Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Kock - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Kock – miasto w województwie lubelskim, położone około 45 km na północ od Lublina, przy trasie E 19 – Białystok-Rzeszów, na południowym krańcu Równiny Łukowskiej, będącej częścią Niziny Mazowieckiej. Teren na którym ulokowano miasto to nieznaczna wysoczyzna nad dolinami rzek Czarnej, wpadającej do Tyśmienicy, w pobliżu jej ujścia do Wieprza.

Kock, Wschodnia pierzeja rynku
Kock, Wschodnia pierzeja rynku (Autor: Tarajko, Monika)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Historia KockaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kock należy do najstarszych miejscowości na Lubelszczyźnie. Przypuszczalnie około 1167 r. teren ten zajęty przez Bolesława Kędzierzawego został przekazany biskupom płockim. Kock stał się ośrodkiem ich dóbr i jako osada targowa na szlaku z Małopolski na Litwę wzmiankowany był już w 1203 r. Była tu przeprawa mostowa przez rzekę Wieprz. Biskupi założyli w Kocku parafię rzymskokatolicką, odnotowaną już w 1239 r., a w 1417 r. wystarali się u króla Władysława Jagiełły o przywilej lokacyjny dla osady. Prawa miejskie potwierdził król Władysław Warneńczyk w 1443 r. Miasto, położone blisko ziem litewskich i ruskich, narażone było na częste najazdy sąsiadów oraz Tatarów. W 1474 r. dobra kockie znalazły się w ziemi łukowskiej nowo utworzonego województwa lubelskiego. Oddalenie Kocka od Płocka powodowało trudności w gospodarowaniu tymi dobrami. Z tego powodu biskup Erazm Ciołek, dostając w zamian inne ziemie, w 1512 r. przekazał Kock królowi Zygmuntowi Staremu. Królewszczyzną tereny te nie były zbyt długo, gdyż już w 1515 r. otrzymali je Firlejowie. W ten sposób Kock stał się miastem prywatnym. Firlejowie, jeden z najbardziej znaczących rodów Polski w XVI wieku, szczególnie przyczynili się do urbanizacji tych terenów – założyli szereg miast i miasteczek, m.in. Lubartów, Czemierniki, Janowiec i Markuszów. Za ich czasów nastąpił  znaczny rozwój miasta, do czego przyczynił się prowadzony przez nich handel zbożem, spławianym Wieprzem do Wisły i dalej do Gdańska. Jan Firlej wzniósł murowany zamek i murowany kościół. Około połowy XVI w. Firlejowie stali się gorliwymi wyznawcami kalwinizmu. Kościół zamieniony został na zbór, odbyło się tu kilka synodów. Założono również szkołę, w której wykładali wybitni nauczyciele. Kresem rozwoju miasta były wojny połowy XVII w. W 1648 r. Kock zajęli kozacy Chmielnickiego, mordując wielu mieszkańców i paląc zabudowania, w tym szkołę i jej księgozbiór. Kilka lat później, w czasie potopu szwedzkiego przez miasto przechodziły wojska szwedzkie. Na blisko sto lat miasto pogrążyło się w stagnacji. Po śmierci ostatniego z Firlejów – Andrzeja (1659 r.), dobra kolejno przejmowali  jego dalsi krewni – Kochanowscy, Tarnowscy, Zbąscy, następnie Jan Wielopolski, a po nim  jego żona Maria d’Arquien. W 1753 r. miasto kupił Kazimierz Karol Sapieha, a po jego śmierci w 1756 r., dobra przypadły jego córce – księżnej Annie Paulinie z Sapiehów Jabłonowskiej, żonie wojewody bracławskiego Kajetana Jabłonowskiego. Księżna Jabłonowska to postać w historii miasta wybitna – jedna z tych niezwykłych kobiet 2 połowy XVIII w., obok Izabeli z Flemingów Czartoryskiej (Puławy) i Heleny z Przeździeckich  Radziwiłłowej (Nieborów) – zaangażowanych w rozwój swoich dóbr (Kock, Siemiatycze i Wysokie). W Kocku księżna Jabłonowska przebudowała całe miasto. Nadała mu nowy kształt urbanistyczny – założony został nowy rynek i sieć wychodzących z niego ulic, wybudowano ratusz i inne budynki przy rynku, a kościół w południowej pierzei został odbudowany w nowym stylu. Dla siebie Jabłonowska wzniosła na miejscu zamku pałac, obok którego założony został duży park z wieloma egzotycznymi drzewami i krzewami. Projektantem i prowadzącym działania budowlane był wybitny architekt epoki klasycyzmu – Szymon  Bogumił Zug. Dwór księżnej stał się miejscem spotkań ówczesnych wybitnych przedstawicieli świata kulturalnego Rzeczypospolitej – uczonych, pisarzy, poetów i malarzy. Bywał tu także król Stanisław August Poniatowski. 

Po III rozbiorze Polski Kock znalazł się w austriackiej Galicji zachodniej. Księżna Jabłonowska zmarła w 1800 r. Zadłużony klucz dóbr trafił w konsekwencji do rodziny warszawskich bankierów Meissnerów, a w kolejnych dziesięcioleciach do rodzin ich spadkobierców – rosyjskich baronów d’Austett.  Po wygranych cesarza Napoleona w 1807 r. utworzone zostało Księstwo Warszawskie. W czasie walk polsko-austriackich w 1809 r. w bitwie pod Kockiem zginął dowódca szwadronu 5 Pułku Strzelców Konnych wojsk Księstwa – Berek Joselewicz. Joselewicz, urodzony przed rozbiorami na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, stał się symbolem udziału Żydów polskich w walce o odzyskanie niepodległości przez Rzeczpospolitą.

W 1815 r. Kock znalazł się na terenie Królestwa Polskiego w zaborze rosyjskim. Wśród  skupisk ludności żydowskiej Królestwa, jak i na terenie innych zaborów, popularny stał się chasydyzm. W 1829 r. cadyk Menachem Mendel Morgenstern, założyciel jednej z bardziej znanych i silnie rozrodzonych dynastii chasydzkich, obrał sobie Kock na swoją siedzibę. Do niego i jego następców przybywali licznie zwolennicy z Królestwa jak i zza granicy. Wielu z nich osiedliło się w mieście. W czasie kolejnych antyrosyjskich powstań - listopadowego w 1831 r. i styczniowego w 1863 r., w okolicach miasta toczyły się walki z Rosjanami, a w 1863 r. także na jego ulicach. Po upadku powstania styczniowego Kock, jak większość miast w Królestwie, utracił prawa miejskie. W drugiej połowie lat 60-tych XIX w. dobra kockie nabyli Żółtowscy i byli ich właścicielami aż do czasów reformy rolnej w 1944 r. 

Okres po powstaniu styczniowym to czas intensywnej rusyfikacji Królestwa Polskiego, ale też czas działań władz administracyjnych poprawiających funkcjonowanie miast i osad miejskich – brukowanie ulic i układanie chodników, zakładanie ich oświetlenia, zakładanie szpitali i aptek, zakładanie kanalizacji, nakazy wznoszenia budynków murowanych i krycia dachów dachówką lub blachą, poprawa warunków sanitarnych. Powstawały sklepy i warsztaty rzemieślnicze. Znacznie spadła śmiertelność wśród noworodków. W ciągu XIX w. do czasu wybuchu I wojny światowej trzykrotnie wzrosłą liczba mieszkańców z około 1700 do około 6 tysięcy, w tym chrześcijan prawie dwukrotnie – z ponad tysiąca do około 2 tysięcy. Liczba ludności żydowskiej wzrosła zaś prawie siedmiokrotnie – z 550 do prawie 4 tysięcy.

W końcu XIX w. Kock położony w powiecie łukowskim, w guberni siedleckiej był siedzibą władz gminy. Była tu parafia rzymskokatolicka, poczta, szkoła, apteka i dwa młyny. Działały tu także niewielkie zakłady produkujące olej, mydło i ocet. Chrześcijanie zajmowali się tradycyjnie głównie rolnictwem, a Żydzi handlem i rzemiosłem – szczególnie białoskórnictwem. Wśród 324 domów wiele było już murowanych – głównie przy rynku. 

W czasie I wojny światowej administracja rosyjska wraz z częścią mieszkańców, wycofała się na wschód. Po zakończeniu wojny i uzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpił nowy podział administracyjny państwa. W 1919 r. Kock odzyskał prawa miejskie i znalazł się w powiecie łukowskim województwa lubelskiego. Podobnie jak w przypadku innych miejscowości po wojnie spadła liczba mieszkańców Kocka – o około 2 tysiące, w tym Żydów o ponad połowę – do około 1600 osób. Do czasu wybuchu II wojny światowej liczba mieszkańców wzrosła do około 4500 osób, z czego połowę stanowili Żydzi. W okresie międzywojennym w Kocku działał Bank Kupiecki, Kasa Spółdzielcza, Kooperatywa Rzemieślnicza i Oddział Stowarzyszenia Spożywców z Radzynia, Chrześcijańska Spółdzielnia Pożyczkowo-Pieniężna i Spółdzielnia Kredytowa Żydowska. Do Józefa hr. Żółtowskiego – właściciela dóbr kockich (ziemia orna, łąki i lasy) – należał młyn „Papiernia”, krochmalnia i tartak. Większość handlu i usług (95 %) była w rękach Żydów – sklepy „bławatne”, galanteryjne, „kolonialne”, gospodarstwa domowego, spożywcze i z alkoholami. Żydzi prowadzili warsztaty szewskie, kuśnierskie, kaszarnie, olejarnie i piekarnie, w których zajmowali się tak produkcją jak i sprzedażą wytwarzanych towarów. Ponadto handlowali drewnem, bydłem, nabiałem, farbami, skórami i zbożem; wykonywali różne usługi – byli fryzjerami, rzeźnikami, prowadzili piwiarnie i herbaciarnie. Chrześcijanie to tak jak poprzednio głównie rolnicy, a ponadto inne zajęcia przez nich wykonywane to: lekarz, aptekarz, księgarz, handlarz nierogacizną, sprzedawca wędlin – prowadzili też herbaciarnie i restauracje, jako pierwsi zaczęli prowadzić komunikację samochodową z sąsiednimi miastami. W 1927 r. miasto w dużej części zniszczył pożar – spłonęło około 170 budynków we wschodniej i północnej części miasta.

Po wybuchu II wojny światowej do historii przeszła bitwa od Kockiem – jeden z ostatnich epizodów wojny obronnej Rzeczypospolitej przeciwko hitlerowskiemu najeźdźcy. W dniach 2-5 października 1939 r. grupa operacyjna „Polesie” broniła się przed atakiem przeważających oddziałów niemieckich. Po wyczerpaniu się zapasów amunicji dowodzący grupą generał Franciszek Kleeberg podpisał 6 września rano akt kapitulacji. W latach okupacji działania represyjne Niemców przeciwko ludności cywilnej skierowane były szczególnie przeciw Żydom. Już w 1940 r. utworzone zostało getto. Jego mieszkańcy poddawani byli kolejnym, coraz surowszym ograniczeniom. Wielu Żydów zginęło w egzekucjach na terenie miasta i jego okolicach. Getto zlikwidowane zostało w 1942 r. , a jego mieszkańców deportowano etapami do obozu zagłady w Treblince. Pod koniec wojny, jeszcze przed dotarciem tu radzieckiego frontu, Kock został zajęty 23 lipca 1944 r. przez 27 Wołyńską Dywizję Piechoty AK.

Po zakończeniu II wojny światowej miasto znalazło się w powiecie Radzyń Podlaski, w województwie lubelskim. Współcześnie (2014 r.) Kock jest miastem w powiecie lubartowskim województwa lubelskiego i liczy około 3600 mieszkańców.

Historia Żydów w KockuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Można było by przypuszczać, że tak jak w innych miastach należących do Firlejów (Lubartów, Janowiec) Żydzi pojawili się stosunkowo szybko, jeszcze w 1 poł. XVI w., ale jak się wydaje w Kocku było jednak inaczej – może dlatego, że wcześniej miasto należało do biskupów płockich. Wydaje się, że pierwsi Żydzi pojawili się w Kocku dopiero w 1 ćwierci XVII w., ale wkrótce, tak jak większość mieszkańców, zostali wymordowani w 1648 r. przez kozaków Chmielnickiego. Po wojnach połowy XVII w. miasto odbudowywało się powoli. Powracali tu także Żydzi. Od 1670 r. rabinem był tu syn Mojżesza ben Izaaka Judy Limy (Mosheh ben Yitshak Yehudah Lima, autor  Ḥelkat Meḥokek). W końcu XVII w. Maria Wielopolska wydała dokument, w którym zobowiązywała miejscowych Żydów do pełnienia obowiązków wobec miasta, tak jak chrześcijan – do pomagania w razie pożarów, pełnienia straży nocnej, naprawiania dróg, mostów i grobli.

W 3 ćwierci XVIII w. księżna Jabłonowska nadała miastu nowy kształt i wyznaczyła północny kwartał na dzielnicę żydowską. Tam znalazł się najważniejszy budynek kahału – bóżnica, tam do czasów II wojny światowej mieszkało najwięcej Żydów. W specjalnym „Uniwersale” – w 1773 r. – uregulowała także kwestie sądownictwa, wyborów do władz kahału, zasady opuszczania miasta i handlu niektórymi towarami. Z 2 połowy XVIII w. znane są pierwsze statystyki ludności żydowskiej kahału kockiego i miasta. W 1764 r. w kahale było 793 płatników podatku pogłównego, w tym 489 w Kocku. W 1778 r. podatek pobrano od 215 Żydów w mieście i 165 w kahale, a w 1790 r. liczba podatników w Kocku spadła do 120, a w kahale nieznacznie wzrosła – do 179 osób. W skład kahału wchodziło wówczas miasto Kock, 3 miasteczka (Serokomla, Wojciechów i Adamów) oraz 40 okolicznych wsi.

W 1809 r., w czasach Księstwa Warszawskiego, jak wspomniane było wyżej, w potyczce z wojskami austriackimi zginął tu Berek Joselewicz – dowódca jednego z oddziałów ułanów wojsk polskich. Pochowano go w odległości około 1,5 km na zachód od miasta, przy trakcie na Białobrzegi i Łysobyki. W okresie międzywojennym Berek Joselewicz stał się dla Żydów Rzeczypospolitej symbolem ich obecności w historii Polski, a zarazem możliwości prowadzenia przez nich działań zbrojnych – stał się bohaterem dla żydowskiego ruchu skautowskiego. Inny problem to to, jak zareagowali wówczas Żydzi koccy na tę postać oraz problem jego pochówku – pytanie to powstaje w kontekście usytuowania miejsca mogiły Berka – 1,6 km na zachód od miasta i 2 km na zachód od cmentarza żydowskiego.

Źródła archiwalne do Żydów kockich w XIX w. są stosunkowo skromne. Wiadomo, że w 1818 r. „Szkolnikami” byli: Meier Zielkowicz (l. 55), Fiszel Judkowicz (l. 60), Szloma Szmulowicz (lat 35) – będący również „strażnikiem miejskim”. Już wówczas Żydzi w Kocku (przynajmniej niektórzy) posiadali nazwiska – wspomniany jest „Icko Cherszkowicz Siemiatycki Obywatel miasta” – co przy okazji wskazuje na możliwość przystępowania Żydów do prawa miejskiego. Rabinem wówczas był zapewne Szloma Friedman syn Zelmana, zmarły w Kocku jako rabin w 1826 r., w wieku 52 lat. W tym też roku „Szkolnikiem” był: Fiszel Rechtman (l. 58), a „Dozorcą Bożniczym” Boruch Mandelcwajg (l. 54), odnotowany też jako „Pergamnik”. Od czasów Królestwa Polskiego znane są statystyki ludności miasta. W 1820 r. w mieście odnotowano 1706 mieszkańców, w tym 549 Żydów (32 %), w 1827 r. – 1807 mieszkańców, w tym 645 Żydów (ok. 36 %). W 1823 r. nakazem administracyjnym władz zaborczych zostały zniesione na terenie Królestwa Polskiego kahały i zastąpione Dozorami Bóżnicznymi, które miały zarządzać Gminami Żydowskimi i ich budżetami. Dozory (wybierane co 3 lata) miały układać te budżety.

Do 1857 r. ilość mieszkańców Kocka wzrosła do 2632 osób, w tym liczba Żydów do 1480 (o ponad 800 osób – co stanowiło 56 %), podczas gdy liczba rzymskokatolików nieznacznie spadła. Tak znaczny wzrost ilości Żydów wiązał się z tym, że w 1829 r. w Kocku zamieszkał ze swoją rodziną Menachem Mendel Morgensztern (1787-1859) – postać legendarna, słynny cadyk chasydzki, do którego zaczęli przybywać licznie jego zwolennicy i wielu z nich tu się osiedliło. Cadyk ten uzyskał również sympatię właścicieli dóbr kockich, którzy nadali mu działki w południowo-zachodniej części miasta, przy ulicy Łysobyckiej, niedaleko pałacu. Jego syn Dawid (1812-1873) i wnuk Izrael (1840-1905) byli, jak się powszechnie przyjmuje, kolejnymi rabinami w Kocku. Jako zastępca rabina w 1849 r. wymieniany jest Nuta Lewinsohn, a jako „Starszy Duchowny” Szmul Książka. „Szkolnikami” byli wówczas Szloma Wartownik (l. 62), Zelman Wartownik (l. 46) i Judka Rechtman (l. 47) – być może syn poprzedniego „Szkolnika” Fiszera Rechtmana.W wykazie władz duchownych gmin żydowskich w Guberni Lubelskiej z lat 1865-1866 r. w Kocku odnotowano siedem osób – najwięcej w całej wówczas jeszcze dużej guberni. Był to pełniący oficjalnie funkcję zastępcy rabina Dawid Morgenstern (lat 55) oraz sześciu duchownych: Herszek Sajbel (70), wspomniany Nuta Lewinsohn (54), Chaim Dawid Kutner (65), Jankiel Rajch (60), Binem Ajbuszyc (34) i Izrael Morgenstern (25) – zapewne syn wspomnianego wyżej Dawida, późniejszy rabin. W 1873 r. starsi Gminy Żydowskiej wystąpili do władz miasta o odbudowanie spalonych „ławek” (sklepików) w zachodniej pierzei rynku. Podanie podpisali Icek Borensztejn, Herszek Goldberg, Majer Zalcman, Sura Goldman, Szmul Lejbel, Zelman Szyfman, Srul Morgensztern, ..… Cukerman i Dawid Morgensztern. W 1899 r. płatnikami budżetu było 189 Żydów. Zestawienie płatników opracował Dozór Bóżniczy przy udziale wybranych przedstawicieli społeczności żydowskiej Szyji Berenholca, Majera Zalcmana i Zelmana Fajersztajna.

6 sierpnia 1899 r. spłonęły murowana synagoga i murowana łaźnia. 13 lipca 1900 r. na naradzie gminy podjęto decyzję o odbudowie tych budynków. Protokół podpisali obecni Żydzi i Dozór Bóżniczy – m.in. Perec Lerman. Odbudowa obu budynków miała kosztować ponad 16 tys. rubli i może dlatego ciągnęła się długo – do czasów wybuchu I wojny światowej budynek bóżnicy nie został ukończony – stały ściany zewnętrzne, wykonano pokrycie dachowe, ale nie wykończono jeszcze wnętrza. Rabinem był wówczas B.W. Rapeport, co wskazuje na to, że Izrael Morgensztern rabinem już wówczas nie był (choć zmarł dopiero w 1905 r.). W 1903 r. rabina Rapeporta zastąpił Berek Jeremiejewicz Joskowicz Kiersz, a członkiem Dozoru Bóżniczego był Chaim Goldberg. W 1911 r. rabinem był nadal Berek Kiersz, a w skład Dozoru Bóżniczego wchodził Jankiel Marchewka, Herszek Skarbnik i Szyja Grojsman. Berek Kiersz był rabinem także po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. – aż do śmierci w 1925 r. Od 1 września 1926 r. funkcję rabina pełnił Abram Josek Morgensztern (ur. 1870 r.), syn Izraela, prawnuk Menachema, przybyłyby tu z Warszawy. Jego zastępcą był Hersz Zalcberg (ur. 1870 r.) pełniący tę funkcję jeszcze od czasów carskich. Dozorcami Bóżniczymi byli wówczas: przewodniczący – Moszek Wajnberg, wspomniany przed wojną Jankiel Marchewka, Sz. Topel oraz H. Cubek, którego po śmierci w 1928 r. zastąpił Srul Boruch Szulsztajn. Rabin Abram Josek Morgensztern zmarł w Warszawie w 5 stycznia 1939 r. i tam został pochowany. Zastąpił go Hersz Zalcberg, ale na czele chasydów kockich stanął krewny zmarłego rabina, przybyły tu w 1935 r. Srul Lejb Morgensztern (ur. 1910 r. w Łukowie), syn Borucha.

Okres międzywojenny to czas powstawania szeregu organizacji, stowarzyszeń i partii politycznych – zarówno polskich jak i żydowskich. Niektóre partie i organizacje powstały już w końcu XIX i na początku XX w. Społeczność żydowska miała swoją gminną szkołę Talmud -Tora, była tu także jesziwa (od 1913 r.) i prywatne chedery, działał skauting, biblioteka, związki zawodowe i stowarzyszenia branżowe. Wszystkie większe żydowskie partie polityczne miały w Kocku swoje oddziały – od syjonistów po komunistów. W radzie miasta liczącej ponad 20 członków blisko połowę stanowili Żydzi. 4 września 1927 r. duża część miasta spłonęła, w tym ponownie łaźnia i 172 domy. Spowodowało to problemy w finansach gminy, gdyż ucierpiało wielu płatników składki na utrzymanie Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. Na początku II wojny światowej (9 września 1939 r.), w czasie bombardowania zginął Srul Lejb Morgensztern wraz z najbliższymi – w sadzie koło budynku, tzw. „rabinówki”. Po wejściu Niemcy bardzo szybko rozpoczęli represje, skierowane głównie przeciwko ludności żydowskiej. Już w listopadzie spędzono Żydów do synagogi, którą kazano im rozebrać. Rozpoczęły się przesiedlenia ludności żydowskiej do Kocka z miast położonych bliżej (Lubartów) i dalej (Suwałki). W końcu 1940 w północnej części miasta powstało getto, do którego musieli przesiedlić się wszyscy Żydzi. Likwidację getta rozpoczęto pod koniec 1942 r. Poprzedziły tę akcję 2 duże egzekucje w lecie tego roku – w każdej rozstrzelano ponad 200 osób. Jesienią ludność żydowską popędzono do Łukowa, skąd została ona przewieziona do obozu zagłady w Treblince.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Prowadzone na początku XXI wieku prace porządkowe na rynku i budowa wschodniej obwodnicy Kocka poprzedzone były rozpoznaniami archeologicznymi, w wyniku których ustalono położenie jednej z oficyn koło kościoła (2 poł. XVIII w.), a na wschód od miasta resztki folwarku (XVIII-XIX w.). Znaleziono także szereg przedmiotów z wcześniejszych stuleci. Badania sugerują, że przedlokacyjna osada znajdowała się na wschód od kościoła, ale nie odpowiedziały na pytanie o miejsce i kształt miasta lokacyjnego (z XV w.), przed przebudową przeprowadzoną za czasów księżnej Jabłonowskiej w 3 ćwierci XVIII w.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Współczesny kształt miasta – rynek ze stosunkowo regularną siecią wychodzących z niego ulic – powstał za czasów księżny Anny Jabłonowskiej, według koncepcji Szymona Bogumiła Zuga. Plan ten został „nałożony” na poprzedni kształt – lokacyjny, za którego pozostałość uważany jest dość nieregularny układ ulic we wschodniej części miasta. Od południa i południowego-zachodu miasto otaczają stawy, toteż Kock rozbudowany został na zachód. Centrum to rynek z biegnącą wzdłuż pierzei wschodniej główną, przelotową ulicą miasta. Ulica ta była częścią traktu z Lublina przez Radzyń Podlaski do Białegostoku (E 19) – obecnie jego funkcję przejęła nowa szosa poprowadzona na wschód od miasta. Z nadaniem nowego układu przestrzennego miastu wiązały się prace przy zabudowie rynku. Po środku południowej pierzei rynku wzniesiony został kościół – być może na miejscu poprzedniego. Po środku zachodniej pierzei wybudowano ratusz ze sklepami w budynkach po obu jego stronach. W założeniu budynki murowane miały być także w pozostałych pierzejach. Z południowo-zachodniego narożnika rynku wybiega ulica w stronę zespołu pałacowo-parkowego; z południowo-wschodniego narożnika – ulica w stronę założonego zapewne także wówczas cmentarza chrześcijańskiego, a z północno-wschodniego narożnika trakt radzyński, od którego odgałęzia się droga do cmentarza żydowskiego. Z północno- zachodniego narożnika wybiega na wschód trakt łysobycki (białobrzeski), obecna ulica Berka Joselewicza, prowadząca w stronę stawów i papierni. Kwartał żydowski to północna i północno-wschodnia część miasta. Tu znajdowała się główna bóżnica i łaźnia żydowska. Po zniszczeniach II wojny światowej tę część Kocka nieco przekształcono – ulica Szkolna (dziś J. Piłsudskiego) przejęła funkcję ulicy Radzyńskiej – głównego traktu wybiegającego z Kocka na północ.

Instytucje wyznanioweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Parafia rzymskokatolicka założona przez biskupów płockich, być może na początku XIII w., wzmiankowana w 1239 r. Kolejny kościół przejęty w 2 połowie XVI w na około sto lat na zbór kalwiński. Funkcję parafii pełnił wówczas kościół szpitalny św. Ducha, ufundowany przez Firlejów około połowy XVI w. Parafia rzymskokatolicka wznowiona w 1645 r., funkcjonuje nieprzerwanie do dziś i wchodzi obecnie w skład dekanatu radzyńskiego diecezji siedleckiej.

2) Kahał żydowski według niektórych autorów mógł powstać już w XVI w., choć bardziej pewne, że istniał na początku XVII w. W czasie najazdu Chmielnickiego Żydzi zostali wymordowani i kahał przestał istnieć. Wznowiony po około 20 latach, otrzymał przywileje określające prawa i obowiązki Żydów – jeden w końcu XVII w. od Marii Wielopolskiej i drugi w 1773 r. od księżnej Jabłonowskiej. Kresem społeczności żydowskiej Kocka była jej zagłada w czasie okupacji hitlerowskiej (egzekucje i wywózka do obozu zagłady w Treblince) w 1942 r.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Prawo magdeburskie będące podstawą funkcjonowania miasta ustalały jego władze – burmistrza i radnych oraz wójta i ławników. W okresie międzywojennym blisko połowę rady miasta stanowili przedstawiciele społeczności żydowskiej.

2) Rzemieślnicy skupieni byli w cechach, a od końca XIX w. w korporacjach i związkach zawodowych.

3) W potwierdzeniu lokacji miasta w 1443 r. ustanowiono jarmark na Boże Ciało, a cotygodniowe targi miały odbywać się w czwartek.

4) Towarzystwa i stowarzyszenia o charakterze gospodarczym zaczęły powstawać jeszcze w końcu XIX w., a organizacje oświatowe, sportowe i kulturalne w okresie międzywojennym.

5) Szkoła parafialna została założona już XV w. W 1595 r. powstało tu słynne gimnazjum kalwińskie, zniszczone razem ze zbiorami przez wojska Chmielnickiego w 1648 r. Parafialna szkoła rzymskokatolicka istniała w XVIII i XIX w. W XIX w. działało w Kocku „Towarzystwo Szkoły Elementarnej”, do którego szkoły uczęszczały też dzieci żydowskie. W okresie międzywojennym było tu kilka chederów, gminna Talmud-Tora (elementarna szkoła dla najuboższych dzieci i sierot), szkoła religijna dla dziewcząt Bejs Jakow i założona jeszcze w 1913 r. jesziwa. Nie wiadomo gdzie się one znajdowały. Dzieci żydowskie uczęszczały też do szkoły państwowej przy ul. Warszawskiej. W tzw. „domu cadyka” została założona w 1933 r. „szkoła husytów”.

6) Wśród żydowskich partii politycznych działających przed II wojną światową trzeba wymienić Mizrachi, Agudas Isroel i Hitachdut. Żydzi należeli też do KPP.

Zabytki architektury i budownictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Zespół kościoła parafialnego p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Drewniany kościół wzmiankowany w 1447 r., został zastąpiony za czasów Firlejów świątynią murowaną, przejętą na zbór kalwiński. W czasie najazdu kozaków Chmielnickiego (1648 r.) miasto, w tym kościół, zostało zniszczone. Zbąscy odbudowali świątynię już jako kościół rzymskokatolicki. Na jego miejscu księżna Anna Jabłonowska ufundowała, podczas przebudowy miasta, nowy kościół. Świątynia ta, murowana, o formach klasycystycznych, została wzniesiona w latach 1779-1790, według projektu Szymona Bogumiła Zuga. Zespół kościelny kościół, dwie dzwonnice, plebania i szkoła tworzył symetrycznie skomponowaną południową pierzeję rynku. Kościół rozbudowany w 1898 r., konsekrowany był w 1902 r., częściowo zniszczony w 1939 r., odbudowany został przed 1950 r.

Kock, Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
 

2) Zespół pałacowo-parkowy wzniesiony przez księżną Annę Jabłonowską na miejscu dawnego zamku Firlejów, według projektu Szymona Bogumiła Zuga, około 1780 r. Zespół to barokowe, osiowe, symetryczne założenie „między dziedzińcem a ogrodem” – tworzy je korpus główny, dwie oficyny połączone galeriami, dziedziniec, brama wjazdowa i most. Około 1840 r. zespół przebudował nieco Henryk Marconi. Obecnie w pałacu mieści się Dom Pomocy Społecznej.

Kock, Pałac Jabłonowskich
 

3) Zespół drewnianej i murowanej zabudowy miasta z końca XIX i pocz. XX w.

4) Tzw. „Rabinówka” – dom w którym przed II wojną mieszkał Izrael Lejb Morgensztern i mieściła się jesziwa to charakterystyczny narożny, parterowy budynek drewniany z wieloboczną wieżyczką na piętrze, położony przy skrzyżowaniu ulic Wojska Polskiego, Warszawskiej i Polnej. Przed II wojną światową dom ten określony był jako położony przy ul. Wesołej 34 (dziś ul. Wojska Polskiego). Został on wybudowany na przełomie XIX i XX w., przypuszczalnie z przeznaczeniem na pocztę. Właścicielami tego budynku w okresie międzywojennym byli Binem Warum i Icek Szulman. Abraham Josek Morgenstern przeprowadził się do tego domu w 1933 r. i utworzył tam „szkołę husytów”.

Dom cadyka - Rabinówka w Kocku
 

5) Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Cmentarnej. Cmentarz założony na wschód od centrum. Takie usytuowanie cmentarza związane jest zapewne z przebudową planu miasta przez Annę Jabłonowską w 4 ćwierci XVIII w.

6) Cmentarz żydowski przy ul. Jana Chrzciciela. Nie wiadomo gdzie znajdował się cmentarz żydowski przed powstaniem nowego układu urbanistycznego Kocka w 2 połowie XVIII w. Nowy cmentarz został usytuowany poza miastem, w odległości 1 km na północny-wschód od centrum, wśród pól, na lekko opadającym w kierunku południowo-zachodnim stoku. Najstarsza zachowana macewa pochodzi z 1819 r. Na cmentarzu chowano kolejnych cadyków z dynastii Morgenszternów, począwszy od Menachema Mendla w 1859 r. Nad ich grobami postawiono ohel – murowany z czterospadowym dachem. Przed wojną teren cmentarza ogrodzony był rozpiętymi na drewnianych słupach drutami. W pobliżu bramy stał dom stróża. Chowano tu też Żydów z Adamowa, Serokomli i Wojcieszkowa. Powierzchnia terenu, po powiększeniu go przed wojną, wyniosła 2,2 ha. W czasie wojny cmentarz został częściowo zdewastowany. Z macew wydobywanych przez Żydów pod nadzorem Niemców wykonano na dziedzińcu pałacowym areszt i wyłożono drogi dojazdowe do pałacu. Na cmentarzu miały miejsce egzekucje. Po wojnie ludność z okolic pozabierała resztę macew piaskowcowych, rozebrany został ohel i dom stróża. W 1958 r. teren ten zaorano i obsadzono drzewami. W latach 1987-1990 stopniowo odbudowano ohel i ogrodzono cmentarz. Wg rozpoznania w 1992 r. zachowało się 21 macew z granitowych kamieni polnych, 3 macewy piaskowcowe, 4 przyziemia macew piaskowcowych, 1 tumba piaskowcowa i 5 nowych macew wmurowanych w ściany ohelu. W następnych latach odzyskano fragmenty kilku kolejnych macew i kilka wykonanych z macew kół do ostrzenia.

Macewy na cmentarzu żydowskim w Kocku
 

7) Mogiła Berka Joselewicza. W czasie walk oddziałów polskich księcia Józefa Poniatowskiego z wojskami austriackimi w 1809 r. zginął pod Kockiem dowódca jednego ze szwadronów ułanów – Berek Joselewicz. Został pochowany w odległości 2 km na zachód od miasta, przy drodze białobrzeskiej. Nad jego grobem usypano kopiec. W 1909 r., jeszcze w czasach zaboru rosyjskiego, właściciel okolicznych dóbr – hr. Edward Żółtowski – ufundował ustawiony na kopcu pomnik, upamiętniający tę postać.

Nieistniejące zabytki architektury i budownictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Bóżnica (przy skrzyżowaniu ul. Szkolnej, Radzyńskiej i Wesołej). Przed wojną bóżnica stała w pn.-wsch. części miasta, przy drodze wychodzącej od rynku na pn. (dziś ul. Piłsudskiego), tu gdzie dziś koło pomnika Kościuszki odgałęzia się od niej droga idąca w kierunku cmentarza żydowskiego (ul. Radzyńska). Bóżnica była dużym murowanym budynkiem, określonym w 1933 r. jako „Synagoga wielka”, łączącym pod swoim dachem funkcje modlitewne (bóżnica i „szkoła modlitewna”) i oraz pomieszczenia gminy. Budynek ten wzniesiony został w 2 połowie XIX w., w 1899 r. spłonął, a w 1 ćwierci XX w. został odbudowany. W budżecie na lata 1926-1927 odnotowano kwoty na jej wybielenie i malowanie, na reperację podłóg i na szyby, a w 1930 r. kwotę „A. Cukrowi za oględziny rodałów bóżnicy i synagogi”. W budżecie na lata 1931-1933 przewidziano kwotę 140 zł „na instalację elektryczną”. Odnotowano też, że remont bóżnicy i synagogi w 1932 r. kosztował 1277 zł i 61 groszy. Na początku II wojny światowej Niemcy wyznaczyli grupę Żydów, którzy pod ich nadzorem musieli rozebrać ten budynek.

2) Domy modlitwy (w pobliżu skrzyżowania ul. Szkolnej, Radzyńskiej i Wesołej). W budżetach gminy z okresu międzywojennego odnotowana jest 1 synagoga i 2 domy modlitwy, jeden z nich znajdował się w jednym budynku z synagogą, skoro w wykazie z 1923 r. oba budynki zostały wymienione razem i wycenione razem – ich wartość określono wówczas na 10 milionów marek. Było to jak można przypuszczać pomieszczenie pełniące też funkcję „szkoły modlitewnej”. „Dom modlitwy” został rozebrany razem z synagogą na początku II wojny światowej. Nie wiadomo gdzie stał drugi „dom modlitwy” – być może był to obiekt należący do zespołu dworu chasydzkiego.

3) Mykwa rytualna. Mykwa stała naprzeciwko bóżnicy „Wielkiej”, po zachodniej stronie ul. Szkolnej. Był to budynek murowany, z 2 połowy XIX w. W 1899 r. spłonął razem z bóżnicą „Wielką” – jeszcze przed I wojną światową odbudowany, rozebrany w czasie II wojny światowej.

4) Dwór chasydzki Morgensternów (ul. Pałacowa i Berka Joselewicza). Nie wiadomo gdzie początkowo, po przybyciu do Kocka w 1829 r. zamieszkał i utworzył swój dwór Menachem Mendel Morgenstern. Wiadomo, że w 1837 r. otrzymał od właścicielki miasta dwie działki przy ul. Pałacowej, a w 1856 r. kolejne dwie przylegające do wcześniej nadanych. Tam przypuszczalnie znajdował się do pocz. XX w. zespół dworu chasydzkiego Morgensternów (dziś w pobliżu rogu ul. B. Joselewicza i ul. Aptecznej).

Zabytkowe założenia zieloneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Park angielski, krajobrazowy z tarasami – przylegający od zachodu do zespołu pałacowego, założony przez księżną Annę Jabłonowską w 4 ćwierci XVIII w.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Wyposażenie kościoła parafialnego p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny – ołtarze i obrazy z epoki klasycyzmu.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Tradycja bitew - w 1809 r. wojsk Księstwa Warszawskiego z wojskami austriackimi (zginął Berek Joselewicz); w 1831 r. oddziałów wojsk powstańczych z wojskami rosyjskimi; w 1863 r. oddziałów partyzantki polskiej z wojskami rosyjskimi; we wrześniu 1939 r. ostatnia bitwa wojny obronnej wojska polskiego pod dowództwem generała Kleeberga z niemieckim najeźdźcą.

2) Księżna Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska – właścicielka miasta i autorka jego dzisiejszego kształtu.

3) Menachem Mendel Morgensztern – słynny cadyk chasydzki, założyciel dynastii chasydzkiej rodu Morgensternów.

ŹródłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego

Archiwum Państwowe w Lublinie

Urząd Stanu Cywilnego – wyznanie mojżeszowe

Rząd Gubernialny Lubelski I

Rząd Gubernialny Lubelski II

Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Społeczno-Polityczny

Starostwo Powiatowe

Urząd Okręgu Lubelskiego 1939-1944

Archiwum Państwowe w Lublinie oddział w Radzyniu

BibliografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sefer Kock, Tel Aviv 1961

M. Paschke, Kock. Studium historyczno-urbanistyczne, Lublin 1986 (mpis WKZ Lublin)

S. Turski, Kock i okolice, Lublin 1989

H. Mierzwiński, Dzieje Kocka do roku 1939, Warszawa 1990

P. Sygowski, Kock. Cmentarz żydowski – Teczka ewidencyjna, Lublin 1992 (mpis WKZ Lublin)

Kock. 580 lat miasta. Wybrane karty z historii (oprac. M. Jesionowski, M. Futera), Kock 1997

T. Futera, Kalendarium miasta Kocka, Jarosław 1998

Pinkas Hakehillot. Encyclopaedia of Jewish Communites. Poland, t. 7, Yad Vashem, Jerosolima 1999, s. 477-480

Studia z dziejów Kocka, t. 1 (red. R. Szczygieł), Lublin 2003

Studia z dziejów Kocka, t. 2 (red. J. Pożarowszczyk), Lublin 2009

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Paweł Sygowski

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Słowa kluczowe