Korzec - przewodnik

Przejażdżka z przyjemnością

Pierwsza wzmianka o osadzie pod nazwą Korczesk pochodzi z Latopisu Kijowskiego i jest datowana na 1150 r. W 1380 r. ziemie koreckie zostały przekazane przez wielkiego księcia litewskiego Jagiełłę księciu Fedorowi Ostrogskiemu. W 1386 r. zbudowano w tym miejscu zamek i zmieniono bieg rzeki Korczyk. Na początku XV w. osada znalazła się w rękach książąt Koreckich, a po Unii Lubelskiej (1569) weszła w skład powiatu łuckiego województwa wołyńskiego. Od XVI w. do poł. XVII w. Korzec był jednym z największych miast Wołynia.

W 2. poł. XVII w. Korzec kilkukrotnie zaznał wielkich zniszczeń, w wyniku których stopniowo podupadał. Od 2. poł. XVIII w. rozpoczęło się ożywienie rozwoju Korca, m.in. powstały tu manufaktury produkujące płótno i tkaniny, a także manufaktury wyrobów skórzanych. W 1788 r. powstała wytwórnia fajansu i porcelany, która po wyczerpaniu lokalnych złóż gliny kaolinowej w 1831 r. została zamknięta. Po II rozbiorze (1793) Korzec przeszedł pod panowanie Imperium Rosyjskiego. Po reformie uwłaszczeniowej (1861) stał się znaczącym centrum handlowym i przemysłowym. W 1887 r. funkcjonował tu browar, 2 zakłady skórzane, fabryka sukiennicza, 5 młynów wodnych parowych, 12 razy w roku odbywały się wielkie jarmarki. W 1898 r. hr. Józef Potocki zbudował tu cukrownię.

W listopadzie 1846 r. miasto odwiedził ukraiński poeta Taras Szewczenko i wykonał kilka rysunków. Szewczenko wspominał Korzec w swojej powieści Progułka z udowolstwijem i nie bez morali (ros. Przejażdżka z przyjemnością i nie bez morału, 1858).

Żydzi z Korca

Obecność Żydów w Korcu została odnotowana w XVI w., choć miejscowa tradycja mówiła o znacznie dłuższej tradycji osadniczej. Społeczność żydowska miasta ucierpiała w czasach powstania Chmielnickiego. W 1655 r. w Korcu pozostało 10 domów żydowskich. Pod koniec XVII w. w mieście zbudowano synagogę. Najstarsza macewa na cmentarzu żydowskim datowana jest na XVII w. W XVIII w. ludność żydowska uprawiała głównie rzemiosło i handel. Żydzi byli właścicielami m.in. 2 garbarni i 14 sklepów.

W 1. poł. XVIII w. w Korcu mieszkał Dow Ber z Międzyrzecza – przyszły przywódca chasydyzmu. Od tego czasu większość Żydów w Korcu stanowili chasydzi. Jednym z popularyzatorów chasydyzmu był Pinchas Szapira, który zamieszkał w Korcu w 1760 r. і wkrótce był znany jako rebe Pinchas z Korca.

Rabbi Pinchas często powtarzał: Dusza człowieka go pouczy i dodawał, wyjaśniając: Nie ma takiego człowieka, którego dusza nieustannie nie poucza. Pewnego razu zapytali go uczniowie: Jeżeli tak, to czemu człowiek jej nie słucha? Dusza uczy nieustannie – odparł rabbi Pinchas – ale nie powtarza..

Drukarnia chasydzka

W 1776 r. w Korcu została założona drukarnia żydowska, która działała do 1819 r. Zachowały się informacje o wydaniu w Korcu 93 tytułów książek. W 1776 r., po uzyskaniu pozwolenia Józefa Klemensa Czartoryskiego, do miasta przybył nieznany z imienia drukarz żydowski. Razem ze współpracownikami, m.in. Mordechajem ben Jaakowem, Szmuelem ben Isacharem Ber Segalem, na przywiezionym przez siebie sprzęcie typograficznym uruchomił oficynę hebrajską. Źródła podają, że prawdopodobnie wspólnie wydali En ha-chaszmal Jehudy ben Israela Ajbiszica. Ok. 1798 r. drukarnię przejęła spółka Szmuela i jego teścia Cwiego Hirsza ben Arie Lejba Margaliota (znanego z działalności w Oleksińcu oraz Szkłowie). Zatrudniono korektorów: Isachara ber ben Menachema ha-Lewi (ojca drukarza Szmuela) i Dowa Ber ben Szlomę. Wspólnicy do 1782 r. wydali m.in. Zohar, Szem, Derech emuna. Drukarnia i wydane tu książki w sposób znaczący sprzyjały rozprzestrzenieniu się chasydyzmu w Polsce i krajach sąsiednich. To właśnie tutaj w 1780 r. światło dzienne ujrzała książka Toldot Jaakow Josef ukazująca podstawy filozofii chasydyzmu. Jej autorem był rabi Jaakow Josef z Połonnego – uczeń i zwolennik BeSzTa.

Kolejnym właścicielem koreckiej oficyny, do 1786 r., był Jan Antoni Krüger, chrześcijanin, właściciel hebrajskiej drukarni w Nowym Dworze. Wydawał książki rabiniczne oraz kabalistyczne (łącznie ukazało się ok. 40 tytułów). Po odejściu do Szkłowa żydowskich typografów (pozostał tylko syn Cwiego Hirsza, Chaim Margaliot), gdzie utworzyli własną drukarnię, Krüger przyjął część pracowników z drukarni w Oleksińcu. 4 lata prowadzenia drukarni przez Krügera były jej najlepszym okresem. Dodatkowym atutem, sprzyjającym rozwojowi drukarni, było przyznanie mu w 1784 r. przywileju zwalniającego jego druki z opłaty stemplowej.

W latach 1786–1794 oficyną kierował ponownie Szmuel ben Isachar Segal – do przyjazdu do Korca Awrahama ben Icchaka Ajzyka, pracującego wcześniej w drukarni w Porycku. Awraham razem z Elijahu ben Jaakowem ha-Lewim zorganizowali nową drukarnię, wydającą książki przez kolejne 25 lat.

Synagogi

W 1865 r. w Korcu funkcjonowało 10 synagog oraz żydowska państwowa szkoła zawodowa pierwszej kategorii. W 1881 r. na skutek wielkiego pożaru spłonęły wszystkie działające w Korcu synagogi – Synagoga Główna, bóżnice krawców, szewców, Berezner-szul, Czarnobyler-szul i inne. Stopniowo zostały one odbudowane (6 z 13 bóżnic było chasydzkich).

W XIX w. liczba ludności żydowskiej wzrosła. W 1847 r. w mieście mieszkało 3832 Żydów, а w 1897 r. – 4608 (76% ogólnej liczby mieszkańców). Na początku ХХ w. w Korcu działała szkoła Talmud-Tora (100 uczniów), prywatna szkoła żydowska і duża biblioteka, а także „Chewra Kadisza” (bractwo pogrzebowe) oraz prywatne żydowskie szkoły zawodowe (odrębne dla kobiet i mężczyzn).

W 1910 r. w Korcu znajdowało się już 15 synagog. W latach 1901–1931 rabinem był Mordechaj Lidski (1863–1931) urodzony w mieście Zdzięcioł na Białorusi. Uczył się w słynnych jesziwach w Wołożynie i Raduniu; wprowadził w synagogach zwyczaj codziennego studiowania jednej strony Talmudu.

Czas zmian

Od początku XX w. w mieście działały oddziały organizacji syjonistycznych „Ceirej Syjon” i „Poalej Syjon”, а od 1905 r. – organizacja „Bund”. W 1914 r. funkcjonowało towarzystwo pomocy ubogim rzemieślnikom żydowskim. Żydzi byli właścicielami 4 magazynów aptekarskich, hurtowni, apteki, jedynej biblioteki, wszystkich 3 księgarni, zakładów skórzanych, wszystkich 3 hurtowni drewna, 3 zakładów miodosytniczych, obu młynów parowych, 2 fabryk sukienniczych, 2 hurtowni piwa, jedynej drukarni, 4 zakładów fotograficznych oraz 84 sklepów (w tym wszystkich 22 manufaktur, 21 sklepów spożywczych). Wśród Żydów było 6 lekarzy (w tym 3 dentystów).

Liczba mieszkańców żydowskich Korca spadła w czasie I wojny światowej. W 1921 r. mieszkało tu 3888 Żydów (83% ogólnej liczby mieszkańców). W okresie międzywojennym liczba ta wzrosła i w grudniu 1937 r. mieszkało tu już 4695 Żydów.

Ustanowienie nowych granic po I wojnie światowej przyczyniło się do zakończenia materialnego rozkwitu miasta. Korzec został wypełniony przez uchodźców, którzy uciekali przed pogromami i nową władzą. W 1917 r. przeprowadzono pierwsze demokratyczne wybory do administracji. Kolejne wybory odbyły się już za polskich rządów. W 1924 r. wielu Żydów wybrano do Rady Miejskiej, а jeden z nich został zastępcą burmistrza.

Jesziwa i Tarbut

Pod koniec I wojny światowej, gdy wojska bolszewickie jeszcze przebywały w Korcu, rozpoczęła swoją działalność szkoła Tarbut z hebrajskim językiem nauczania. W 1920 r. do Korca została przeniesiona jesziwa ze Zwiahla (obecna nazwa miasta – Nowogród Wołyński) na czele z wybitnym rabinem Joelem Sorinem (Szurinem). Co ciekawe, tradycjonalistyczna jesziwa i nowoczesny Tarbut mieściły się pod jednym dachem, nie przeszkadzając sobie nawzajem, lecz także nie nawiązując współpracy.

II wojna światowa i Zagłada

Wojska radzieckie wkroczyły do Korca 17 września 1939 r. Instytucje żydowskie zostały zlikwidowane, a partie polityczne rozwiązane. Żydzi próbowali dostosować się do nowych realiów, ucząc się nowych zawodów oraz zakładając spółdzielnie dla rzemieślników.

Wojska niemieckie wkroczyły do Korca w pierwszych dniach lipca 1941 r. Od razu zaczęto mordować Żydów, niszczyć sklepy i prywatne domy. Przez 5 tygodni trwało masowe „polowanie” na żydowskich mężczyzn, których spędzano do chlewu nieopodal miejskiej apteki pod pozorem dalszego zatrudnienia. Zebrawszy ok. 300 mężczyzn (wśród nich byli też chłopcy w wieku 10–12 lat), wieczorem zaczęto ich wywozić samochodami ciężarowymi z miasta w kierunku Nowogrodu Wołyńskiego. Za miastem zmuszono ich do wykopania rowów, w których potem zostali żywcem zakopani. Podobne akcje były powtarzane, na skutek czego zamordowano prawie 1 tys. Żydów, których zakopano za Korcem w okolicy Góry Kamiennej koło folwarku Szytnia.

Zgodnie z rozkazem komisarza okręgu dra Beyera z dnia 17 września 1941 r., cała ludność żydowska była zobowiązana naszywać żółte łaty na plecach między łopatkami oraz z lewej strony na piersi. Codziennie zabierano ich do odśnieżania dróg do wsi Samostrzały (odległość 16 km), а także wysyłano do lasu do wykonania różnych prac. Z powodu głodu, braku ubrań i leków, dochodziło do masowych zachorowań i zgonów.

Na początku 1942 r. w Korcu powstało getto, do którego spędzono wszystkich Żydów z miasta i okolicznych wsi. Niemcy regularnie przeprowadzali akcje, w czasie których w pierwszej kolejności mordowano osoby niezdolne do pracy, czyli dzieci, osoby starsze i chore.

Likwidacji getta naziści dokonali 21 maja 1942 r. Hitlerowcy spędzili wszystkich Żydów do miejsca zbiórki. Spośród wszystkich wybrano ok. 250 osób, które mogły im się jeszcze przez pewien czas przydać. Pozostałych po przeszukaniu i zabraniu cennych rzeczy, grupami odsyłano na egzekucję. 23 września 1942 r. Niemcy otoczyli getto w celu jego ostatecznej likwidacji.

Pamięć

Spośród wszystkich żydowskich mieszkańców Korca wojnę przeżyło ok. 500 osób. Byli to przeważnie ci, którzy uciekli albo zostali ewakuowani w głąb Związku Radzieckiego. W 1948 r. zgodnie z rozporządzeniem Rady Miejskiej Korca, w budynku dawnej synagogi urządzono kino. W 1959 r. milicja rozpędziła minian, który modlił się podczas święta Pesach w prywatnym domu. W 1970 r. na ludność żydowską w Korcu składało się kilka rodzin.

W latach 90. XX w. w miejscach egzekucji koreckich Żydów z czasów II wojny światowej. ustawione zostały tablice pamiątkowe.

Dziś w Korcu, położonym przy trasie Kijów–Równe mieszka ok. 7 tys. mieszkańców. Liczne tutejsze świątynie chrześcijańskie, a także ohele sławnych rabinów na cmentarzu żydowskim przyciągają do miasta rzesze pielgrzymów. Część ekspozycji stałej w założonym w 2000 r. Muzeum Regionalnym w Korcu poświęcona jest historii żydowskiej społeczności miasteczka.

Cmentarz

W Korcu zachował się stary cmentarz żydowski z nagrobkami z XVII w. Są tu pochowani 3 cadycy: rabi Aszer Cwi (uczeń Dow Bera, Magida z Międzyrzecza, autor dzieła pt. Maajan ha-chochma, hebr. Źródło mądrości), rabi Icchak Izaak ha-Kohen (uczeń rabiego Dow Bera, Magida z Międzyrzecza, autor Brit Kehunat Olam, hebr. Przymierze wiecznego kapłaństwa) oraz rabi Mordechaj (przewodniczący sądu religijnego).