Kobryń - Przewodnik

Początki

Kobryń zaczął powstawać na wyspie, w ujściu rzeki Kobryńki do rzeki Muchawiec. W późniejszym okresie został tam zbudowany Górny i Dolny Zamek. W pierwszej poł. XIV w. Kobryń wszedł w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1532 r. żona polskiego króla i Wielkiego Księcia Litewskiego Zygmunta I Starego, Bona Sforza, otrzymała prawo do starostwa kobryńskiego. Za jej panowania został zbudowany Kanał Królowej Bony, który jest najstarszą tego typu budowlą na terytorium Białorusi. Pisarz – etnograf P.M. Szpilewski pisał, że w XVI w. „w Kobryniu był jeszcze piękny, majestatyczny zamek z dwunastoma wieżami z innym, mniejszym, otoczonym ogrodzeniem z zaostrzonych bali, podwodnym mostem przy ogromnej bramie i wysokimi wałami, […] mieszkała w nim królowa Bona”. W 1586 r. Kobryniem władała królowa Anna Jagiellonka, która w 1589 r. przywiozła mieszkańcom miasta dokument nadania prawa magdeburskiego, podpisany przez króla Zygmunta III Wazę.

Żydzi z Kobrynia

W księdze pamięci Kobrynia, wydanej w języku jidysz w latach 50. XX w. w Argentynie napisano, że Żydzi pojawili się w Kobryniu w XII w., o czym miały świadczyć najstarsze napisy na starym żydowskim cmentarzu. Bardziej prawdopodobna jest jednak inna opinia pochodząca z tej samej księgi, że pierwsze pomniki na cmentarzu są datowane na XVI w. Z pokolenia na pokolenie były przekazywane świadectwa o tym, że Żydzi kobryńscy przyszli z Niemiec.

Pierwsza pisemna wzmianka o gminie żydowskiej w Kobryniu znajduje się w dokumencie z 1514 r., w którym król Zygmunt I Stary potwierdził przywileje dla Żydów z Kobrynia nadane w 1503 r. żydowskim gminom na Litwie przez jego brata Aleksandra Jagiellończyka. W 1563 r. – spośród 377 kobryńskich domostw – 25 należało do Żydów. Ich działalność scharakteryzowano w następujący sposób: „myto Kobryńskie i kapszczyznę z karczem piwnych, miodowych i gorzelniczych napojów trzymają Żydzi”.

W 1910 r. w Kobryniu działała prywatna żydowska szkoła męska, kilka zreformowanych chederów, Talmud-Tora, jesziwa (założona pod koniec XVII w. lub na pocz. XVII w), 7-klasowa szkoła Tarbut z językiem wykładowym hebrajskim, szkoła z językiem wykładowym jidysz, a także 2-klasowa religijna, ortodoksyjna szkoła dla dziewcząt Bejs-Jakow założona przez rabina Noaha Wainberga. W Kobryniu działała również trupa teatralna, którą kierował reżyser Pejsach Boim i bracia Markuze oraz lokalna drużyna piłkarska „Ha-Koach” (hebr. siła).

Wychodzę na miasto. Naprzeciwko hoteliku – cerkiew. Obok cerkwi pomnik Kościuszki: popiersie w kamieniu, dookoła armaty i armatnie kule. Na pomniku napis: „Na pamiątkę wypędzenia Moskali – mieszkańcy Kobrynia”… Mijam. Idę dalej. Z chwiejących się łagodnie szyldów patrzą na mnie kolejno blaszana dama i drewniany oficer o dwóch lewych nogach. Przez małe czyste szybki widzę jarzące się, rzęsiste świece i biel obrusów. Wieczór jest piątkowy: szabas. Mieszkańcy Kobrynia w głębi swych mieszkań spożywają radosną wieczerzę. Przez szpary w drzwiach i nadprożach wydobywa się zapach ryby, szafranu i szabasowego pieczywa. Nasyca sobą noc.

Osobno, z daleka od podrygujących szabasówek, świeci zimny, jesienny księżyc. Wysoko świeci, nad dachami, nad rynsztokami, nad rynkiem, nad drewnianym mostem na Muchawcu, nad rzeką Muchawcem.

[…] Przez głuchy most śpiący koń wlecze pustą dorożkę ze śpiącym dorożkarzem. W trawie między kamieniami bruku cykają regularnie niewidoczne świerszcze. Za szybami domostw stopiły się, zgasły szabasowe świece. Kobryń śpi.

 

Kobryńscy chasydzi

Od XIX w. z Kobryniem związana jest dynastia cadyków. Założył ją Mosze ben Israel z Kobrynia (1783–1858), a jego następcami byli: jego wnuk Noah Naftali z Kobrynia (zm. 1889), Dawid Szlomo (zm. 1918), Mosze Aharon (zm. 1942) i Baruch Józef Zak (zm. 1949). Inny chasydzki rabin, Menachem Nuchim ben Jehuda Lejb Einsztejn urodził się w Wysokim Litewskim. Po zakończeniu nauki w środowisku słonimskich chasydów, przeprowadził się do Kobrynia i założył w 1846 r. Słonimer chasidim sztibl, który działał do II wojny światowej. Natomiast urodzony w Kobryniu w 1856 r. Chaim Zundl po ukończeniu jesziwy w Brześciu zasłynął jako Kamieniecer Magid. Jest on jednym z założycieli nurtu Chowewej Syjon w Rosji.

Jak Józef ze swoimi braćmi… Wzruszające spotkanie kobryńskiego rabina z jego dwoma braćmi.

W „Parizer Hajnt” czytamy: W piątek, w drodze do Ameryki, przybył do Paryża rabin kobryński i głowa jesziwy, Pesach Pruskin. Wzruszające było jego spotkanie z dwojgiem braci, paryskimi inżynierami, wielkoprzemysłowcami branży aeroplanów, których nie widział już od 50 lat. Obecny rabin miał wówczas trzy lata, a obecni inżynierowie po dziewięć i czternaście. Byli oni sierotami, a ich wuj, znany doktor Rabinowicz, który przełożył część Talmudu na francuski, zabrał starsze dzieci do Paryża i tam wykształcił. Bracia nie korespondowali ze sobą i wydawało się, że wszystkie łączące ich więzi zostały na zawsze zerwane. W piątek bracia spotkali się. Kontrast między eleganckimi panami w wizytowych ubraniach a czcigodnym rabinem w atłasach i z bujną, siwą brodą był uderzający. Okazało się coś jeszcze – bracia nie mogli się ze sobą porozumieć. Po 50 latach inżynierowie nie znali ani słowa po żydowsku, z kolei rabin Pruskin nie znał francuskiego i wyszeptał tylko: „Jak Józef ze swoimi braćmi”…

Przez dłuższą chwilę wszyscy milczeli, z czasem odezwały się serca. Zaczęto oglądać rodzinne fotografie. Łzy popłynęły po policzkach – po 50 latach w braciach odżyły uczucia. Porozumieli się z pomocą tłumacza…

Życie gospodarcze

 

Po mieście poruszały się żwawo dorożki Żydów – przewoźników, będące prototypami obecnych taksówek. Zaczynając od krawca i szewca do zegarmistrza, ślusarza, kowala, rymarza, blacharza, wszędzie przeważali żydowscy rzemieślnicy, mistrzostwo których było poza konkurencją. Fotografowali, strzygli, wyświetlali filmy, a nawet leczyli, ponieważ większość praktykujących lekarzy stanowili także Żydzi. Dla pełnego obrazu należy dodać, że w mieście operacje finansowe przeprowadzało kilka komercyjnych żydowskich małych banków, a czytelników obsługiwała biblioteka im. Brennera, która posiadała 1400 egzemplarzy książek i 175 czytelników.

Żydzi kierowali kobryńskimi przedsiębiorstwami: cegielnie należały do Mote Wajnsztejna, Szlomy Pińczuka, Szlomy Rimlanda, tartak – do Hurwica, trzy wiatraki parowe – do Brojtbarda, Jedwaba, maślarnie – do Kaca, Lejzera i Berla Aliników, fabryka sznurów – do Kobrińca i Kramana, fabryka papierosów – do Lejzera Tenenbojma, fabryki mebli – do Mezricza, Słomiańskiego, garbarnie – do Altera Pińczuka, piekarnia – do Gorzańskiego, fabryka mydła – do Altera Mazurskiego, fabryka wody sodowej – do Palewskina, Wiezenszteina, fabryka świec – do braci Tenenbojm.Wydawano gazetę „Kobriner Sztyme” (jid. Głos Kobrynia).

Pogromy, epidemie i pożary

Kobryń wielokrotnie doświadczał różnego rodzaju klęsk. We wrześniu 1648 r. oddziały kozackie Bogdana Chmielnickiego, którego Żydzi nazywali Chmiel-złodziej, niech będzie wymazane jego imię, podpaliły Kobryń. Wg kroniki Natana Hanowera zabito wówczas 200 rodzin żydowskich. Kobryń był dwukrotnie spustoszony przez wojska szwedzkie w 1666 r. i na pocz. XVIII w. Powstało nawet kobryńskie porzekadło w języku jidysz o tych ciężkich czasach – Gej cu di szwedn! (jid. Idź do Szwedów!). W 1662 r. miasto zostało ograbione przez wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego pod dowództwem marszałka Żeromskiego. W 1711 r. zaraza morowa pochłonęła życie ponad połowy mieszkańców Kobrynia, co spowodowało m.in. upadek handlu i rzemiosła. W 1895 r. podczas pożaru spłonęło 310 domów mieszkalnych, w pożarze z 1896 r. spłonęło 210 domów, bez dachu nad głową pozostało ponad 2 tys. mieszkańców, a w kolejnym pożarze w 1905 r. zniszczone zostały 104 domy.

Zakazanie Żydom dzierżawienia ziem na obrzeżach strefy osiedlenia w 1882 r. oraz wprowadzenie monopolu wodnego w 1897 r. poskutkowało masową emigracją Żydów do Ameryki. W ten sposób w 1906 r. z kobryńskiego powiatu do USA i Kanady wyjechało ok. 1,5 tys. osób.

Zariski był człowiekiem, który znalazł się w sercu wielu głównych konfliktów XX w. Był rozdarty pomiędzy przywiązaniem do komunizmu, charakterystycznym dla jego lat młodzieńczych, i późniejszymi, bardziej trzeźwymi rozmyślaniami o sukcesie kapitalizmu. Był rozdarty pomiędzy przywiązaniem do świata rozumu, odrzucającego politykę rasową, a emocjonalną koniecznością znalezienia bezpiecznego miejsca dla tych członków jego rodziny, którym udało się uratować z Holokaustu.

II wojna światowa i Zagłada

Po zajęciu Kobrynia przez Armię Czerwoną 20 września 1939 r. część młodzieży syjonistycznej zbiegła do Wilna, by stamtąd przedostać się do Izraela.

Nowa władza niezwłocznie szerokim frontem przeprowadziła natarcie na prywatny handel. Rozprawiła się z nim bezlitośnie przy użyciu dziwnych podatków i innych represyjnych środków.

Kobryń został zajęty przez wojska niemieckie 23 czerwca 1941 r. Jesienią 1941 r. ludność żydowska miasta (licząca wówczas ok. 8 tys. osób) została zamknięta w getcie składającym się z dwóch oddzielnych części. W getcie „A” znajdowali się Żydzi-fachowcy (wyspecjalizowani pracownicy, rzemieślnicy, medycy i inni), a także ludzie silni fizycznie. Jego granice przebiegały wzdłuż ul. Suworowa, pl. Wolności, ul. Pierwomajskiej i ul. Kirowa. Getto „B” było przeznaczone dla starców, kobiet, dzieci i inwalidów. Jego granice stanowiła zach. część pl. Wolności do mostu, prawej strony ul. Sowieckiej oraz ul. Sportiwnej. Przewodniczącym Judenratu był były kupiec-hurtownik Angielowicz. Budynek Judenratu znajdował się w dawnym szpitalu żydowskim na ul. Pierwomajskiej. Młodzież utworzyła grupę konspiracyjną pod przywództwem urzędnika policji żydowskiej Szaca, kontakt z partyzantami utrzymywał Gerszon Tenenbaum.

W pierwsze dni okupacji został celowo podpalony żydowski dom modlitewny na początku ul. Oktiabrskiej. W konsekwencji całkowicie spłonęła cała dzielnica pomiędzy ul. Oktiabrską a ul. Internacjonalną. W lipcu 1941 r. na polach posiadłości Patryki rozstrzelano pierwszych Żydów w liczbie ponad 200 osób, pojmanych na ulicach podczas obławy. Wkrótce po tym nieopodal wsi Imielin ten sam los spotkał 180 Żydów. […] W czerwcu 1942 r. cała ludność getta „B” w liczbie ponad 2 tys. osób została przewieziona na stację Bronna Góra, gdzie zostali rozstrzelani razem z innymi Żydami obwodu brzeskiego w liczbie 50 tys. W listopadzie 1942 r. ten sam los spotkał więźniów getta „A”, których w liczbie ponad 4 tys. zgładzono na płd. obrzeżach Kobrynia, na polach kołchozu „Nowyj put” (miejsce to otrzymało później nazwę „Dolina śmierci”). W grudniu 1943 r. również tam zostali rozstrzelani ostatni kobryńscy Żydzi – 72 specjalistów z różnych dziedzin, których pozostawiono do obsługi pracowników komisariatu.

Ślady obecności

Znajdujący się na obrzeżach miasta, przy ul. Kutuzowa, cmentarz żydowski został zdewastowany podczas okupacji niemieckiej i niemal doszczętnie zniszczony w czasach ZSRR. Dziś można na nim odnaleźć jedynie nieliczne macewy. Stoi też na nim ustawiona kilka lat temu tablica pamiątkowa z napisem w języku hebrajskim, angielskim i białoruskim.

W lipcu 1944 r. do miasta powróciło 64 Żydów. W latach 50. XX w. gminie żydowskiej Kobrynia odmówiono oficjalnej rejestracji, a pochodzący z 2. poł. XIX w. budynek głównej synagogi został przekształcony w warzelnię piwa. Od końca lat 80. XX w. do 2000 r. budynek nie posiadał właściciela. W 2003 r. zarejestrowano „Żydowską wspólnotę religijną miasta Kobryń”. Organizacja ma w planach renowację kobryńskiej synagogi.