławny, niniejszym testamentem odsuwa się go od wszelkiego wpływu nad monasterem”.

Według wiarygodnych źródeł, monaster Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy przestał funkcjonować pod koniec XVIII w., a jego świątynia stała się cerkwią parafialną. Później przy cerkwi funkcjonowała szkoła duchowna. Cerkiew monasterska pełniła rolę świątyni parafialnej dla wsi Straklów, która obecnie jest osiedlem Dubna.

Sobór św. Eliasza jest usytuowany przy głównej arterii komunikacyjnej miasta (ul. Danyła Hałyćkoho), doskonale uzupełniając zespół biurowo-mieszkalny tej ulicy.

Dzisiejsza świątynia katedralna pw. św. Eliasza została zbudowana nieopodal dawnej drewnianej cerkwi, o czym świadczą dokumenty z roku 1889: „Świątynia św. Eliasza drewniana, takaż dzwonnica, kiedy i przez kogo zbudowana nie wiadomo”. Stara drewniana cerkiew została założona przez Konstantego Bazylego Ostrogskiego i była poświęcona czci św. Proroka Eliasza i brata księcia Konstantego, Eliasza (zmarłego w 1539 r.), którego majątki w 1576 r. przeszły do Konstantego Bazylego Ostrogskiego.

Nowy sobór św. Eliasza budowano ze składek mieszkańców Dubna. Budowę nowej murowanej cerkwi rozpoczął 29 czerwca 1902 r. proboszcz parafii ks. Kornijowicz, który doprowadził ten proces do połowy, a finalizował go ks. Jewgienij.

Budowę finansowano ze składek i z subsydium Synodu Świętego w wysokości 8800 rubli. Interesujący jest ten fakt, iż środki na budowę soboru obiecał zapewnić car Aleksander III podczas pobytu w Dubnie w 1890 r. z okazji uroczystego otwarcia Tarakanowskiego fortu. Jednakże z powodu niedbałości carskich sekretarzy z obiecanych środków sfinansowano budowę świątyni w Dublanach na terenie dzisiejszego rejonu demidowskiego (dawny powiat dubieński). Dlatego też mieszkańcy Dubna musieli budować swoją świątynię z własnych funduszy. Ofiary na budowę świątyni przekazali także zamożni mieszczanie. Informacje o tym zostały opublikowane w „Wołyńskich Eparchialnych Wiadomościach”, m.in. w nr 4 za rok 1891 mówi się o tym, że mieszczanin z Dubna Dmitrij Mierżewski przekazał na cerkiew św. Eliasza ofiarę pieniężną i rzeczową na kwotę ponad 150 rubli. Według najstarszych mieszkańców miasta, wśród ofiarodawców byli też Fedor Kuczerowski (właściciel apteki na rogu dzisiejszej ulicy Kyryła i Mefodija i ulicy Swobody) oraz Elbert, właściciel chmielarni przy ul. Horodniej. Wysokość ich ofiary wynosiła 2 tysiące złotych czerwońców. Brał udział w budowie i przekazał ofiarę na świątynię także mieszkaniec Dubna Christofor Zubczyński. W trakcie budowy dzwonnicy pracami stolarskimi kierował inny obywatel miasta, Michaił Szeptyński.

Swego czasu cerkiew miała w posiadaniu cegielnię, którą wydzierżawiono na trzy lata za 300 rubli rocznie. Środki z tego tytułu również były przeznaczone na budowę.

Prace budowlane zostały ukończone w 1908 roku. W dniu 23 września tegoż roku cerkiew św. Eliasza została konsekrowana przez arcybiskupa wołyńskiego i żytomierskiego Antoniego. Zgodnie z decyzją Synodu Świętego (rozporządzenie z dnia 31 sierpnia 1909 r.), cerkiew św. Eliasza otrzymała status soboru. Po jakimś czasie ustawiono tutaj rzeźbiony ikonostas ku czci św. Równego Apostołom Księcia Włodzimierza Wielkiego.

Jeszcze w 1892 r. przy świątyni otwarto szkołę parafialną. W 1908 r. uczęszczało do niej 54 chłopców i 47 dziewcząt.

Nie wiadomo, w jakim stylu była zbudowana drewniana cerkiew. Styl architektoniczny dzisiejszej świątyni całkiem wpisuje się w ramy kanoniczne stylu neorosyjskiego. Jest to pięciokopułowa ceglana budowla na planie pięciokąta z przylegającą od strony północnej dzwonnicą zbudowaną w stylu rosyjsko-bizantyjskim. Cerkiew posiada kilka wejść – od strony północnej, wschodniej i zachodniej. Wejście główne jest od strony północnej, z centralnej ulicy miasta. Jest to przyczyną nieco niezwykłej orientacji cerkwi, nietypowej dla świątyń prawosławnych.

Sobór św. Eliasza w przeciągu 100 lat swego istnienia był świadkiem wielu wydarzeń historycznych, które nie ominęły życia cerkiewnego.

Tak więc, wkrótce po konsekracji nowej świątyni i nadaniu jej statusu soboru rozpoczęła się pierwsza wojna światowa. W 1914 r. wojska austriackie zajęły część Dubna. Po tym jak miasto wróciło pod kontrolę Rosjan, na wysypiskach śmieci znaleziono część ikon, niektóre z nich były porąbane, pocięte. Wiele cennych obrazów zniknęło. Nie wiadomo, gdzie znajdowała się wówczas drogocenna cudowna ikona Bogurodzicy w perłach, najpierw podarowana przez księcia Konstantego Ostrogskiego dubieńskiemu monasterowi Przemienienia Pańskiego, a następnie przekazana do monasteru Podwyższenia Krzyża Pańskiego, a po tym do soboru św. Eliasza. Wiele skarbów cerkiewnych i dzwonów zniknęło wtedy na zawsze.

Pod rokiem 1492 wzmiankowana jest po raz pierwszy cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego. M. Teodorowicz zwrócił uwagę na wzmiankę w orędziu z dnia 9 października 1596 r., które zostało podpisane przez prawosławnych członków synodu w Brześciu będących przeciwnikami unii z Rzymem. Jednym z jego sygnatariuszy był Konstanty Woskresieński, protopop dubieński. Z tego badacz wysnuł wniosek, że w Dubnie musiała istnieć cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego (Woskresieńska). W pracy „Wołyń i jego mieszkańcy w roku 1863” wydanej w 1870 r. F. Nowicki, mówiąc o założeniu miasta przez księcia Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego, zaznacza, że najstarszymi cerkwiami, które zbudowano w Dubnie, były właśnie cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego w zamku oraz druga cerkiew w okolicy Bramy Łuckiej.

Cerkiew św. Jerzego. Na przedmieściu Dubna Surmiczach, przy dzisiejszej ulicy Sadowej, funkcjonuje zabytkowa świątynia św. Jerzego. Jest to drewniana, trójdzielna, trzykopułowa budowla o wyjątkowo oryginalnych proporcjach, przysadzista, której analogów nie znaleźć nawet u mistrzów wołyńskich, którzy gustowali w takich cechach. Niskie bębny i całkiem spłaszczone kopuły z barokowymi dachami nie tylko nadają swoistej miękkości architekturze budowli, lecz także tworzą nad wyraz oryginalną i niepowtarzalną sylwetkę.

W 2000 r. parafianie obchodzili trzechsetną rocznicę konsekracji świątyni. W dokumentach archiwalnych za rok 1799 są informacje o tym, że cerkiew św. Jerzego została konsekrowana 22 lipca 1700 roku. Świątynię często odwiedzali parafianie należący do rodów szlacheckich oraz duchowni z okolicznych monasterów i świątyń.

Budowę cerkwi poprzedziły długie przygotowania. Przede wszystkim, należało wybrać miejsce, ponieważ wokół były bagna i lasy. Od zamku na wschód prowadziła jedyna droga, a przez Ikwę były przerzucone dwa mosty. Droga łączyła zamek książęcy i małe osady w okolicy, które ukrywały się między wzgórzami w odległości około sześciu wiorst od Surmicz. Mieszkańcy tych osad, Hirnyków i Złyncia, nie mogli sami zbudować dla siebie osobną świątynię (dokonało się to dopiero po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości). Cerkiew budowali mieszczanie i chłopi z przedmieścia oraz włościanie ze Złyncia i Hirnyków przy wsparciu księcia.

Obok cerkwi stoi dzwonnica zbudowana w 1869 roku. Obecnie na dzwonnicy jest pięć dzwonów różnych wymiarów, wagi i wieku, ozdobionych ornamentem od zewnątrz. Trzy z nich są użytkowane. Najstarszy dzwon ważący 185 kg został odlany w 1727 roku. Swego czasu służył jako dzwon zegarowy na wieży zamku dubieńskiego i został ofiarowany cerkwi przez zarządcę dworu hrabiny E. Szuwałowej.

Największy dzwon wazy 237 kg i pochodzi z 1884 roku. Dwa mniejsze dzwony ważące 25 i 16 kg zostały odlane w 1936 r. w Stanisławowie zamiast dwóch pękniętych (z lat 1732 i 1746). Na dzwonach są umieszczone napisy czarną farbą, zrobione w 1915 r., kiedy to powstało zagrożenie okupacji Dubna przez wojska austriackie. Zgodnie z rozporządzeniem lokalnych władz, na początku lipca tegoż roku dzwony zostały ewakuowane do Kijowa. W 1923 r. cztery z nich przywieziono na stację kolejową Dubno, a stąd na specjalnym powozie zdobionym kwiatami i wieńcami uroczyście wróciły na swoje dawne miejsce. Po dwóch latach powrócił jeszcze jeden dzwon.

W cerkwi stoi ikonostas o dużej wartości artystycznej. Jest jedna ikona napisana przez znanego ukraińskiego malarza ikon z końca XVII – początku XVIII w. Hioba (Jowa) Kondzelewicza. Wejście główne do cerkwi zdobi ikona św. Jerzego Zwycięzcy.

Babiniec zapoznaje wchodzących z historią chrześcijaństwa i cerkwi. Znajdują się tutaj najdawniejsze ikony. W ikonach, kiotach i dekoracjach skupia się jak w soczewce życie cerkwi na przestrzeni wieków. Była świątynią prawosławną, potem unicką, następnie znów prawosławną. Zmieniały się dekoracje zewnętrzne i wewnętrzne cerkwi, ale świątynia dalej służyła swoim parafianom – chłopom, wojskowym, urzędnikom, mieszczanom. Jest ośrodkiem duchowym, z którym wiązały się losy tysięcy ludzi.

Na mocy uchwały Rady Ministrów Ukraińskiej SRR nr 442 z dnia 6 września 1979 r. cerkiew św. Jerzego na Surmiczach jest wpisana do rejestru zabytków historii i kultury. Informuje o tym tablica przy wejściu do świątyni.

Instytucje rzymskokatolickie

Pierwsze dokumentalne wzmianki o parafii rzymskokatolickiej w mieście pochodzą z drugiej połowy XVI wieku. Świątynią parafialną był kościół pw. św. Andrzeja usytuowany w zachodniej okolicy miasta nieopodal Bramy Łuckiej. Pierwsza pisemna wzmianka o tym kościele datowana jest na rok 1596. W niewielkiej odległości od kościoła znajdował się cmentarz. W związku ze zmianą układu przestrzennego dzielnicy miejsce położenia kościoła należałoby umieścić na południe od kościoła klasztoru oo. bernardynów. Dzisiaj znajduje się tutaj podwórze prawosławnego soboru św. Mikołaja należącego do Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego. W pobliżu starego kościoła znajdował się cmentarz miejski, który w dużym stopniu był zabudowany kościołem klasztoru oo. bernardynów w 1629 roku. Wira Hupało, która badała pochówki w kryptach kościoła oo. bernardynów, odkryła pochówki pod fundamentami datowane na drugą połowę XVI wieku, co dało możliwość powiązać je ze starym cmentarzem.

W 1625 r. książę Aleksander Zasławski zaaprobował wymianę gruntami między kościołem a oo. bernardynami, która miała umożliwić budowę przez tych ostatnich zespołu klasztornego. Na mocy tego porozumienia kościół przeniesiono na północna część przedmieścia, gdzie jest usytuowany do dziś. W. Hupało przypuszcza, że kościół parafialny został zbudowany na tym miejscu, gdzie książę Janusz Ostrogski ulokował oo. bernardynów, którzy pełnili posługę przy ołtarzu w kaplicy zamkowej.

Historię kościoła parafialnego uzupełniają księgi jego wizytacji, które znajdują się w Państwowym Rezerwacie Historyczno-Kulturowym miasta Dubna. Księgi te zawierają sprawozdania za lata 1799, 1810, 1814 i 1816. W pierwszej księdze odnotowano dokument o nadaniu w 1612 r. przez Władysława Dominika Zasławskiego przywileju plebanowi dubieńskiemu na połów ryb w okresie postu. W 1676 r. książę Dymitr Korybut Wiśniowiecki, wojewoda bełski, hetman polny koronny, zapisał kościołowi wieś Trościaniec z przysiółkiem Iwaninicze. Odnotowano tutaj również fundusze księżnej Teofili Ludwiki Lubomirskiej, łowczego mścisławskiego Adama Bogdaszewskiego, komisarza dubieńskiej ordynacji, lokalnego samorządu, łuckiego i dubieńskiego kahałów żydowskich. Nadania te miały postać pieniężną (od 3000 do 7000 polskich złotych), mienia nieruchomego (majątki, grunty), dekretów i różnorakich przywilejów.

Z notek historycznych sporządzonych na początku każdej wizytacji wiadomo, że istniało kilka drewnianych kościołów św. Jana Nepomucena, z których jeden, konsekrowany w roku 1725, zniszczyła silna burza, drugi zaś, prowizoryczny, spłonął podczas pożaru w Dubnie w 1811 roku. Wszystko, co udało się ocalić przed pożarem, przeniesiono do kościoła oo. bernardynów; przeniosły się tam z dawnej fary również nabożeństwa i inne rytuały. W okresie, gdy funkcjonował kościół prowizoryczny, rozpoczęła się budowa trzeciego, bardziej solidnego, murowanego. Położono głębokie fundamenty, wzniesiono mury do sześciu łokci, jednakże niestabilna sytuacja polityczna w kraju zatrzymała budowę prawie na trzy dziesięciolecia. Dopiero w 1830 r. świątynię konsekrowano.

Kościół był ośrodkiem działalności charytatywnej. Funkcjonowała przy nim szkółka i szpital. Nauczaniem dzieci opiekował się organista, który w swoim domu uczył dzieci czytania i pisania, zapoznawał z Pismem Świętem i podstawami wiary chrześcijańskiej. Kościół miał na swoim utrzymaniu starców.

Dość interesujące z punktu widzenia historii są także inne informacje podawane w księgach wizytacji kościoła farnego. Wiadomo, na przykład, że parafia obejmowała 30 wsi powiatu dubieńskiego. Najwięcej katolików mieszkało w Detyniczach (54 osoby), Młodawie (44), Mirohoszczy (40), Tarakanowie (w dokumencie Trokanow, 34), najmniej zaś (po 1 osobie) w Pererośli, Buszczy i Sudobiczach. W inwentarzach mienia nieruchomego i ruchomego należącego do kościoła wsi Sady, Trościaniec, przysiółka Iwaninicze, przedmieścia Zabramy podane są listy imienne poddanych. We wsiach figurują wyłącznie ukraińskie nazwiska, na jurydyce zaś (od wału do soboru św. Eliasza) wyłącznie polskie. Podany jest także szczegółowy opis gruntów i łąk, folwarków (trościanieckiego i dubieńskiego), bydła, drobiu, lasów i sadów. Wiele miejsca poświęcono opisom wnętrz i wyposażenia kościoła (ołtarz, ikony, krzyże, tabernakula, szaty liturgiczne oraz księgi). W księgach kościelnych znajdujemy nazwy ulic miasta Dubna – Zamkowa, Farna, Pańska, Panieńska, Twarda, Ładna, Czerneczyzna, Zabrama (dosłownie – Zabrama Łucka), Bernardyńska, Surmicka, Surmickie Przedmieście.

Od 1927 r. obowiązki proboszcza w kościele św. Jana Nepomucena pełnił ks. Stanisław Kuźmiński. Zarządzał obszerną plebanią (budynki administracyjne i gospodarcze oraz kadra księży i ministrantów), łącząc pełnienie obowiązków duszpasterskich i prowadzenie gospodarstwa. 18 maja 1942 r., z nominacji biskupa łuckiego, ks. Stanisław Kuźmiński otrzymał godność prałata Kolegiaty Ołyckiej. Godność ta wiązała się z szeregiem przywilejów porównywalnych do przywilejów biskupich.

Podczas niemieckiej okupacji Dubna ks. Kuźmiński okazywał pomoc Żydom, wydając świadectwo chrztu nowo narodzonych dziewczynek. W taki sposób ocalił przed śmiercią kilkoro żydowskich dzieci. Gestapo aresztowało proboszcza, ale dzięki wstawiennictwu książąt Radziwiłłów zwolniło go, poddając inwigilacji. W 1944 r. ks. Kuźmiński został uprzedzony o kolejnym areszcie i śpiesznie wyjechał z Dubna, aby nie kusić losu. Za szczególne zasługi dla ojczyzny prałat Kuźmiński został odznaczony Orderem Orła Białego. W czasach sowieckich kościół farny św. Jana Nepomucena zaadaptowano na szkołę sportową, wskutek czego zostały zniszczone malowidła ścienne we wnętrzu świątyni i zmieniona jej fasada. To trwało do 1991 r., kiedy to kościół został przekazany z powrotem społeczności rzymskokatolickiej Dubna. Obecnie jest to jedyny funkcjonujący kościół katolicki w mieście.

Kościół parafialny należy do unikatowych zabytków architektury miasta. Tworzy oryginalne sakralne zwieńczenie perspektywy dawnej zabudowy handlowo-mieszkalnej ulicy Kyryła i Mefodija.

Klasztor karmelitanek. Zabytek architektury i urbanistyki z XVIII wieku. Dawny klasztor i kościół sióstr karmelitanek znajduje się na północnym przedmieściu historycznego centrum miasta. Obecnie brama reprezentacyjna dawnego klasztoru zamyka ulicę Tarasa Szewczenki (dawną ulicę Panieńską). Obiekt znajduje się pod adresem: ul. Tarasa Szewczenki 51.

Front zespołu klasztornego zwrócony jest na południe. Budynek jest usytuowany na planie litery U i składa się z budowli kościoła od strony zachodniej i dwóch skrzydeł klasztornych nakrytych wspólnym dachem od strony południowej i wschodniej. Teren dzisiejszego parku przed zabytkiem, który obecnie służy jako siedziba zakładu medycznego, na ogół pokrywa się z linią dawnego osiemnastowiecznego ogrodzenia klasztornego. Zachowały się dwa fragmenty oryginalnego ogrodzenia od strony południowej i wschodniej. Ogrodzenie jest zbudowane z cegły, otynkowane i pobielone. Do połowy ХХ w. od zachodu zachowały się fragmenty ogrodzenia murowanego, które następnie zastąpiono siatką metalową.

Współczesna brama została wybudowana pod koniec XIX – na początku XX wieku. W postaci aktualnej została utrwalona na zdjęciu z 1937 roku. W XIX w. istniała rama drewniana z furtą. Obecnie przed fasadą przychodni onkologicznej mieści się niewielki ogród z drzewami i roślinami ozdobnymi założony w latach 50-tych ХХ wieku.

Do dawnego klasztoru należała przestrzenna działka, na której znajdowały się sady i ogrody, rozciągająca się na wschód i na zachód od ogrodzenia podwórza klasztornego. Na początku XX w., po zbudowaniu drogi Dubno – Równe, ogród od strony zachodniej został wycięty. W XIX w. podwórze klasztoru i kościoła zostało podzielone na dwie części wąskim przejściem prowadzącym do wejścia głównego. Wschodnia część podwórza była typowym przykładem dziedzińca klasztornego z drzewami owocowymi i kompozycją rzeźbiarską o treści religijnej. Kompozycja składała się z dwóch posągów – Matki Boskiej zwróconej twarzą ku miastu oraz Jezusa naprzeciw niej. Posągi te umieszczono w dwustronnej kaplicy składającej się ze słupów zwieńczonych gontowym dachem. Według przekazów starszych mieszkańców miasta, nieopodal kaplicy do murowanego ogrodzenia od strony południowej dobudowana była dzwonnica arkadowa. W tej części dziedzińca, bliżej do ogrodzenia, znajdował się budynek dla księży oraz kuchnia i drewniane pomieszczenia gospodarcze.

W XIX w. zachodnia część współczesnego parku została przeznaczona na ogród warzywny. Za jej ogrodzeniem znajdował się klasztorny dom gościnny z pralnią i pomieszczeniami gospodarczymi. Za nim rozpościerała się klasztorna łąka bagienna Horbaczyn.

Dziedziniec klasztorny przylegający do tylnej elewacji budowli również wychodził na tereny bagniste. Po lewej stronie za kościołem znajdował się jeszcze jeden ogród warzywny, w którym zbudowano drewnianą stajnię i chlew o konstrukcji szkieletowej. Tylną stronę ogrodu i dziedzińca zamykało kilka budynków mieszkalnych. Obecnie dziedziniec jest wykorzystywany w celach gospodarczych. Drewniane budowle klasztorne nie przetrwały do dziś.
W naszych czasach zespół kościelno-klasztorny składa się z dwóch budynków zwróconych fasadami na południe. Między kościołem a klasztorem stoi niewielka dzwonnica z drewnianym dachem z otworami, której pierwotne wnętrze nie zachowało się do dziś. Prawdopodobnie wcześniej w dzwonnicy znajdowały się schody gwintowe, po których pozostał szyb. W XIX w. na dzwonnicy były trzy dzwony.

Budynki klasztorne zostały przebudowane od zewnątrz głównie na poziomie górnych kondygnacji. Przyczółek i kopuła budynku klasztoru zostały rozebrane prawdopodobnie po jego przejęciu przez Kościół prawosławny w 1890 roku. W latach 50-tych XX w. poprzedni dach kościoła zastąpiono dachem czterospadowym, przyczółek zaś rozebrano.

Historia zabudowy zespołu klasztornego, zdaniem niektórych historyków, bierze początek w 1630 roku. Polski krajoznawca Мieczysław Orłowicz wymienia pod tą datą jedynie kościół karmelitów pw. św. Józefa. W opisach inwentarzowych zespołu klasztornego podane jest inne datowanie budynków. Informacje ze źródeł, prawdopodobnie, da się połączyć w sposób następujący: w 1688 r. księżna Teofila Lubomirska ufundowała klasztor, w 1690 r. zaś z fundacji Anastazji Czarneckiej założono albo rozpoczęto budowę drewnianego kościoła. Historyk zakonu karmelitów ks. Ignacy Chodynicki podaje, że pierwsza konsekracja kościoła i wprowadzenie zakonnic do kościoła odbyły się w 1702 r. z udziałem biskupa Stanisława Franciszka Biegańskiego. Wszystkie budynki klasztorne były drewniane, o czym informują opisy inwentarzowe.

Opis wizytacyjny z 1833 r. zawiera wiarygodną informację o tym, żę murowany kościół i murowany klasztor zaczęto budować za czasów księżnej Anastazji Czarneckiej (fundatorki klasztoru) w 1721 roku. Po tym prawdopodobną datą wydaje się rok 1741, kiedy to biskup łucki i brzeski Franciszek Antoni Kobielski dokonał ponownej konsekracji kościoła pod wezwaniem św. Józefa i Matki Boskiej. Konsekracja ta wzmiankowana jest we wszystkich prawie inwentarzach. Rok ten jest więc najbardziej prawdopodobną datą ukończenia budowy dzisiejszego ceglanego kościoła.

Co się tyczy budynku klasztoru, w opisach wizytacyjnych mówi się, że był budowany głównie od roku 1741 do 1742, budowa nie została jednak ukończona. Zamożne siostry kończyły budowę klasztoru z własnych środków na przestrzeni drugiej połowy XVIII wieku. Należy odnotować, że w tym okresie Dubno stało się jednym z najbogatszych na Wołyniu ośrodków handlowych i ważnym ośrodkiem kulturowym, do miasta przeniesiono jarmarki kontraktowe. Do Dubna przyjeżdżała okoliczna szlachta, w powiecie powstały duże majątki ziemskie.

W 1813 r. kościół odnowiono i odrestaurowano po pożarze. Była to gruntowna odbudowa, ponieważ opisy zawierają informację, że nad kościołem zbudowano sklepienia, dach, wnętrza kościoła i fasadę południową otynkowano, co można traktować też jako pomalowanie lub stworzenie malowideł. Być może, chodzi tu o malowidła na sklepieniu kościoła.

W 1815 r. po niszczącym pożarze budynek klasztoru został odbudowany od nowa i odrestaurowany. Na podstawie dokumentów opisujących stan zachowania klasztoru i kościoła wkrótce po renowacjach można wnioskować, że wygląd budynku ukształtował się właśnie w tamtym okresie i prawie nie zmienił się na przestrzeni całego XIX wieku. Monaster i kościół w swoich częściach fasadowych zyskały cechy wczesnego klasycyzmu. Nieznany architekt stworzył wykwintną egzotyczną dekorację frontu, którą autor artykułu o Dubnie z roku 1881, który widział klasztor na własne oczy, nazwał mauretańską. Budynki utrzymane w stylach retrospektywnych, m.in. neogotyckim i mauretańskim, były zjawiskiem rozpowszechnionym w architekturze wczesnego klasycyzmu.

Należy odnotować, że w tym samym okresie, gdy klasztor i kościół karmelitów przechodziły renowację, w Dubnie owocnie pracował wybitny architekt klasycystyczny Henryk Ittar, Włoch z pochodzenia, a także inny utalentowany architekt Dominik Merlini. Ittar nawet zamieszkał z rodziną w powiecie dubieńskim. Następnie zespół klasztorny przeszedł kolejny pożar w 1844 r., po czym został odbudowany. W 1855 r. przeprowadzono kolejny remont klasztoru. W roku 1890 klasztor został przekazany Kościołowi prawosławnemu, kościół zamknięto jeszcze wcześniej.

Kościół prawosławny w krótkim czasie przebudował budynki klasztorne. Tak więc na początku ХХ w. nad bramą wjazdową pojawiła się wysoka dzwonnica. Kościół, do którego dobudowano wysoką kopułę, stał się cerkwią św. Hioba.

W 1922 r. budynki kościoła i klasztoru zostały przekazane rzymskokatolickiemu klasztorowi żeńskiemu Opatrzności Bożej, który prowadził w budynku klasztornym przytułek dla dzieci i szkołę. Tuż po drugiej wojnie światowej klasztor zaadaptowano na zakład opieki zdrowotnej – przychodnię onkologiczną, która obecnie została przekształcona na hospicjum.

Klasztor oo. bernardynów jest największym rzymskokatolickim klasztorem miasta, który pełnił rolę dominanty architektonicznej i sakralnej przestrzeni miejskiej. Jest usytuowany pod adresem: ul. Danyła Hałyćkoho 74.
Bernardyni przybyli do miasta w 1614 r. na zaproszenie Janusza Ostrogskiego. Na początku książę ulokował ich w kaplicy zamkowej, a w tym samym czasie wystąpił do konsystorza łuckiego z wnioskiem o wymianę gruntów kościoła parafialnego św. Andrzeja na grunty klasztoru oo. bernardynów. Janusz Ostrogski przekazał na budowę klasztoru obszerną działkę w zachodniej okolicy miasta, w pobliżu wieży obronnej, która strzegła wjazdu do Dubna od strony Łucka (stąd jej nazwa – Brama Łucka) i obok wału obronnego. Na tym terenie znajdował się również stary kościół św. Andrzeja i przylegający do niego cmentarz. Nie ulega wątpliwości, że po wejściu w posiadanie nowej działki bernardyni wzięli pod swoją opiekę także dawną świątynię parafialną. Jest to wyjaśnienie powodu, dla którego książę Janusz zamierzał przenieść braci zakonnych do Bramy Łuckiej.

Jak świadczył napis na tablicy pamiątkowej wmurowanej w mur południowej fasady budynku mieszkalnego klasztoru, budowę kościoła rozpoczęto w dniu 13 lipca 1617 roku. Za życia Janusza Ostrogskiego położono jedynie kamień węgielny pod budowę przyszłego klasztoru. Budowa zespołu faktycznie trwała już za czasów Aleksandra Zasławskiego, który w 1625 r. nadał przywilej na budowę kościoła bernardyńskiego i budynków klasztoru w Dubnie. W następnym roku, w imieniu swego małoletniego syna Władysława Dominika, Aleksander Zasławski zastąpił przywilej darowizną, zapisując klasztorowi ponadto grunty za fosą miejską oraz cegielnię, która miała wspomóc budowę.

W 1658 r. zbudowano dom klasztorny (skrzydło), a po nim inne budynki gospodarcze. W trakcie budowy muru wokół klasztoru powstały dwa podwórza – dziedziniec kościoła, na którym znajdował się cmentarz oraz trochę większe podwórze od strony klasztoru. Główne budowle gospodarcze, zarówno drewniane (chlewy, stajnie, wiaty) i murowane (piwnica, skrzydło, oranżeria) znajdowały się na podwórzu klasztornym.
We wschodniej części klasztoru znajdował się ogród z drzewami owocowymi i warzywami. Oprócz budynków w obrębie klasztoru, w jego posiadaniu znajdowały się budynki za murem klasztornym. Z północy, pod wałem, stał drewniany budynek, tzw. „browar”, który służył właśnie jako browar. Obok znajdował się dom browarnika i kilka domów, gdzie mieszkali służący klasztoru. Od południa, czyli od strony centrum miasta, znajdował się należący do kościoła drewniany budynek szpitala dla bezdomnych. Klasztor był utrzymywany ze środków właścicieli miasta. Ponadto należała do niego część dochodów i zapasów produktów jego ekonomii – folwarku Horbaczyna i siedmiu wsi. Położenie kościoła i klasztoru na okolicy miasta zwiększało jego zdolności obronne. Potężna wieża-dzwonnica kościoła pełniła funkcje zarówno wartownicze i obronne.

Na początku lipca 1720 r. w zespole klasztornym wybuchł wielki pożar, podczas którego spłonęły skrzydło mieszkalne klasztoru i kościół. Ogień zniszczył również wyposażenie kościoła i archiwum. Książę Janusz Sanguszko przekazał środki na odnowienie wnętrz kościoła i przedmioty liturgiczne, a także liczne ofiary rzeczowe. W 1735 r. Kazimierz Iliński ufundował zakup szat liturgicznych i zegara klasztornego.
Jeszcze wcześniej, w roku 1720, tenże Kazimierz Iliński wespół z małżonką Rozalią bierze się za budowę stacji drogi krzyżowej w ogrodzie klasztornym. Zdaniem o. Norberta Golichowskiego, już przed rokiem 1730 wymurowano 14 kapliczek.

Następny pożar w nocy z 19 na 20 marca 1764 r. był bodajże największy w całej historii klasztoru. Dopiero po 20 latach, 19 marca 1784 r. kościół został konsekrowany przez biskupa Jana Chryzostoma Kaczkowskiego. Prawdopodobnie dokładnie tyle czasu zajęła odbudowa świątyni.
W 1775 r. z udziałem Anny Ilińskiej rozwiązano kwestię stacji drogi krzyżowej – przeniesiono je do świątyni. Anna Ilińska zamówiła w Gdańsku obrazy kalwaryjne na blasze miedzianej, które zostały oprawione w drewniane rzeźbione ramy pomalowane na zielono i umieszczone na pobielonych ścianach.

Osobną sferą zajęć bernardynów była działalność lecznicza i aptekarska. Wiadomo, że lekarze i szpitale istniały przy większych klasztorach, jak na przykład we Lwowie, Sokalu, Leżajsku. Szpitale utworzone dla potrzeb okolicznej ludności sami bernardyni traktowali jako zakłady dla ubogich subsydiowane przez klasztory. Szpital w Dubnie został założony jednocześnie z klasztorem.

Bracia zakonni uprawiali (a także zbierali) rośliny lecznicze oraz sporządzali leki do apteki klasztornej.

Przy kościele funkcjonowały cztery bractwa: Niepokalanego Poczęcia NMP, św. Anny, Paska św, Franciszka oraz Anioła Stróża. W 1717 r. Kazimierz Iliński, wojewoda kijowski i starosta niżyński, wespół z małżonką, Rozalią z Zielińskich ufundował założenie kolejnego bractwa – Krzyża Świętego i Surmaczy, przekazując na ten cel 8000 złotych. Cechą szczególną tej wspólnoty była obecność trzech surmaczy, których obowiązkiem było codziennie rano i wieczorem trąbić przed wielkim ołtarzem ku czci Bogarodzicy. Ponadto powinni byli trąbić podczas brackiej mszy świętej w środy przed ołtarzem św. Jana z Dukli oraz w piątki przed ołtarzem Chrystusa Ukrzyżowanego ufundowanym przez Ilińskich.

Znacząca rola religijna i społeczna klasztoru oo. bernardynów w dziejach miasta polega na tym, że służył jako miejsce pochówku wielu osób duchownych i świeckich. Zebrano informacje dotyczące pochówków 129 osób duchownych (w tym biskupa Kaczkowskiego oraz prowincjałów o. Lurynowicza i o. Bylińskiego), a także 40 osób świeckich (m.in. księcia Jerzego Zasławskiego-Ostrogskiego, Janusza Sanguszki, a także Marcelego, Kazimierza, Michała i Konstantego Lubomirskich). Przez pewien czas w kryptach kościoła spoczywał polski działacz wojskowy Stefan Czarnecki.

Z podziemiami kościoła związana jest opowieść o oblężeniu Dubna przez kozaków przytoczona w powieści Mikołaja Hohola „Taras Bulba”. Istnieją przypuszczenia, że do akcji utworu mogły być włączone krypty kościelne, przez które Andrij Bulba przedostał się do miasta.

Pod zaborem rosyjskim klasztor został przekazany w 1854 r. na potrzeby cerkwi św. Mikołaja. Prace przy przebudowie kościoła trwały w latach 1875–1876. Przede wszystkim rozebrano część budowli klasztornych, które przylegały do kościoła od strony północnej i zachodniej oraz zniesiono duży wał ziemny, w miejsce którego zbudowano drewniane ogrodzenie na pokrytych żelazem kamiennych słupach. Wokół świątyni, która została już cerkwią, powstał duży plac. Do budynku kościoła dobudowano pięć drewnianych i jedną kamienną kopułę. Nad częścią prezbiterialną wieży, w której umieszczone były dzwony, dobudowano siódmą kopułę. Wszystkie kopuły i dach cerkwi nakryto blachą.

Stary ołtarz we wnętrzu został zastąpiony nowym. Malowidła ścienne chciano zamazać, protojerej M. Łuczycki wstawił się jednak za freskami, z których miały zostać usunięte jedynie elementy, które nie były typowe dla ikonografii prawosławnej. Na końcu bractwo cerkiewne zamówiło dwie wielkie ikony w rzeźbionych pozłacanych ramach, które umieszczono na pylonach przed klirosem, oraz dwa duże rzeźbione pozłacane kioty z ikonami do przednich kolumn, zaś do dwóch tylnych kolumn podobne kioty, w których umieszczono ikony św. Mikołaja Cudotwórcy i św. Barbary Męczennicy. Pierwsza z tych ikon została przeniesiona w 1575 r. przez księcia Konstantego Bazylego Ostrogskiego z cerkwi zamkowej.

Świątynia wróciła do katolików w czasach II Rzeczypospolitej. Dopiero jesienią 1921 r. do kościoła przybyli bracia zakonni. W ciągu 1922 r. trwały roboty remontowe renowacyjne, 13 czerwca zaś z kościoła farnego uroczyście przeniesiono cudowny obraz św. Antoniego z Padwy.

W okresie sowieckim budowlę kościoła użytkowano jako magazyn, zaś w budynkach dawnego klasztoru ulokowała się fabryka krawiecka. Po upadku ZSRR rozpoczęło się odrodzenie świątyni, chociaż za tym razem kościół został zamieniony na cerkiew św. Mikołaja, a w zachowanej części skrzydła mieszkalnego ulokowano prawosławny żeński monaster.

Instytucje żydowskie

Synagoga. Na samym początku, gdy Żydzi zamieszkali w Dubnie, przekazano im południową część gruntów miejskich przylegającą do bagnistych brzegów Stawu Surmickiego. Obecność społeczności żydowskiej pozwala na przypuszczenia o istnieniu w tych czasach synagogi. W latach 1782–1795 na miejscu drewnianej bożnicy zbudowano wielką kamienną synagogę, która zachowała się do dziś. Budowę ufundował kahał przy wsparciu finansowym księcia Michała Lubomirskiego.

W 1885 roku pewien 70-letni pan opowiedział o tym, że słyszał od swego ojca opowieść o tym, jak obchodzono uroczystość położenia kamienia węgielnego. Na deskach, którymi nakryto puste beczki, częstowano wódką i plackami miodowymi w obecności księcia Lubomirskiego, który błogosławił budowniczych takimi słowami: „Dokonajcie swego czynu i módlcie się w tej synagodze do odwiecznego Stwórcy, który stworzył ziemię i niebo, i w Jego rękach wszystko co żywe...”.

Na znak podziękowania szlachetnemu właścicielowi Dubna nad drzwiami wejściowymi do synagogi umieszczono pozłacaną tablicę z wizerunkiem herbu rodowego Lubomirskich z inicjałami księcia, napisem pod herbem: „Znajdujemy się w Domie Bożym” oraz datą otwarcia synagogi.

Po wielu latach, kiedy pozłacana Święta Arka straciła już swój blask, a drewniana podłoga zaczęła gnić, Samuel Hurwic, właściciel młyna na Surmiczach i ówczesny przewodniczący synagogi, odnowił pozłacany Aron ha-kodesz oraz ofiarował 1000 srebrnych rubli na piękne płyty betonowe, którymi zastąpiono drewnianą podłogę.

Od dnia założenia synagogi działał przy niej chór, który śpiewał najlepsze kompozycje liturgii żydowskiej (niektóre nawet na kilka głosów). Grubość ścian synagogi przypomina o jej charakterze obronnym. Do elementów umocnień należały skarpy i renesansowe trzypoziomowe attyki ze strzelnicami na fasadach. W latach 1920-tych synagoga przeszła renowację. Przestrzeń głównej bryły zajmowała wielka sala z czterema masywnymi kolumnami, na których opierało się sklepienie.

Jest to paradoksalne, ale podczas okupacji nazistowskiej jesienią 1941 r. w Dubnie utworzono getto, które było usytuowane obok centralnej synagogi i ciągnęło się wzdłuż przyległych ulic w prawo i w lewo od synagogi. W okresie okupacji z getta wywieziono i rozstrzelano około 12 tysięcy Żydów. Pojedynczym osobom udało się uratować dzięki pomocy mieszkańców miasta.

Inne instytucje religijne

Kircha. Zachowało się kilka informacji fragmentarycznych na temat kirchy. Wiadomo, że istniała w latach 30-tych ХХ w. na rogu ulic Iwana Wyszenśkoho i Morozenka.

Obecnie w mieście funkcjonują:

• Świątynie Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego:
• Sobór św. Eliasza z 1908 r. (ul. Danyła Hałyćkoho 13)
• Sobór św. Mikołaja z 1629 r. (ul. Danyła Hałyćkoho 28)
• Cerkiew Preobrażeńska (Przemienienia Pańskiego) z 1643 r. (ul. Iwana Franki 21-B)
• Sobór Opieki Matki Bożej z 1995 r. (ul. Wołyćka)
• Sobór Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy z 1665 r. (ul. Połubotka 17)
• Cerkiew Wozniesieńska (Wniebowstąpienia Pańskiego) z 1850 r. (ul. Pidborci 92)
• Świątynie Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego:
• Cerkiew św. Jerzego z 1700 r. (ul. Sadowa 10)
• Cerkiew Archanioła Gabriela z ХІХ w. (ul. Hruszewśkoho 156)
• Cerkiew św. Eliasza z 1996 r. (ul. Stara)
• Cerkiew Wozniesieńska (Wniebowstąpienia Pańskiego) z 2010 r. (ul. Myru 6).
• Cerkiew greckokatolicka Wniebowstąpienia Pańskiego z 2010 r. (ul. Puszkina 1-A)
• Kościół rzymskokatolicki pw. św. Jana Nepomucena z 1830 r. (ul. Ostrogskiego 18)

Zabytkowe cmentarze

Cmentarz katolicki funkcjonował już w XVIII wieku. Był położony na wzgórzu między dzisiejszymi ulicami Wyhnanka i Mjatynśka. W czasach sowieckich został zniszczony. Obecnie można tu zobaczyć zrujnowane grobowce i nagrobki. Zachowała się kaplica. Na cmentarzu pochowany został irlandzki przyrodnik Dionizy Mikler.

Cmentarz żydowski był położony na przedmieściu Zabrama na działce, na której obecnie znajduje się dworzec autobusowy i po części targ miejski. W okresie sowieckim cmentarz został zrujnowany. Postawiono tutaj pamiętny znak.
Cmentarz prawosławny założono w ХІХ wieku. Znajduje się w zachodniej okolicy miasta przy ul. Młyniwśkiej za targiem miejskim.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ratusz. Nadanie Dubnu praw miejskich w 1498 r. i potwierdzenie tych praw w 1507 r. z wyraźnym zaznaczeniem, że miasto otrzymuje prawo magdeburskie, świadczy o tym, że od początku XVI w. wykształciły się w nim odpowiednie organy samorządu.

Dokładne miejsce usytuowania ratusza w XVI–XVII w. nie jest obecnie znane. Należy jednak przypuszczać, że znajdował się w pobliżu rynku, którego róg południowo-zachodni przylegał wówczas do cerkwi św. Mikołaja. W XVIII w. budynek ratusza przeniesiono nieco na wschód, na miejscu po nim obecnie znajduje się centralny skwer. Około ratusza, wówczas już kamiennego, wytyczono rynek, który obecnie jest placem miejskim. Po drugiej wojnie światowej ratusz rozebrano, zachowała się jednak jedna z budowli, które tworzyły z nim jedyny zespół. Chodzi o tzw. budynek Grynberga, który dzisiaj jest siedzibą Domu Dzieci i Młodzieży. Obecność w nim przestrzennej sali i zewnętrzne dekoracje okien w postaci maszkaronów świadczą o tym, że budynek służył do organizacji wydarzeń kulturalnych i rozrywkowych.

Edukacja

Pierwsze placówki edukacyjne na terenie miasta istniały przy ośrodkach religijnych.

Szkoła wyższa przy klasztorze oo. bernardynów funkcjonowała na przestrzeni XVIII – początku XIX wieku. Ustalono kilka imion wykładowców, którzy prowadzili tutaj wykłady. Najwięcej było szeregowych lektorów teologii, którzy zdobyli kwalifikacje prawdopodobnie po ukończeniu analogicznych szkół. Pracowali tutaj: w latach 1728–1731 – Dionizy Świtkowski, w latach 1735-1738 – Jan Szperczyński, w latach 1737–1740 – Dionizy Śnioszkiewicz, w latach 1741–1744 – Joachim Drozdowski, Jan Twardowicz, Gottfried Bogneyzer i in.

Wyższa szkoła w Dubnie istniała przez ponad 100 lat.

Szkółka przy kościele parafialnym w domu organisty kościoła, który prowadził tam nauczanie. Uczył dzieci czytania i pisania, zapoznawał z Pismem Świętym i podstawami wiary chrześcijańskiej.

Szkoła przy monasterze Wozniesieńskim. Na początku ХІХ w. w monasterze podejmowało naukę pięć uczennic. Przy monasterze funkcjonowała biblioteka, która gromadziła księgi liturgiczne: mineje, trebniki, służebniki, oktoichy, żywoty świętych, Reguły św. Bazylego Wielkiego i in.
Szkoła żydowska zaczęła funkcjonować w Dubnie w 1798 r., wiadomo o niej jednak niewiele.

Polski historyk i działacz społeczny Tadeusz Czacki rozpoczął negocjacje z właścicielem miasta Michałem Lubomirskim o budowie w Dubnie gimnazjum. Mówiono o budynku dla gimnazjum i ogrodzie Palestyna, o założeniu w nim ogrodu botanicznego, rozmowy te nie przyniosły jednak skutków. Książę Lubomirski nie zgodził się na to, aby wesprzeć otwarcie gimnazjum. Po tym Tadeusz Czacki założył liceum w Krzemieńcu.
Dwuklasowa szkoła miejska. Otworzona w roku 1869. Placówka mieściła się w budynku prywatnym, finansowana była ze skarbu państwa. Wśród uczniów było 80 chłopców i 62 dziewczyny.

Gimnazjum męskie. Funkcjonowało pod koniec ХІХ – na początku ХХ w., mieściło się w budynkach dzisiejszego kolegium medycznego i pedagogicznego.

Gimnazjum żeńskie. Funkcjonowało pod koniec ХІХ – na początku ХХ w., mieściło się w budynku, na którego miejscu obecnie stoi budynek uniwersytetu „Ukraina”.

Szkoła elementarna działała w ХІХ w. przy cerkwi Przemienienia Pańskiego.
Prywatna szkoła żydowska Pejsacha Sykulira. Otworzona w Dubnie w 1876 roku. Uczęszczało do niej 12 chłopców.
Prywatna szkoła żydowska Abrahama Kruma. Otworzona w Dubnie w 1890 roku. Uczęszczało do niej 19 chłopców.
Polskie gimnazjum państwowe im. Konarskiego. Otworzone w 1923 roku. W tym gimnazjum uczyli się przedstawiciele różnych narodowości. Do najważniejszych przedmiotów należały matematyka, fizyka, łacina, języki niemiecki, francuski i polski, historia oraz literatura polska. Uczniowie i nauczyciele rozmawiali w języku polskim nawet podczas przerw. Działające przy gimnazjum amatorskie kółko teatralne wystawiało jedynie sztuki polskich klasyków.

Jarmarki, targi, organizacje rzemieślnicze i handlowe

Przywilej wielkiego księcia litewskiego Aleksandra, obok praw miejskich, nadawał Dubnu prawo do organizowania jarmarku na święto Przemienienia Pańskiego.

Ze względu na przywilej organizowania targów i jarmarków w mieście zaczęli osiedlać się rzemieślnicy i kupcy. Do XVI w. należy powstanie pierwszych organizacji rzemieślniczych. Rzemieślnicy z każdej branży tworzyli w mieście własny cech, na czele którego stał cechmistrz. Każdy cech posiadał swój statut, pieczęć i własną chorągiew w cerkwi. Istniały m.in. cechy takie jak krawiecki, szewski, kuśnierski, tkacki, malarski, rzeźnicki oraz bednarski. Rejestr z 1576 r. wymienia w Dubnie rzemieślników i mistrzów takich jak krawcy, szewcy, kowale, folusznik, ślusarz, rzeźnik, piekarz, siodlarz, woskobojnik, postrzygacz, kotlarz, łucznik oraz szewc.
Zgodnie z przywilejem królewskim z 1670 r., w styczniu na święto Trzech Króli według „kalendarza ruskiego” w mieście odbywał się duży czterotygodniowy jarmark. Co się tyczy specjalizacji handlowej, wśród miast wołyńskich Dubno wyróżniało się jako lokalny ośrodek handlu anyżkiem.

Kupcy z Dubna utrzymywali kontakty handlowe z Hetmańszczyzną. Na uwagę zasługuje wydarzenie z 1719 r. wymienione w liście hetmana Iwana Skoropadskiego. Chodzi o sprzeczkę między kupcem z Nieżyna M. Tymofijewyczem, który handlował wołami, a żydowskimi handlarzami z Dubna i Ostroga. W maju 1739 r. z Hetmańszczyzny przez placówkę w Sorokoszyczach wracało do domu 18 Żydów dubieńskich z Majerem Ewelewiczem na czele. W dokumentach odnotowano, że w tym samym roku Żydzi dubieńscy handlowali w Nieżynie i Borznie.

Dubno weszło do historii jako miejsce przeprowadzania jarmarków kontraktowych przeniesionych tutaj ze Lwowa po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku. Te tłumne zjazdy magnaterii i szlachty, a przede wszystkim kupców i kupujących w celu zawarcia umów kupna-sprzedaży ziemi i rozmaitych towarów sprzyjały znacznemu rozwojowi miasta. Jarmark kontraktowy w Dubnie, który odbywał się co roku na przestrzeni czterech tygodni, zbierał do 30 tysięcy osób, kupców zarówno miejscowych i zagranicznych, w tym z Polski, Austrii, księstw niemieckich, Rosji i Turcji. Liczba mieszkańców samego Dubna wynosiła w tym czasie zaledwie 6 tysięcy osób. Jarmarki kontraktowe istniały w Dubnie do 1793 roku. Stąd przeniesiono je najpierw do Zwiagla, a w roku 1798 dały one początek słynnym kontraktom kijowskim. W ХІХ w. Dubnie zamieszkali niemieccy tkacze – producenci sukna. W mieście funkcjonowały dwa zakłady włókiennicze.

Kultura

Już za czasów księcia Janusza Ostrogskiego w zamku dubieńskim występowali nieznani muzycy.
Rachunki dworskie za lata 1636, 1637 i 1640 świadczą o tym, że ordynat dubieński książę Władysław Dominik Zasławski miał własny teatr, zaś kapelę i solistów sprowadzał z Ostroga.

Pod koniec 1783 r. Lubomirski zwrócił się do dyrektora Teatru Narodowego w Warszawie Wojciecha Bogusławskiego z prośbą o skierowanie aktorów, których miano zatrudnić na kontrakt, i obiecał pokryć dodatkowo koszty przejazdu.
W styczniu 1784 r. Bogusławski wyruszył do Dubna z zespołem operowym, do którego należeli m.in. Salomea Deszner, Anna Kossowska, Marianna Nowicka i Katarzyna Wilgostowska. Mimo miniaturowej sali, zarobił znaczną kwotę pieniędzy. W otworzonej podczas kontraktów księgarni Michała Grolla można było kupić utwory rożnych gatunków: „Ochronę cnoty dziewiczej” Jezierskiego, „Instruktaż dobrej ekonomii” Radziwiłła, „Duch prostej szczerości w obywatelu” Olizara lub „Przestrogi moralne dla umiaru w piciu” Konaszewskiego lub też komedię Puławskiego „Rycerz przy kuflu”.

W 1785 r. Bogusławski miał już w mieście nowo zbudowany budynek teatru, prawie dwa razy większy od warszawskiego.
Na styczeń 1791 r. zaproszono balet dworski wielkiego hetmana litewskiego Michała Kazimierza Ogińskiego ze Słonima. Zagadką pozostaje pytanie, do jakiego baletu potrzeba było „8 sztuk blaszanych kajdan” podszytych dla wygody artystów angielską flanelą, za które blacharz Zelman wziął 29 złotych 18 groszy.

Z czterech pierwszych dziesięcioleci ХІХ w. zachowało się tylko kilka wzmianek o wizytach teatralnych.
W 1841 r. do Dubna przyjechała trupa z Kamieńca. Jako pierwszą wystawiono sztukę Kotzebue „Nienawiść ludzi i żal”, następnie tragedię von Sodena „Ines de Castro”. Nie brakowało również innych atrakcji. „Muzycy czescy ulokowali się na górze w zajeździe, migocząc tysiącami afisz i znaków przed szlachcicami. Przybyłe towarzystwo akrobatów, gimnastów, mimów, jeźdźców zrobiło o sobie rozgłos przy pomocy drukowanych i wysoko umieszczonych afisz i flag powiewających na wysokości komina stajni gospodarczej, w której urządzono cyrk. Na ulicy Szerokiej – zwierzyniec. Żydek z katarynką na szyi chodził ulicami i grał”.

Podczas jarmarku w 1853 r. wystąpił wiedeński zespół Józefa Łukaszewicza. W marcu 1847 r. w mieście koncertował Franciszek Liszt. W 1848 r. występował tutaj wędrowny zespół Wincentego Sokulskiego.

Medycyna

W XVII w. w Dubnie utworzono szpital przy klasztorze bernardyńskim. Osobną sferą zajęć oo. bernardynów była działalność aptekarska. Bracia zakonni uprawiali (a także zbierali) rośliny lecznicze oraz sporządzali leki do apteki klasztornej. Zaopatrywali w leki także szpital dla ubogich. Swoich chorych współbraci leczyli w klasztorze. Są informacje o tym, że bracia zakonni mogli odbywać leczenie także w innych klasztorach – tak na przykład o. Franciszek Ostrzeszowicz, pierwszy gwardian dubieński, zwrócił się do bernardynów lwowskich w związku z chorobą oczu. Być może, świadczy to o pewnej specjalizacji medycznej poszczególnych ośrodków bernardyńskich.

W ХІХ w. utrzymywał się wysoki poziom ostrych i przewlekłych zachorowań infekcyjnych oraz wysoka umieralność. W 1866 r. wybuchła epidemia cholery, na skutek której zmarło wiele mieszkańców Dubna. W dzielnicach Wygnanka i Surmicze były duże cmentarze, gdzie grzebano zmarłych na skutek epidemii.

Stanem na 1907 r. w powiecie dubieńskim funkcjonowały dwa szpitale: miejski we wsi Pantalia oraz prywatny szpital żydowski. Funkcjonowanie szpitala jest nierozerwalnie związane z imieniem niezrównanego specjalisty w dziedzinie medycyny Światosława Baleja, który mieszkał w jednym z budynków szpitala. Balej przepracował w Dubnie do 1943 r., następnie wyjechał do Polski i tam pozostał do końca życia. Jedna z ulic Krakowa nosi jego imię.

W latach pierwszej wojny światowej wraz z upadkiem gospodarki załamała się służba zdrowia. Dubno wyglądało na miasto zrujnowane, opuszczone i puste. Na domiar złego wybuchły epidemie, które spowodowały liczne zgony mieszkańców. W latach 1921–1922 mieszkańcy zaczęli powoli odbudowywać instytucje pomocy i wsparcia. Środków było zbyt mało. Wsparcie finansowe zostało nadane przez Żydów z Dubna i z USA. Na zebrane środki w pierwszej kolejności zbudowano szpital. W pierwszych latach funkcjonowania prywatnego żydowskiego szpitala nie było w nim chirurga. Zmieniło się to wraz z przyjazdem w 1925 r. lekarza Rojtmana z małżonką, która również była chirurgiem. Otrzymali do dyspozycji dużą salę operacyjną i sprzęt RTG, co w dużym stopniu poprawiło sytuację chorych, którzy potrzebowali zabiegów chirurgicznych. Szpital ten wyróżniał się wysokim poziomem zawodowym pracowników. Lekarze założyli stowarzyszenie ochrony zdrowia, które prowadziło nadzór nad stanem zdrowia dzieci żydowskich w szkołach i na koloniach. Członkami tego stowarzyszenia byli lekarze: Bat’, B. Rojtman, D. Hurwic, A. Bernsztejn, S. Elbert, Kohan.

Szpital żydowski w Dubnie był jednym z sześciu szpitali wymienionych w Światowej Encyklopedii lat 1920–1930-tych.
We wrześniu 1939 r. w rejonie otwarto szpitale: na 100 miejsc w Dubnie i na 25 miejsc we wsi Warkowicze, a także przychodnię dla dzieci, stację sanitarno-epidemiologiczną oraz punkty medyczne.

W grudniu 1940 r. w rejonie dubieńskim było 200 miejsc szpitalnych, pracowało 35 lekarzy i 85 pracowników średniego personelu medycznego. We wsiach rejonu otwarto punkty medyczne. Świadczenie usług medycznych stało się bezpłatne.

Podczas okupacji niemieckiej przez pewien czas kontynuował działalność szpital w Pantalii z lekarzem Balejem na czele. W 1943 r. na podstawie decyzji władz okupacyjnych szpital został przeniesiony do Dubna.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dzisiejsze terytorium miasta obejmuje wyciągnięty z zachodu na wschód cypel Gór Pełczańskich o długości około 1,5 km. Wbijając się w dolinę Ikwy, cypel ten tworzy dobrze izolowane środowisko otoczone z trzech stron wodą rzeki oraz jej szerokimi bagnistymi obszarami zalewowymi.
Umocnienia zamkowe zbudowano na wschodnim krańcu cypla, w miejscu, gdzie najłatwiej dało się odizolować część lądu. Jedyną lądową drogę do miasta w części zachodniej cypla, na względnie wąskim jego odcinku, przekopano rowem i wybudowano bramę miejską – Bramę Łucką. Dalej na zachód za linią umocnień miejskich powoli wyrosło historyczne przedmieście Zabrama.

Od strony wschodniej na prawym brzegu Ikwy rozwinęło się drugie historyczne przedmieście Dubna, Surmicze. Do przedmieścia prowadziła długa zapora i trzy mosty. Nazwa przedmieścia wywodzi się z tego faktu, że na przedmieściu mieszkali surmacze (trębacze) zamkowi.

Rozwój miasta w XVI–XVII w. charakteryzował się obecnością układu liniowego, w ramach którego powstawała zabudowa. Główną osią przestrzennego rozwoju miasta była dawna droga magistralna Łuck – Ostróg (obecnie ul. Danyła Hałyćkoho). Do tej ulicy w wyniku zabudowy dołączyły inne równoległe ulice, jak np. ul. Swobody i ul. Ostroźkoho, które jednak również należy traktować jako dawne połączenia przestrzenne osady, których założenia powstały jeszcze w okresie staroruskim. Te ulice podłużne uzupełniono kilkoma ulicami poprzecznymi, takimi jak np. współczesne ul. Kyryła i Mefodija, ul. Łysenka i ul. Wynnyczenka. Ta ostatnia stanowiła zachodnią granicę śródmieścia, za nią zaczynały się dobra klasztoru bernardynów, które ciągnęły się do samej Bramy Łuckiej. Na ogół śródmieście było ograniczone od strony wschodniej murowanym zamkiem, od południa – zabudową północnej strony ul. Starej, od północy zbliżało się do ulic Skarbowej i Piekarskiej, natomiast od strony wschodniej ograniczały go dobra klasztoru bernardynów. Centrum przestrzeni miejskiej był plac rynkowy usytuowany na rogu współczesnych ulic. Danyła Hałyćkoho i Łysenka, przylegając jedną stroną do ulicy Danyła Hałyćkoho. Następnie ten centralny element planowania miasta przeniesiono bliżej zamku. Obecnie na miejscu tego rynku znajduje się plac miejski.

Charakterystyczny był układ przestrzenny dzielnicy żydowskiej usytuowanej w południowej części miasta. Skutkiem wzrostu liczby ludności żydowskiej w dzielnicy było pojawienie się ciasnej zabudowy i licznych małych ulic i zaułków. Te cechy układu przestrzennego dzielnicy żydowskiej zachowały się do dziś.
Na planie Dubna z 1671 r. sporządzonym przez Ulryka Werduma oddane są dwa podstawowe elementy przestrzeni urbanistycznej Dubna, którymi są dzielnica chrześcijańska i żydowska. Ta ostatnia, jak widać na planie, miała wówczas dość pokaźne wymiary.

Stanem na rok 1671 ulice miasta nie były brukowane. Dopiero w 1699 r. w rozporządzeniu księżny Lubomirskiej pojawia się polecenie zabrukowania ulicy od strony Łucka. Skok w rozwoju infrastruktury miejskiej odbył się pod koniec XVIII w. i był związany z jego wysokim znaczeniem handlowym. W XVI–XVIIІ w. w Dubnie pojawiły się ulice Szewska, Czernecka, Żydowska, Rynkowa, Publiczna, Od Zamku, Od Bramy Łuckiej, Szlachecka.

Drogi, mosty. Jeden z najstarszych mostów w Dubnie, zbudowany jeszcze w okresie staroruskim, prowadził przez odnogę Ikwy omywającą gród. Później, po tym jak został wybudowany murowany zamek i miasto rozrosło się, w XVІ–XVII w. liczba mostów znacznie się zwiększyła. Tak na przykład most zamkowy zbudowany w XVІІ w. był, według podań, mostem zwodzonym.

W XVI w. zbudowano Bramę Łucką, do której przylegał most. Most łączył miasto z sąsiadującymi od strony zachodniej wsiami, a także zapewniał wjazd do Dubna z traktu łuckiego. Jeden z mostów, który pojawił się w połowie XV w. lub na początku XVI w., połączył miasto z wyspą Kępą, na której miał zostać wybudowany monaster Preobrażeński. Most istniał przez około trzy stulecia bez napraw i został zastąpiony zaporą nasypową.

Trzy mosty łączyły przedmieście Surmicze z Dubnem.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dokumenty archiwalne Dubna z XVIII w. świadczą o pojawieniu się nazw ulic związanych z zawodami rzemieślniczymi: Rzeźnicka, Mydlarska, Fularska, Garbarska, Sitarska, Cegielnia. W źródłach pisemnych z ХІХ w. zamiast terminu „cechy” częściej stosowany jest termin „gildie” dotyczący nie tylko kupców, lecz także rzemieślników.

W Dubnie odnotowano szereg drobnych i większych przedsiębiorstw, które zapewniały pracę dla części mieszczan: browary, gorzelnie, zakłady garbarskie, chmielarnie. Według planu z 1798 r., w mieście znajdował się 1 magazyn prowiantowy; 94 sklepy kupieckie przy budynkach mieszkalnych; 100 drewnianych kramów; zakład garbarski, pończoszniczy, kapeluszniczy i zakład produkcji luster, a także gorzelnia i browar.
W dokumencie tym ponadto podkreśla się, iż Dubno jest miastem rzemieślniczym. Mieszka w nim 22 złotników, 28 ludwisarzy, 3 zegarmistrzów, 100 krawców, 228 szewców, 50 stolarzy, 30 zdunów, 42 kamieniarzy, 3 murarzy, 27 piekarzu, 7 kuśnierzy, 37 kowali, 94 rzeźników, 2 garbarzy oraz 16 młynarzy.

Na przedmieściu Zabrama i na Czerneczyźnie mieszkali głównie szewcy. Osada na Zabramie, gdzie wypalano cegłę, nazywała się Cegielnią. Na Cegielni mieszkało ponad 40 szewców, a także stolarze, cieśle, murarze i strzecharze.

Na przedmieściu Surmicze mieszkali murarze. Każda rodzina murarska miała własną specjalizację i chroniła tajniki swojego warsztatu. Mieszkały tutaj również rodziny grabarzy. Grabarze wytwarzali podeszwy do obuwia i garbowali skóry na cholewki i nosy. Żony surmickich rzemieślników zajmowały się wypiekiem i sprzedażą placków.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budowle

• Zamek książąt Ostrogskich – zabytek architektury o znaczeniu państwowym. Zespół obejmuje budowle pałacu książąt Ostrogskich z ХV–XVI w., skrzydła nadbramnego z XV w. oraz pałacu książąt Lubomirskich z ХVIII wieku. Znajduje się pod adresem: ul. Zamkowa 7а.
• Sobór św. Eliasza – zabytek architektury o znaczeniu lokalnym. Zbudowany w 1908 roku. Znajduje się pod adresem: ul. Danyła Hałyćkoho 13.
  Cele klasztoru oo. bernardynów – zabytek architektury o znaczeniu państwowym. Zbudowane w drugiej połowie XVII wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Danyła Hałyćkoho 28.
• Kościół klasztoru oo. bernardynów – zabytek architektury i kultury o znaczeniu państwowym. Zbudowany w 1629 roku. Znajduje się pod adresem: ul. Danyła Hałyćkoho 28.
• Brama Łucka – zabytek architektury i kultury o znaczeniu państwowym. Zbudowana w 1623 roku. Znajduje się pod adresem: ul. Danyła Hałyćkoho 32.
• Budynek Dąbrowskiego – zabytek architektury o znaczeniu lokalnym. Zbudowany w ХІХ wieku. Znajduje się pod adresem: ul. Mychajła Hryszewśkoho 156.
• Budynek kupca – zabytek architektury o znaczeniu lokalnym. Zbudowany w ХІХ wieku. Znajduje się pod adresem: ul. Kyryła i Mefodija 6.
• Budynki handlowo-mieszkalne – zabytek architektury o znaczeniu lokalnym. Zbudowane w ХІХ wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Kyryła i Mefodija 12.
• Budynek kupca – zabytek architektury o znaczeniu lokalnym. Zbudowany w ХІХ wieku. Znajduje się pod adresem: ul. Kyryła i Mefodija 10.
• Synagoga – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowana w XVI wieku. Znajduje się pod adresem: ul. Kyryła i Mefodija 23.
• Budynek Elberta – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowany w ХІХ wieku. Znajduje się pod adresem: ul. Tarasa Bulby 4.
• Budynek Grynberga (Dom Dzieci i Młodzieży) – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowany w ХVIII wieku. Znajduje się pod adresem: ul. Swobody 1.
• Kościół parafialny – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowany w 1832 roku. Znajduje się pod adresem: ul. Ostroźkoho 18.
• Budynki handlowo-mieszkalne – zabytek architektury o znaczeniu lokalnym. Zbudowane w ХІХ wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Mychajła Drahomanowa 1.
• Cerkiew św. Jerzego – zabytek architektury i kultury o znaczeniu państwowym. Zbudowana w 1700 roku. Znajduje się pod adresem: ul. Sadowa 10.
• Dzwonnica cerkwi św. Jerzego – zabytek o znaczeniu państwowym. Zbudowana w 1700 roku. Znajduje się pod adresem: ul. Sadowa 10.
• Budynki handlowo-mieszkalne – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowane w ХІХ wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Swobody 8.
• Budynki handlowo-mieszkalne – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowane w ХІХ wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Swobody 10.
• Budynki handlowo-mieszkalne – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowane w ХІХ wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Swobody 12.
• Budynki handlowo-mieszkalne – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowane w ХІХ wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Swobody 14.
• Budynki handlowo-mieszkalne – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowane w ХІХ wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Swobody 16.
• Budynki handlowo-mieszkalne – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowane w ХІХ wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Swobody 18.
• Zakłady chmielarskie – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowane w ХІХ wieku. Znajdują się pod adresem: ul. Swobody 48.
• Cerkiew Przemienienia Pańskiego (Spaso-Preobrażeńska) – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowana w XVII wieku. Znajduje się pod adresem: ul. Iwana Franka 30.
• Posesja – zabytek architektury i kultury o znaczeniu lokalnym. Zbudowana w 1870 roku. Znajduje się pod adresem: ul. Tarasa Szewczenka 10.
• Dwór hrabiny Szuwałowej – obecnie nie jest wpisany do państwowego rejestru zabytków. Obiekt jest nowo odkryty. Zbudowany w ХІХ wieku. Znajduje się pod adresem: ul. Mychajła Hryszewśkoho 104.
• Kościół i klasztor sióstr karmelitanek – zabytek architektury i kultury o znaczeniu państwowym. Zbudowane w latach 1630–1686. Znajdują się pod adresem: ul. Tarasa Szewczenka 51.
• Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego (Święto-Wozniesieńska) – obecnie nie jest wpisana do państwowego rejestru zabytków. Zbudowana w połowie ХІХ wieku. Znajduje się w okolicy Podborców.
• Cerkiew Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy – obecnie nie jest wpisana do państwowego rejestru zabytków. Zbudowana w XVII wieku. Znajduje się w okolicy Straklowa.
• Sobór Opieki Matki Bożej (Święto-Pokrowski) – zbudowany w połowie lat 90-tych ХХ wieku. Znajduje się na osiedlu cukrowni.

Pomniki

• Pomnik Tarasa Szewczenki przy ul. Danyła Hałyćkoho naprzeciwko soboru św. Eliasza.
• Pomnik żołnierzy poległych w Afganistanie przy ul. Mychajła Hryszewśkoho w parku nieopodal Szkoły Ogólnokształcącej nr 6.
• Memoriał bitwy pancernej przy ul. Lwowskiej.
• Pomnik pierwszego taranu lotniczego podczas drugiej wojny światowej wykonanego przez Iwana Iwanowa przy wjeździe do miasta od strony Kijowa.

Wydarzenia i miejsca historyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

• Cmentarz wojskowy, ul. Iwanowa 26.
• Mogiła zbiorowa żołnierzy radzieckich i ochotników tuwińskich z 1944 r., ul. Zamkowa 1.
• Dom, w którym mieszkał Bohater Związku Radzieckiego Iwan Iwanow, który w dniu 22 czerwca 1941 r. staranował niemiecki samolot (rzeźbiarz S. M. Moroz, architekt W. I. Komarowski, ul. Semydubśka 3).
• Tablica upamiętniająca pobyt Tarasa Szewczenki w Dubnie w 1846 r., ul. Swobody 1.
• Cmentarz wojskowo-memorialny żołnierzy i oficerów poległych w walkach o wyzwolenie Dubna w 1944 roku. Znajduje się około dużego targu w okolicy dworca autobusowego.
• Dwa pamiętne znaki (krzyże) ku czci żołnierzy UPA i Niepodległej Ukrainy. Znajdują się obok dawnego hotelu-restauracji „Serpanok”.
• Znak upamiętniający ofiary ludobójstwa nazistowskiego. Znajduje się na dawnym cmentarzu żydowskim około dużego targu.
• Znak upamiętniający ofiary ludobójstwa nazistowskiego. Znajduje się przy ulicy Surmyczi naprzeciwko jednostki wojskowej.
• Znak upamiętniający ofiary ludobójstwa nazistowskiego. Znajduje się na górze Szybena na zachód od miasta.
• Znak upamiętniający ofiary ludobójstwa nazistowskiego. Znajduje się przy Bramie Łuckiej.
• Znak upamiętniający ofiary ludobójstwa nazistowskiego. Znajduje się obok dawnego hotelu-restauracji „Serpanok”.
• Znak upamiętniający ofiary ludobójstwa nazistowskiego. Znajduje się w okolicy uroczyska Palestyna obok szpitala rejonowego.
• Znak upamiętniający ofiary represji komunistycznych z 1941 roku. Znajduje się około poprawczej kolonii pracy.
• Znak upamiętniający dziewięciu duchownych Ławry Poczajowskiej rozstrzelanych przez bolszewików w 1919 roku. Znajduje się przy ul. Krzemienieckiej w okolicy wsi Straklów.
• Tablica pamiątkowa ku czci kompozytora Mykoły Łysenki. Znajduje się na fasadzie Dziecięcej Szkoły Sztuk Pięknych.
• Tablica pamiątkowa ku czci Ihora Swiesznikowa. Znajduje się na fasadzie Szkoły Ogólnokształcącej nr 1, ul. Tarasa Szewczenka 23.
• Tablica pamiątkowa ku czci krajoznawcy, etnografa i społecznika Ihora Łozowjuka. Znajduje się na fasadzie Szkoły Ogólnokształcącej nr 1, ul. Tarasa Szewczenka 23.
• Tablica pamiątkowa ku czci poety i więźnia politycznego Wasyla Hałety. Znajduje się na bocznej elewacji budynku kolegium pedagogicznego przy ul. Swobody 54.
• Tablica pamiątkowa ku czci ochotników tuwińskich. Znajduje się na fasadzie czteropiętrowego bloku mieszkalnego przy ul. Myrohoszczańskiej na osiedlu Bazarczyk.
• Tablica pamiątkowa ku czci klasyka literatury polskiej Antoniego Malczewskiego. Znajduje się na fasadzie rzymskokatolickiego kościoła parafialnego przy ul. Ostroźkoho 16.
• Tablica pamiątkowa ku czci Honoré de Balzaca. Znajduje się na elewacji Domu Dzieci i Młodzieży przy ul. Swobody 1.
• Tablica pamiątkowa ku czci polskiego działacza oświatowego Tadeusza Czackiego. Znajduje się na elewacji starego budynku przy ul. Tarasa Szewczenka 2.
• Tablica pamiątkowa ku czci bohaterów bitwy przy Beresteczku z 1651 roku. Znajduje się przy Bramie Łuckiej.
• Tablica pamiątkowa ku czci ofiar reżimu komunistycznego. Znajduje się na wschodniej ścianie prezbiterium soboru św. Mikołaja.
• Tablica pamiątkowa ku czci ofiar mordów NKWD. Znajduje się na południowym murze poprawczej kolonii pracy.
• Tablica pamiątkowa ku czci malarza i więźnia politycznego Mykoły Boryszkewycza. Znajduje się przy ul. Nekrasowa 27.
• Tablica pamiątkowa ku czci czeskiego kompozytora, pedagoga i muzyka Mieczysława Kodejszki. Znajduje się na fasadzie Dziecięcej Szkoły Sztuk Pięknych.

Miejskie tereny zielone Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

• Park przy ul. Mychajła Hryszewśkoho w okolicy zakładu przetwórstwa mleka „KOMO” naprzeciwko Szkoły Ogólnokształcącej nr 6.
• Skwer centralny około Placu Niepodległości (Majdan Nezałeżnosti).
• Park przy ul. Tarasa Szewczenka.
• Skwer około zamku dubieńskiego, ul. Zamkowa.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do zabytków ruchomych miasta należy zaliczyć dzieła sztuki świeckiej i sakralnej, przedmioty uzbrojenia oraz narzędzia pracy zgromadzone w zbiorach Państwowego Rezerwatu Historyczno-Kulturowego.

Muzea – archiwa – kolekcje – zbiory prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Państwowy Rezerwat Historyczno-Kulturowy w Dubnie utworzono w 1993 roku. Jego głównym obiektem administracyjnym, turystycznym i wystawowym jest zamek książąt Ostrogskich i Lubomirskich. Na terenie zamku znajduje się muzeum krajoznawcze (archeologia, historia, etnografia), stałe i czasowe wystawy, w tym „Wystawa narzędzi tortur i kar”, „Karbowana historia” i inne. Na terenie zamku funkcjonuje kaplica św. Proroka Eliasza, są organizowane rozmaite wydarzenia naukowe, kulturalne i edukacyjne.

Do najwybitniejszych zabytków ruchomych Państwowego Rezerwatu Historyczno-Kulturowego w Dubnie, które prezentują historię i kulturę miasta, należą:

• Świecznik z 1575 r. odlany przez mistrza Łukasza Frydelanta z Gdańska.
• Ikona św. Proroka Eliasza z XVI w. znaleziona w dzisiejszym soborze św. Eliasza i częściowo odrestaurowana w pracowniach Lwowskiej Galerii Sztuki (dyrektor Borys Woźnicki). Badacze lwowscy są zdania, że jest to tzw. ikona chramowa ofiarowana przez księcia Konstantego Bazylego Ostrogskiego założonej przez niego świątyni ku czci jego brata oraz św. Proroka Eliasza, patrona miasta.
• Dzwon z cerkwi monasteru Preobrażeńskiego odlany w 1572 roku.
• Fragment miedzianego piszczala z herbem Ostrogskich z XVI wieku.
• Ikony Bogurodzicy Hodigitrii i Chrystusa Pantokratora z XVII wieku.
• Armata z XV wieku.
• Hakownica z XVI wieku.
• Półhak z XVI wieku.
• Rzeźba Matki Bożej z XVIII wieku.
• Świecznik w stylu rokokowym z XVIII wieku.
• Ikona św. Antoniego z XVIII wieku.
• Ikona Matki Bożej Eleusa (1794 r.).

Niematerialne dziedzictwo kulturoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wybitne postacie związane z Dubnem:

Witalis – działacz religijny i społeczny, ukraiński poeta, filozof, tłumacz z ХVІ–ХVІІ wieku. Od 1603 r. był igumenem monasteru Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Dubnie. To właśnie tutaj w 1604 r. przetłumaczył z języka greckiego utwór „Dioptra”, który wydał jako książkę w roku 1612. Książka była wznawiana w latach 1651, 1654 i 1698. Ojciec Witalis przeszedł do historii literatury ukraińskiej jako pierwszy mistrz słowiańskiego wiersza aforystycznego.

Hiob Żelazo (Poczajowski) (? – 1651) – wybitny działacz religijny, zaufana osoba księcia Ostrogskiego. Na prośbę księcia Konstantego Bazylego Ostrogskiego przez 20 lat był zwierzchnikiem monasteru Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Dubnie, po czym stał na czele Ławry Poczajowskiej. Miał ogromny autorytet wśród wiernych, był wielkim ascetą i aktywnym obrońcą prawosławia. Po śmierci Hiob Żelazo został ogłoszony świętym. Relikwie św. Hioba spoczywają w Ławrze Poczajowskiej.

Jakob ben Wolf Kranz (1740–1804) – Magid z Dubna, ludowy kaznodzieja. W wieku 18 lat był kaznodzieją w Międzyrzeczu (obwód rówieński), w Żółkwi i Dubnie (tutaj mieszkał przez 18 lat), Włodawie, Kaliszu i Zamościu. Był niezwykle popularną postacią. Komentował Pismo Święte i późniejsze księgi żydowskie przy pomocy ilustracji, przypowieści i przykładów z życia. Jego opowieści o chasydach wyróżniały się iście ludowym humorem. Nie wydawał swoich utworów za życia – opublikował je jego syn Izaak.

Salomon ben Joel Dubno – filozof i poeta hebrajski, komentator Pięcioksięgu Mojżeszowego. Pochodził z Dubna, stąd jego nazwisko. Żył w drugiej połowie ХVІІІ wieku. Współpracował z Mojżeszem Mendelssohnem przy tłumaczeniu Pięcioksięgu na język niemiecki. Do niego należą tłumaczenia tylko 1, 2, 4 і 5 Ksiąg Mojżeszowych. Czerpał komentarze z dzieł Rambana (1270 r.), Aben Ezry i Ralbaga. Ponadto dodał do całego Pięcioksięgu drugi komentarz, nie mniej ważny, pod tytułem „Tikun soferim”, uwzględniając wszystkie uwagi i przepisy masory, tzw. wyjaśnienia dotyczące krytyki ksiąg Starego Testamentu i bazujące na przekazach dawnych uczonych hebrajskich.

Dionizy Mikler (1762–1853) – znany na Wołyniu irlandzki ogrodnik. Do Polski przyjechał w 1790 roku. Na początku zakładał parki i ogrody w majątkach pierwszych osób w państwie, następnie przeniósł się na Wołyń. Na zamówienie książąt Lubomirskich Mikler założył parki w okolicach Dubna – w uroczysku Palestyna i na Pantalii. W ciągu kilku lat stworzył około 90 arcydzieł sztuki parkowo-ogrodowej, w tym w Mizoczu, Starym Krzewinie, Ożeninie, Dermaniu i in. Zmarł i został pochowany w Dubnie (cmentarz został zniszczony).

Tadeusz Czacki (1765–1813) – wybitny polski historyk, autor książek z historii Litwy, działacz społeczny, jeden z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. W 1803 r. car Aleksander I osobiście mianował go na stanowisko wizytatora szkół guberni wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej. Założył Liceum Krzemienieckie. Zmarł w Dubnie.

Chaim Lerner (1815 – ?) – pisarz i publicysta żydowski. Urodził się w Dubnie. Dzięki wsparciu żydowskich działaczy oświatowych uczył się w prywatnej szkole żydowskiej Sterna w Odessie. Pracował w szkole żydowskiej w Berdyczowie, a od 1851 r. w Szkole Rabinów w Żytomierzu. W 1859 r. opublikował gramatykę języka żydowskiego. Zajmował się tłumaczeniem, publikował artykuły.

Salomon Mandelkern (1846–1902) – pisarz, tłumacz. Urodził się w Młynowie w powiecie dubieńskim, w rodzinie chasydzkiej. Po przeniesieniu się do Dubna poznał miejscowych chasydów i opanował kilka języków europejskich. W Dubnie napisał poemat biblijny, opublikował zbiór satyr i epigramatów. W latach 1873–1880 żył w Odessie, następnie przeniósł się do Lipska. Tam tłumaczył na język niemiecki utwory Korolenki, Lermontowa, Hanowera (Rybaka), Lessinga. W 1896 r. stworzył konkordancję żydowsko-aramejską.

Isaak Babel (1894–1941) – pisarz żydowski i rosyjski, znany jako autor cyklu opowiadań „Armia konna”. W 1920 r. jako żołnierz 1 Armii Konnej Woroszyłowa i Budionnego przebywał w różnych miejscowościach obwodu rówieńskiego, jego obserwacje znalazły odbicie na stronach jego utworów. Na przykładzie wydarzeń w Dubnie szczegółowo opisał realia „misji wyzwoleńczej” bolszewików. Represjonowany przez NKWD.

Jerzy (Jurij) Szumowski (1908–2001) – urodził się we wsi Mirohoszcza w powiecie dubieńskim w rodzinie księdza prawosławnego. Studiował teologię prawosławną i archeologię na Uniwersytecie Warszawskim. Jeden z założycieli muzeum w Dubnie w 1934 roku. Posiadał zezwolenie od Muzeum Narodowego w Warszawie i Lwowie na prowadzenie badań archeologicznych na całym terytorium Wołynia. W latach 1940-tych obejmował stanowisko dyrektora muzeum w Równem. Po 1943 r. wyjechał do Francji, gdzie pełnił posługę kapelana w wojsku francuskim. Następnie przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. W latach 1950–1957 jako pierwszy Ukrainiec prowadził badania w Afryce. Pracował tam jako archeolog, dyrektor francuskiego Instytutu Czarnej Afryki w Sudanie Francuskim, gdzie założył pierwsze muzeum archeologiczno-etnograficzne w Bamako i opublikował 42 prace naukowe z zakresu archeologii Afryki. Napisał książkę w języku ukraińskim „Pod gorącym słońcem Afryki”. Jerzy Szumowski był profesorem kilku uniwersytetów w USA, w ciągu 17 lat pracował jako korespondent gazety „Swoboda” w ONZ, był proboszczem cerkwi Trójcy Świętej w Irvingtonie, stan Georgia. Dzieje swojej rodziny i historię Dubna opisał w monografii „Zrujnowane gniazdo”.

Legendy

W Dubnie pośród placu rynkowego, jak opowiadał pewien leciwy Polak w roku 1932, była kiedyś wielka kałuża. Po obu jej stronach siedzieli tragarze, którzy za 2 kopiejki przenosili na barana tych, którzy chcieli trafić na Surmicze lub z powrotem. Około tragarzy siedzieli na krzesłach dwie Żydówki, które za 1 kopiejkę rozmieniali 1 rubel.

Jedna z legend opowiada o tym, że synagoga była połączona przejściem podziemnym z zamkiem dubieńskim.

Najcenniejszym przedmiotem rytualnym wielkiej synagogi była srebrna chanukija, dziewięcioramienny świecznik o szerokości 110 cm i wysokości 100 cm. Świece na nim zapalano nie tylko podczas Chanuki, lecz także w szabas i z okazji innych świąt. Według podania, chanukiję ukradł pewien chrześcijanin, który ośmielił się w sobotę zgasić świece, złamał świecznik i sprzedał go. Ludzie przypadkowo dostrzegli, jak usiłował sprzedać chanukiję, aresztowali go, zaś to co zostało po chanukiji zostało zwrócone do synagogi.

O wieży Beatce. W grudniu 1577 r. w zamku trwały przygotowania do wesela. Za mąż wychodziła Beata Dolska, krewna księcia Ostrogskiego. Niespodziewanie zamek okrążyli Tatarzy. Wygląda na to, że księżna Beata bardzo chciała pobawić się na weselu, gdyż własnoręcznie wystrzeliła z jednej z armat, wycelowała wprost do chańskiego namiotu i zabiła chana. Tatarzy odebrali to jako zły znak i zabrali się precz, po czym wesele trwało dalej. Pamięć o tym wydarzeniu trwa do dzisiaj, gdyż jedna z wież zamkowych (północna) jest nazywana Beatką.

O Buniaku Szołudywym (Sparszywiałym). Legendy opowiadają o tym, że podczas powstania kozaków i chłopów przeciwko szlachcie w mieście działał zastęp okrutnego Buniaka Szołudywego. Przywódca kozacki był nieboszczykiem obciągniętym skórą i kawałkami ubrań, i nie imała się go żadna kula ani szabla. Kiedy szedł do łaźni, brał ze sobą pachołka, którego po tym uśmiercał, aby ten nie opowiedział, pod czyim przywództwem walczą powstańcy. Jednemu kozakowi udało się jednak ujść z życiem – obronił go chleb, który upiekła jego matka, zrobiwszy ciasto na mleku z własnej piersi. Skosztowawszy tego chleba, Buniak utracił swoją moc i wkrótce zginął podczas bitwy.

O przejściu Andrijowym. Legenda ta powstała z powieści Mikołaja Hohola „Taras Bulba”. Jeden z bohaterów powieści Andrij Bulbenko, młodszy syn Tarasa, przedostał się pod murem miejskim przez przejście podziemne, aby uratować przed śmiercią głodową pewną Polkę, którą kochał. Miejscowi mieszkańcy wierzą, że stało się to w okolicy Bramy Łuckiej, z podziemia zaś wydostał się Andrij przez krypty kościoła oo. bernardynów. Nawet dziś mieszkańcy miasta mogą pokazać miejsce, gdzie znajdowało się „przejście Andrija”.

Infrastruktura turystycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dojechać do Dubna można ze Lwowa (167 km), Tarnopola (110 km), Równego (46 km) albo Łucka (53 km).

Hotele, restauracje, kawiarnie, bary

• Kompleks hotelowo-restauracyjny „Dubno”, adres: ul. Danyła Hałyćkoho 9. Tel.: +38 036 564 10 86, +38 036 564 18 02, +38 036 564 18 81.
• Kompleks hotelowo-restauracyjny „Antic House”, adres: ul. Zamkowa 17. Tel. do właściciela: +38 050 579 59 05.
• Motel „Weża”, adres: Prywokzalna płoszcza (Plac Dworcowy). Tel. do właściciela: +38 050 515 58 02.
• Kompleks hotelowo-restauracyjny „Edem”, adres: ul. Stara 2. Tel. +38 036 564 25 50, +38 036 564 26 50, +38 099 301 50 26.
• Restauracja „Ikwa”, adres: ul. Danyła Hałyćkoho 6. Tel. +38 036 564 37 52.
• Restauracja „Wiktorija”, adres: ul. Mychajła Hruszewśkoho 158. Tel. +38 036 562 27 88.
• Restauracja „Lubjaź”, adres: ul. Kyryła i Mefodija 9. Tel. +38 036 564 15 02.
• Kawiarnia „Grand”, adres: ul. Danyła Neczaja 1. Tel. +38 036 564 13 38.
• Bar piwny „Alt”, adres: ul. Swobody 5. Tel. +38 093 757 31 92.
• Kawiarnia dla dzieci „Sołodkyj Dim”, adres: ul. Kyryła i Mefodija 10.Tel. +38 036 564 11 09.

Lista źródełBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Aftanazy P., Dzieje rezydencji na dawnich kresach Rzeczypospolitej, Wroclaw – Warszawa – Krakow, Zaklad Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo 1994, t. 5, s. 111.
2. Arhiv Ûgo-Zapadnoj Rossii, č. 1, t. 1, dok., Sankt-Peterburg, ss. 258, 259.
3. Archiwum Państwowe Obwodu Rówieńskiego, f. 567, op. 469 od. Magistrat miejski miasta Dubna w latach 1806–1870.
4. Dmitrenko T., „Reêstr skarbìv zamku knâzìv u Dubnì, skladenij 1616 roku” – važlive džerelo dlâ vivčennâ ìstorìï mìst Dubna ta Ostroga, [w:] Ìstorìâ muzejnictva ì pam`âtko-ohoronnoï spravi v Ostrozì ta na Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk. 2, Ostrog 2009, ss. 235–244.
5. Dubno, knâžij mìj grade! Kraêznavčij naris, vidannâ druge, dopovnene, Lucʹk 2005.
6. Dubno – Gogolû. Materìali naukovo-teoretičnoï konferencìï, prisvâčenoï 200-rìččû vìd dnâ narodžennâ Mikoli Vasilʹoviča Gogolâ, Dubno 2009.
7. Êvrejsʹkomu narodovì. Materìali Mìžnarodnoï naukovoï ìstoriko-kraêznavčoï konferencìï, Dubno 2006.
8. Gruševsʹkij M., Ìstorìâ Ukraïni-Rusi, t. 4, Kiïv 1995, s. 104.
9. Gupalo V., Ìstorìâ monastirâ oo.Bernardinìv u Dubnì na Volinì, [w:] Materìali Mìžnarodnoï naukovo-teoretičnoï konferencìï „Magdeburzʹkomu pravu u mìstì Dubnì – 500 rokìv”, Dubno 2007, ss. 102–119.
10. Gupalo V., Svêšnìkov Ì., Zvìt pro roboti Dubensʹkoï arheologìčnoï ekspedicìï Deržavnogo ìstoriko-kulʹturnogo zapovìdnika u m. Dubnì Rìvnensʹkoï oblastì za 1995 r., Dubno 1995.
11. Gupalo V., Zvìt pro roboti Dubensʹkoï arheologìčnoï ekspedicìï Deržavnogo ìstoriko-kulʹturnogo zapovìdnika u m. Dubnì Rìvnensʹkoï oblastì za 1998 r., Lʹvìv – Dubno 1998.
12. Ìstoriko-kulʹturna spadŝina Dubna: pravovì, ìstoričnì, mistecʹkì ta muzejnì aspekti. Zbìrnik tez naukovo-teoretičnoï konferencìï, prisvâčenoï 15-rìččû stvorennâ Deržavnogo ìstoriko-kulʹturnogo zapovìdnika mìsta Dubna, Dubno 2008.
13. Kamìnsʹkij P., Perlina Volinsʹkogo kraû. Ìstoričnij naris, Dubno 2003.
14. Kardaszewicz, Dzieje dawniejsze miasta Ostroga, Warszawa 1913, ss. 20, 79–81.
15. Lozov`ûk Ì., Davnì Dubensʹkì monastirì, Dubno, „Naš kraj” 1994.
16. Magdeburzʹkomu pravu u mìstì Dubnì – 500 rokìv. Materìali Mìžnarodnoï naukovo-teoretičnoï konferencìï : Zbìrnik tez, Dubno 2007.
17. Molìs M., 900–lìttâ pravoslav`â na Dubenŝinì, Dubno 2000.
18. Nad Ìkvoû-rìkoû : Lìteraturno-mistecʹko-kraêznavčij alʹmanach, Dubno 2007.
19. Perogovskij V., Byvšie pravoslavnye monastyri v g. Dubne Volynskoj gub., osnovannye kn. Ostrožskimi, „Volynskie eparhialʹnye vedomosti” 1880, nr 28, 29, ss. 1267, 1268, 1271, 1280, 1281.
20. Polnoe sobranie russkih letopisej, t. ІІ, Sankt-Peterburg 1843, s. 283.
21. Prišlâk V.V., Torgìvelʹne mìsto Dubno u XVIII st., [w:] Dubno ì svìt. Zbìrnik tez mìžnarodnoï ûvìlejnoï naukovo-teoretičnoï konferencìï, prisvâčenoï 900-rìččû mìsta Dubna, Dubno 2000.
22. Priŝepa O., Mìsta Volinì u drugìj polovinì HÌH – na počatku HH st., Rìvne 2010.
23. Pšeničnij Û., Karta Dubna 1671 roku Ulʹrìha fon Verduma, [w:] Ìstorìâ muzejnictva ta pam`âtko-ohoronnoï spravi v Ostrozì ta Volinì, vip. 2, Ostrog 2009, ss. 245–250.
24. Pšeničnij Û., Virìb, ŝo pov`âzanij z êvrejsʹkoû obŝinoû Dubna, [w:] Sakralʹna spadŝina Dubenŝini. Materìali mìžnarodnoï naukovoï ìstoriko-kraêznavčoï konferencìï, prisvâčenoï 1025-rìččû Chreŝennâ Kiïvsʹkoï Rusì, Dubno 2013, ss. 268–269.
25. Pura Â.O., Kraj naš u nazvach, Rìvne 1991.
26. Pura Â.O., Kraj naš u nazvach, č. 2, Rìvne 1994.
27. Ryčkov P.A., Dorogami ûžnoj Rovenŝiny, Moskva 1989, s. 122.
28. Teodorovič N., Istoriko-statističeskoe opisanie cerkvej i prihodov Volynskoj eparhii, t. ÌÌ, Počaev 1889, ss. 856–1119.
29. Verdum, Ulʹrìch fon, Ŝodennik, „Žovtenʹ” 1983, nr 10, ss. 98–99.

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Jurij Pszenicznyj