Izbica - Karta Dziedzictwa Kulturowego

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze wzmianki na temat Izbicy pochodzą z 1419 r. Była to wieś wchodząca w skład parafii Krasnystaw i w dokumentach zapisywano ją jako Istbicza. W I połowie XVI w. wieś stała się częścią parafii Ostrzyca, ale aż do XVIII w. łączono ją z parafią krasnostawską, pomimo, że w sąsiedniej Tarnogórze istniał od 1544 r. kościół parafialny z nadaniami ziemskimi dla plebana w Izbicy. Formalne podporządkowanie parafialne Izbicy do Tarnogóry nastąpiło dopiero przed 1792 rokiem. Terytorialnie Izbica zawsze należała do powiatu krasnostawskiego.

Przed 1539 r. terenami, na których znajdowała się Izbica, władał Stanisław Rzeszowski, wojski chełmski, który scedował je hetmanowi Janowi Tarnowskiemu w zamian za inne wsie należące do niego. 3 lipca 1540 r. król Zygmunt I Stary wydał zgodę na lokację na gruntach wsi Izbica miasta Nowy Tarnów. Lokacja ta jednak nigdy nie doszła do skutku. Dopiero w 1548 r. Tarnowscy założyli nowy ośrodek miejski, ale po drugiej stronie rzeki Wieprz o nazwie Tarnogóra. Izbica pozostała wsią do XVIII w. W 1662 r. liczyła 23 gospodarzy, wyłącznie katolików, natomiast lustracja z 1709 r. stwierdzała, że w trzech sąsiadujących ze sobą wsiach – Izbicy, Ostrzycy i Mchach mieszkało zaledwie 10 chłopów.

Nowa lokacja miejska w Izbicy nastąpiła w połowie XVIII w. W różnych publikacjach podawane są dwie daty – 1750 r. oraz 8 września 1760 r. Ówczesny starosta tarnogórski, Antoni Granowski otrzymał od króla Augusta III Sasa przywilej na założenie w Izbicy miasta i ulokowania w nim Żydów. Decyzja ta podyktowana była prawdopodobnie konfliktem pomiędzy chrześcijanami i Żydami oraz w efekcie wyrzuceniem w 1744 r. Żydów z Tarnogóry, w której obowiązywał przywilej de non tolerandis Judaeis. Nowe miasto powstało przy trakcie prowadzącym z Lublina do Zamościa i dalej do Lwowa. Od początku swojego istnienia zamieszkiwane było wyłącznie przez ludność wyznania mojżeszowego. Początkowo, w 1754 r. było tu zaledwie 25 domów i 3 browary. Wszystkie budynki rozlokowane były wokół rynku lokacyjnego. W tym samym roku król wydał przywilej na jarmarki. W 1765 r. liczba członków kahału tarnogórskiego, do którego nadal należeli Żydzi izbiccy, wynosiła 204 osoby. Prawdopodobnie zdecydowana większość z nich mieszkała w Izbicy. Oprócz miasta istniała także osobna wieś Izbica, gdzie żyli chrześcijańscy chłopi. Izbica w II połowie XVIII wieku była jednym z najmniejszych miast Rzeczypospolitej i wchodziła w skład ziemi chełmskiej. Jej całkowicie żydowski charakter był także ewenementem w skali kraju. Pomimo, że w 1754 r. założony został tutaj cmentarz żydowski, to przeniesienie kahału z Tarnogóry nastąpiło dopiero około 1775. Miasto nie posiadało odrębnej administracji. Prawdopodobnie sprawy miejskie uzgadniali starsi kahału wraz z właścicielem dóbr. Co prawda, XIX-wieczne plany miasta wykazują plac pod budowę ratusza, jednakże nigdy taki budynek nie został tutaj skonstruowany. Ze względu na początkowy, niewielki obszar miasta, do XIX wieku nie wykształciła się w Izbicy sieć odrębnych ulic. U progu rozbiorów Izbica liczyła 29 domów mieszkalnych, w których żyło 150 mieszkańców. Rozwój miasteczka następował powoli do lat 30. XIX w. W 1810 r. w mieście było 47 domów, zamieszkałych przez 173 osoby. Domy skupiały się wokół rynku oraz przy ulicy prowadzącej do Tarnogóry. Część budynków przyrynkowych wybudowana została z wapienia. Na ich tyłach mieściły się zajazdy.

W 1795 r., w wyniku III rozbioru Polski, Izbica znalazła się pod panowaniem austriackim i weszła w skład tzw. Nowej Galicji. Austriacy przejęli dobra tarnogórskie wraz z Izbicą jako dobra kameralne. Na początku XIX w., w zamian za miasto Siedlce, Czartoryscy otrzymali od rządu austriackiego dobra tarnogórskie, które w 1808 r. wykupił od nich Ignacy Horodyski. Horodyscy władali Izbicą i Tarnogórą w 1809 r., gdy weszły one w skład Księstwa Warszawskiego i następnie, gdy w 1815 r. stały się częścią Królestwa Polskiego (Kongresowego). W 1823 r. dobra te nabył generał wojsk polskich Józef Czyżewski i w rękach rodziny Czyżewskich pozostawały one do początków XX w. W 1910 r. właścicielem dóbr tarnogórskich, ale już bez osady Izbica, stała się rodzina Smorczewskich, która władała nimi do 1945 r.

W ramach represji po powstaniu styczniowym, podczas którego pod Izbicą toczyły się walki z wojskami rosyjskimi, w 1869 r. Izbica utraciła prawa miejskie, a w rok później stała się siedzibą gminy Tarnogóra. Wcześniej w 1866 r., jeszcze jako miasteczko, przestała być własnością prywatną i przeszła w ręce mieszkańców. Administracyjnie należała do powiatu krasnostawskiego guberni lubelskiej. Jeszcze w 1905 r. nazywano ją „przedmieściem Tarnogóry”.

W latach 30. XIX wieku przez Izbicę przebiegała nowo wybudowana droga prowadząca z Warszawy przez Lublin i Zamość do Lwowa. Dzięki niej miasteczko zyskało na znaczeniu. Nie rozwinęło się ono w większy ośrodek miejski, ale stało się centrum lokalnego handlu i rzemiosła. Od tego czasu widoczny jest też stały wzrost liczby ludności. W 1827 r. miasto liczyło 407 mieszkańców, a w trzydzieści lat później już 1600. W 1860 r. w Izbicy było 117 domów, wyłącznie żydowskich, w tym 80 uznawano za murowane, jednakże prawdopodobnie miały one charakter drewniano-murowany, gdzie wapień nadal był materiałem murarskim. Mieszkało tutaj 1450 Żydów. W miasteczku działał młyn, tartak, fabryka mebli giętych, garbarnie i fabryka grzebieni. W 1880 r. w Izbicy żyło już 2077 osób. Do I wojny światowej Izbica zamieszkiwana była wyłącznie przez Żydów. W latach 40. i 50. XIX wieku własny dwór chasydzki założył tutaj cadyk Mordechaj Josef Leiner (1801-1854), uczeń cadyka kockiego Menachema Mendla Morgenszterna. Rabin Leiner był założycielem izbicko-radzyńskiej dynastii chasydzkiej, istniejącej do dzisiaj. Uczniem izbickiego cadyka był między innymi cadyk lubelski Judah Lejb Eiger. Syn, Mordechaja Josefa, Gerszon Henoch Leiner, po śmierci ojca w 1854 r., założył dwór w Radzyniu Podlaskim.

Pierwsze wzmianki o bethamidraszu w Izbicy pochodzą jeszcze z 1781 r. Prawdopodobnie na jego miejscu, za domami po lewej stronie rynku wybudowano w 1819 r. pierwszą drewnianą synagogę. W 1855 r. na tej samej lokalizacji stanęła synagoga murowana, która spłonęła w 1879 r., jednakże szybko została odbudowana. Budynek ten został całkowicie rozebrany w latach 1943-1944, już po zagładzie Żydów izbickich.

W osadzie nie było żadnych szkół publicznych aż do 1907 r. Edukacja chłopców żydowskich odbywała się w dwóch chederach, pierwszym założonym jeszcze w 1888 r. przez G. Sztajnchanera i drugim, powstałym w 1892 r., którego założycielem był M. Broncwajg. Założona na fali rewolucji 1905 r. szkoła powszechna miała charakter polsko-rosyjski.

W czasie rewolucji 1905 r. w pobliskiej Tarnogórze działał silny ośrodek Polskiej Partii Socjalistycznej, oddziałowujący także na Izbicę. Polscy działacze PPS potrafili zmobilizować żydowskich mieszkańców Izbicy do udziału w strajku i manifestacji, jednakże ze względu na duże zagrożenie ze strony rosyjskiego garnizonu w Krasnymstawie do większych wystąpień rewolucyjnych nie doszło.

Bezpośrednio przed I wojną światową Izbica liczyła już 4451 mieszkańców. Było to typowe, prowincjonalne sztetl, zamieszkałe głównie przez ortodoksyjnych Żydów.

W czasie I wojny światowej miejscowość znalazła się pod okupacją austro-węgierską. Austriacy wytyczyli przez osadę linię kolejową prowadzącą z Bełżca przez Zamość i Rejowiec do Lublina. Izbica, jak wiele miasteczek na Lubelszczyźnie w tym czasie, była dość mocno zniszczona na skutek działań wojennych. Odbudowa osady nastąpiła dość powoli po zakończeniu wojny. Prawdopodobnie wtedy wokół rynku wybudowano pierwsze murowane domy, jednakże większość architektury nadal zachowała drewniany charakter, na co wskazują fotografie z okresu międzywojennego i okupacji nazistowskiej. Po I wojnie światowej w Izbicy osiedliło się nieco Polaków. Spis powszechny z 1921 r. wykazywał, że mieszkało tu 3085 osób, w tym 2865 Żydów, 219 Polaków i 1 Ukrainiec. W 1939 r. liczba ludności osady wzrosła do około 4500 mieszkańców, z czego 92% nadal stanowili Żydzi.

Izbica była nadal ubogim miasteczkiem żydowskim, pozbawionym aż do wybuchu II wojny światowej kanalizacji. Był to też lokalny ośrodek rzemieślniczo-handlowy, w którym znaczną rolę odgrywały niewielkie żydowskie garbarnie, olejarnie i tartaki. W latach 30. XX w. powstał tu jedyny większy zakład przemysłowy – klinkiernia, która była własnością państwową i nie przyjmowano tam Żydów do pracy.

Po I wojnie światowej w osadzie, oprócz synagogi, cmentarza żydowskiego i mykwy, powstało także kilka prywatnych domów modlitwy. Działał tu także lokalny dwór chasydzki rabina Cwi Rabinowicza, wywodzącego się z dynastii Symchy Binema z Przysuchy. W okresie międzywojennym zaczęły się pojawiać także nowoczesne organizacje żydowskie. W latach 20. XX wieku powstały lokalne oddziały żydowskich partii politycznych różnych orientacji oraz organizacje społeczno-kulturalne i gospodarcze. Nadal jednak tempo życia żydowskiego wyznaczała tradycja, a decyzje wydawane przez rabina lub jego klątwy miały większe znaczenie niż polskie regulacje prawne. Miasteczko było ubogie, zamieszkałe w większości przez ortodoksyjną lub chasydzką ludność żydowską. Pomimo, że w Izbicy funkcjonowała polska szkoła powszechna, nie wszystkie dzieci żydowskie do niej uczęszczały. Część chłopców z chasydzkich rodzin kończyła kształcenie na poziomie chederu – tradycyjnej szkoły żydowskiej. Były całe rodziny żydowskie, które nie posługiwały się żadnym innym językiem poza jidysz. W Izbicy w okresie międzywojennym nie było kanalizacji. Wodę dostarczało kilka pomp artezyjskich i trzy studnie. Nie wszystkie domy posiadały też oświetlenie elektryczne.

Na początku II wojny światowej Izbica została zajęta początkowo przez wojska niemieckie, następnie, pod koniec września 1939 r., na krótko przez Armię Czerwoną, która wycofała się stąd po kilku dniach, odstępując osadę Niemcom. Wraz z armią sowiecką z Izbicy wyszła także grupa żydowskich mieszkańców, obawiająca się represji niemieckich. Początkowo, poza doraźnymi rabunkami, żydowscy mieszkańcy Izbicy nie odczuli specjalnie obecności niemieckiej w osadzie. W 1940 r. do Izbicy przesiedlono około 1000 Żydów pochodzących z zachodnich ziem polskich, wcielonych do Rzeszy, przede wszystkim z Koła i Łodzi. W następnym roku pojawiły się kolejne grupy przesiedleńców z zachodniej Polski (między innymi z Kalisza i Konina) oraz około 1000 Żydów wysiedlonych z Lublina. Warunki bytowe, które i tak nie należały do najlepszych, gwałtownie pogorszyły się. W 1941 r. w Izbicy utworzona została zamiejscowa placówka niemieckiej policji bezpieczeństwa na powiat krasnostawski, którą kierował Kurt Engels oraz jego zastępca, volksdeutsch Ludwig Klemm. Obydwaj zapisali się w pamięci mieszkańców Izbicy oraz okolic jako wyjątkowo okrutni zbrodniarze nazistowscy, odpowiadający za śmierć tysięcy osób. Obydwaj zorganizowali najpierw aresztowania przedstawicieli inteligencji polskiej i żydowskiej z Izbicy i Tarnogóry, a następnie rozpoczęli prześladowania Żydów na masową skalę. Na rozkaz Engelsa rozebrany został cmentarz żydowski, a z macew wybudowano areszt przy posterunku policji. Część macew wykorzystano także do budowy podmurówek pod domami oraz do brukowania ulic (w 2006 r. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz niemiecka telewizja ARD doprowadziły do rozbiórki dawnego aresztu i fragmenty macew przeniesiono na cmentarz).

W marcu 1942 r. Izbicę zamieniono na największe getto tranzytowe na terenie dystryktu lubelskiego. Pomiędzy marcem a końcem maja tego roku deportowano tu ponad 10 000 Żydów zagranicznych, pochodzących z Czech, Słowacji, Austrii i Niemiec. W tym samym czasie trwały już deportacje miejscowych, polskich Żydów przede wszystkim do obozu zagłady w Bełżcu a także koncentracja w Izbicy Żydów z terenu powiatu krasnostawskiego oraz z Zamościa. Do listopada 1942 r. przez Izbicę przeszło około 24 000 Żydów polskich i zagranicznych, których deportowano do obozów zagłady w Bełżcu, Sobiborze i obozu koncentracyjnego na Majdanku. Cała osada zamieniona została w teoretycznie otwarte getto. W trakcie brutalnych przesiedleń setki osób zostało zamordowanych na ulicach i na rampie kolejowej. Bardzo wielu, przeważnie zagranicznych Żydów zmarło w Izbicy z głodu oraz w wyniku chorób epidemicznych. Ciała zamordowanych i zmarłych chowano na miejscowym cmentarzu żydowskim. W dniu 2 listopada 1942 r. nastąpiła likwidacja getta tranzytowego. Po kilkudniowych deportacjach do obozów, około 2000 pozostałych, schwytanych Żydów rozstrzelano na cmentarzu żydowskim. W grudniu tego roku Izbicę zamieniono na getto wtórne, w którym znaleźli się Żydzi ukrywający się w osadzie lub w powracający z kryjówek w okolicznych lasach. Była to grupa około 300 osób, która zakwaterowana została w swoistym getcie wokół jednej z garbarni. 28 kwietnia 1943 r. wywieziono ich do obozu zagłady w Sobiborze, kończąc tym samym egzystencję żydowskiego miasteczka Izbica.

Instytucje wyznanioweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

a) Kahał żydowski – przeniesiony do Izbicy w 1775 r. z Tarnogóry. Funkcjonował nieprzerwanie do wybuchu II wojny światowej. Od I połowy XIX w. Izbica była także ośrodkiem chasydzkim.

b) Parafia rzymskokatolicka – w Izbicy do dzisiaj nie istnieje żadna świątynia chrześcijańska. Katolicy zamieszkujący osadę oraz wieś należeli i należą do parafii św. Zofii w pobliskiej Tarnogórze, erygowanej w 1544 r.

c) Parafia polskokatolicka – erygowana po II wojnie światowej w pobliskiej Tarnogórze.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wszelkie organizacje i instytucje świeckie w Izbicy powstały dopiero w okresie międzywojennym, poza szkołą powszechną założoną tutaj w 1907 r. przez Polską Macierz Szkolną. W latach 20. XX w. zorganizowano w Izbicy oddziały żydowskich partii politycznych: Agudas Isroel, Organizacji Syjonistycznej, Bundu, Żydowskiej Partii Ludowej oraz Poalej Syjon. Niewielka grupa młodzieży żydowskiej sympatyzowała z komunizmem. Istniały także organizacje młodzieżowe powiązane z ruchem syjonistycznym – Hechaluc i Betar oraz bundowskim – Skif. W 1924 r. powstał Żydowski Bank Spółdzielczy, funkcjonowało także Towarzystwo Wzajemnego Kredytu. Socjalistyczny Bund objął patronatem organizację kulturalną Kultur-Liga, natomiast syjoniści zorganizowali oddział stowarzyszenia edukacyjnego Tarbut, prowadzącego kursy języka hebrajskiego. W 1930 r. założono świecką bibliotekę im. I. L. Pereca. Żydzi i chrześcijanie w Izbicy należeli do ochotniczej straży pożarnej. W czasie II wojny światowej oddział straży nabrał charakteru wyłącznie polskiego. Polscy mieszkańcy osady byli członkami chrześcijańskich organizacji zawodowych, między innymi masarskich lub nauczycielskich.

Układ urbanistycznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Podstawą założenia urbanistycznego osady był prostokątny rynek o bokach 140 na 100 metrów, oparty o trakt zamojski (dzisiejsza ul. Lubelska) oraz drogę prowadzącą do Tarnogóry. Początkowo sieć uliczna nie była rozwinięta, a powstała dopiero w XIX wieku, w wyniku rozwoju gospodarczego miasteczka i budowy bitej szosy prowadzącej z Lublina do Zamościa i Lwowa. Jedynym, osobnym budynkiem o charakterze sakralnym, który istniał w Izbicy była synagoga, wybudowana za północną pierzeją rynku (w 1855 r. wybudowano murowany budynek synagogi, ponownie odbudowany po pożarze w 1879 r., rozebrany w latach 1943-1944). Prawdopodobnie w domach przy rynku funkcjonowały także domy modlitwy oraz chedery. Na północ od rynku i traktu zamojsko-lwowskiego założono w 1754 r. cmentarz żydowski. Cmentarz rzymskokatolicki dla Izbicy, podobnie, jak parafia, znajduje się w Tarnogórze.

Zabytki i obiekty zainteresowania konserwatorskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Cmentarz żydowski usytuowany na wzgórzu, w północnej części Izbicy, przy szosie prowadzącej z Krasnegostawu do Zamościa. Powstał w 1754 r. W czasie II wojny światowej został całkowicie zdewastowany. Zachowało się na nim kilka nagrobków i kilkanaście fragmentów innych , wykonanych z piaskowca i betonu. Pochodzą one z przełomu XIX i XX wieku oraz okresu międzywojennego. Najstarszy z nich datowany jest na 1823 r. Większość nagrobków posłużyła do budowy aresztu niemieckiej policji bezpieczeństwa, po wojnie wykorzystywanego jako garaż milicyjny, a następnie policyjny. Na cmentarzu znajdują się masowe groby ofiar egzekucji oraz zmarłych z głodu i chorób epidemicznych Żydów. Teren największej masowej egzekucji, z 2 listopada 1942 r. został upamiętniony w latach 60. i 70. XX w. poprzez symboliczny obrys trzech masowych grobów, niepokrywający się z ich rzeczywistą powierzchnią (przez jeden z masowych grobów przebiega dzisiaj ścieżka, którą skracają sobie drogę mieszkańcy Izbicy wsi). Przy masowych grobach umieszczono skromny obelisk z wyrytymi Dziesięcioma Przykazaniami. Znajduje się tutaj indywidualne upamiętnienie Żydówki austriackiej, konwertytki na chrześcijaństwo. Na marmurowej tablicy wyryto jej imię i nazwisko, a także krzyż. W pobliżu tego upamiętnienia stoi także pusty nagrobek przygotowany dla ks. Grzegorza Pawłowskiego – Jakuba Hersza Grinera, ocalonego Żyda zamojskiego, który w listopadzie 1942 r. zbiegł z Izbicy. Na cmentarzu żydowskim, w ostatniej egzekucji zginęli jego rodzice oraz siostry. Ks. Grzegorz Pawłowski oraz jego ocalony w Rosji brat Chaim Griner, w 1967 r. postawili na cmentarzu pomnik ku czci swoich bliskich oraz tysięcy zamordowanych tutaj Żydów. Pomnik ten znajduje się w centralnej części cmentarza na wprost wejścia do niego. 

W 1995 r. staraniem środowisk chasydzkich odbudowany został ohel cadyka Mordechaja Josefa Leinera. Od 2004 r. cmentarz żydowski w Izbicy pozostaje pod opieką miejscowego gimnazjum oraz niemieckiej organizacji Bildungswerk Stanisław Hantz z Kassel. Dwa razy do roku przeprowadzane są na nim gruntowne prace porządkowe. W 2005 r. postawione zostały tablice informacyjne w języku polskim i angielskim. Niestety, zostały one w 2007 r. zdewastowane. Cmentarz administrowany jest przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie. W 2006 r. Fundacja oraz niemiecka telewizja ARD doprowadziły do rozbiórki dawnego aresztu i fragmenty macew przeniesiono na cmentarz. Część z nich, z zachowaną oryginalną kolorystyką, wmurowana została w ściany ohelu cadyka Leinera. Pozostałe złożono koło ohelu, by wykorzystać je do wmurowania w ewentualne ogrodzenie cmentarza. Najstarszy fragment z odzyskanych macew datowany jest na 1785 r. W 2006 r. Fundacja oraz ambasada Niemiec ufundowały pomnik w kształcie steli, na którym znajdują się napisy w języku polskim, niemieckim i angielskim upamiętniający zagładę Żydów polskich i zagranicznych w Izbicy. Niestety, napis ten zawiera błędy merytoryczne. U podnóża cmentarza, zaraz przy wejściu na ścieżkę prowadzącą do niego, znajduje się dawny dom pogrzebowy, dzisiaj budynek mieszkalny.

2. U podnóża cmentarza stoi jednopiętrowa kamieniczka z początku XX w. z zachowaną drewnianą kuczką. Budynek jest w rękach prywatnych i pozostaje w złym stanie architektonicznym.

3. Po drugiej stronie szosy Krasnystaw-Zamość, naprzeciwko cmentarza, na niewielkim skwerku stoi niewielki obelisk, ufundowany w 2007 r. przez organizację niemiecko-żydowską z Wűrzburga. Upamiętnia on Żydów z tego miasta oraz z całej Frankonii, deportowanych wiosną 1942 r. do Izbicy. Jest to jedyne upamiętnienie Zagłady w Izbicy, które znajduje się poza obrębem cmentarza żydowskiego.

4. Ciąg kamienic w południowej pierzei rynku, pochodzących z przełomu XIX i XX wieku. Od strony podwórek zachowały się drewniane schodki i galeryjki, prowadzące do tych budynków. Niestety, znajdują się one w złym stanie budowlanym.

5. Niektóre kamienice przy ul. Lubelskiej, pochodzące z początków XX w. Przy końcu ul. Lubelskiej, po jej lewej stronie, przy dużym pawilonie handlowym, znajduje się charakterystyczny, pomalowany na żółto obszerny dom. W okresie okupacji niemieckiej mieściła się w nim siedziba Judenratu. W budynkach oznaczonych numerami 61 i 91 zachowały się dawne kuczki.

6. Większość obiektów zabytkowych, powiązanych także z historią Izbicy ulokowana jest w pobliskiej Tarnogórze: kościół parafialny p.w. św. Zofii, zespół pałacowy wraz z parkiem dworskim, należący przed II wojną światową do Smorczewskich – dzisiaj obiekty o charakterze szkolnym (do 2011 r. funkcjonowało tam liceum ogólnokształcące). W pałacu zachowały się dawne piece, część inkrustowanego parkietu oraz sztukaterie na sufitach. Do obiektów zabytkowych na terenie Tarnogóry można zaliczyć także cmentarz rzymskokatolicki z nagrobkami pochodzącymi z XIX wieku.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Izbica nie posiada żadnego muzeum. Miejscowe gimnazjum stara się zbierać archiwalne zdjęcia pochodzące z kolekcji rodzin uczniów. Kolekcję starych fotografii z Izbicy posiada także ocalony z tego miasteczka oraz z obozu zagłady w Sobiborze Thomas-Toivi Blatt. Kolorowe fotografie przedstawiające Izbicę w czasie okupacji niemieckiej, autorstwa niemieckiego fotografika Maxa Kirnberga, znajdują się także w zbiorach Ośrodka Brama Grodzka-Teatr NN w Lublinie. Sporo dokumentów archiwalnych dotyczących Izbicy z okresu XIX-XX wieku znajduje się w Archiwum Państwowym w Lublinie oraz w Archiwum Państwowym w Zamościu.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Izbica była miastem fundowanym specjalnie dla Żydów i aż do II wojny światowej z jednym z największych odsetkiem ludności żydowskiej w Polsce. O jej żydowskim charakterze świadczy fakt, że nie ma tu do dzisiaj np. świątyni chrześcijańskiej. Z miasteczkiem związane są historie o obecności żydowskiej, a przede wszystkim o jej zagładzie. Tylko nieliczne z nich zostały opublikowane.

Muzea, archiwa, księgozbiory, kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

O niektórych kolekcjach fotografii, patrz punkt 7. Informacje źródłowe na temat społeczności żydowskiej oraz historii osady można znaleźć w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Państwowym w Lublinie oraz Archiwum Państwowym w Zamościu (m. in. Lista żydowskich mieszkańców Izbicy z 1940 r.). Nieliczne relacje ocalałych oraz dokumenty okupacyjne Żydowskiej Samopomocy Społecznej delegatur w Izbicy i Krasnymstawie przechowywane są w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Tam znajdują się także kopie fotografii Maxa Kirnberga. W archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku w Lublinie przechowywane są szczątkowo zachowane dokumenty dotyczące deportacji z Izbicy do obozu koncentracyjnego na Majdanku, niepełny wykaz zmarłych i zamordowanych Żydów polskich i zagranicznych, osadzonych w maju 1942 r. na Majdanku, a przywiezionych z Izbicy oraz kopie list transportowych Żydów niemieckich deportowanych do Izbicy. Oryginały tych list znajdują się w Międzynarodowym Biurze Poszukiwań w Bad Arolsen w Niemczech. W Bundesarchiv w Ludwigsburgu, w Niemczech przechowywane są akta śledztw dotyczących zbrodni nazistowskich popełnionych na terenie Izbicy. Kopie ich części, od II połowy 2014 r. zdeponowane zostaną w Państwowym Muzeum na Majdanku. W Instytucie Yad Vashem znajdują się fotografie ze zbiorów prywatnych dawnych mieszkańców Izbicy oraz relacje ocalonych. Niektóre fotografie przedstawiające Izbicę mogą znajdować się w kolekcji prywatnej dr Leszka Janeczka w Krasnymstawie.

Potencjał turystycznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miejscowość w drodze z Lublina do Zamościa, nie posiada żadnej infrastruktury turystycznej. Przyjeżdżający tu turyści, zatrzymują się na 1-2 godziny. Izbica znajduje się na terenie Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego, a w pobliżu niej, w sezonie zimowym działa stok narciarski Bobliwo. Do osady dojeżdżają busy oraz autobusy PKS z Lublina i Zamościa. Funkcjonuje także szynobus kursujący na trasie Lublin-Zamość, a w sezonie letnim jego trasa jest przedłużona do Bełżca.

Źródła archiwalneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie  

Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego

Archiwum Państwowe w Lublinie

Urząd Stanu Cywilnego – wyznanie mojżeszowe, do 1872 r.

Rząd Gubernialny Lubelski I

Rząd Gubernialny Lubelski II

Urząd Wojewódzki Lubelski Wydział Społeczno-Polityczny

Starostwo Powiatowe Krasnostawskie

Urząd Okręgu Lubelskiego 1939-1944

Archiwum Państwowe w Zamościu

Urząd Stanu Cywilnego – wyznanie mojżeszowe, od 1873 r.

Akta gminy Izbica

Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku w Lublinie

(Zawiadomienia o transportach, Księga Zmarłych z 1942 r., relacje i wspomnienia byłych więźniów, kopie list transportowych z Bad Arolsen, kopie akt śledztw prowadzonych przez Centralę Badania Zbrodni Nazistowskich w Ludwigsburgu)

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie

(akta Żydowskiej Samopomocy Społecznej delegatur w Izbicy i Krasnymstawie, relacje ocalonych z Zagłady, zbiór fotografii)

Bundesarchiv Ludwigsburg, Niemcy

(Akta śledztwa przeciwko Gotthardowi Schubertowi – zeznania Żydów zamojskich przesiedlonych do Izbicy oraz Żydów izbickich; akta śledztwa przeciwko Rudolfowie Riegerowi i Kurtowi Engelsowi).

BibliografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

R. Adamczyk, Izbicy dni powszednie. Wojna i okupacja Pamiętnik pisany po latach, Lublin 2007.

Ph. Bialowitz, J. Bialowitz, Bunt w Sobiborze, Warszawa 2008.

T. T. Blatt, Z popiołów Sobiboru. Historia przetrwania, Warszawa 2002.

T. T. Blatt, Ucieczka z Sobiboru, Warszawa 2010.

A. Cebulak, Tarnogóra i Izbica – Studium Historyczno-Urbanistyczne, PP Pracownia Konserwacji Zabytków w Lublinie, 1988.

J. Grzesiuk, Gmina Izbica. Przewodnik, Izbica 2010.

L. Janeczek, Zbrodnicza działalność Kurta Engelsa i Ludwika Klemma na terenie powiatu krasnostawskiego w okresie okupacji niemieckiej w latach 1941-1943, w: Byliśmy sercem wsi, Krasnystaw 2004.

M. Kosiarski, Opracowanie – Izbica Nad Wieprzem, 2011 za: http://www.izbica.info/literatura/opracowanieizbicanadwieprzem

R. Kuwałek, Getta tranzytowe w dystrykcie lubelski – Izbica, Piaski, Rejowiec, w: Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2002.

R. Kuwałek, Zagłada sztetl. Żydzi w izbicy pod okupacją nazistowską, w: Żydzi w Zamościu i na Zamojszczyźnie. Historia – kultura – literatura, red. W. Litwin, M. Szabłowska-Zaremba, S. J. Żurek, Lublin 2012.

W. Litwin, R. Kuwałek, Izbica – opowieść o miejscu, Warszawa 2008.

L. Montusiewicz, Sługa Mesjasza: z księdzem Grzegorzem Pawłowskim – Jakubem Herszem Grinerem rozmawia Lucyna Montusiewicz, Lublin 2005.

Maria Rucka, Zdążyć przed zachodem słońca, czyli

wędrówka po Izbicy i jej okolicach. Przewodnik, Izbica 2003.

Śladami Żydów na Lubelszczyźnie, oprac. M. Kubiszyn, Lublin 2011, s. 130-135.

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Robert Kuwałek