Kosów - przewodnik

Między Hucułami

Kosów to górskie miasteczko położone w dolinie rzeki Rybnica, dopływu Prutu, na granicy Karpat Ukraińskich i Przedkarpacia. Od pn. strony nad miastem wznosi się Góra Miejska (432 m). Kosów stanowi centrum Huculszczyzny Halickiej.

Pierwsza wzmianka o Kosowie jako regularnej osadzie jest datowana na 1318 r., na czasy Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Informację tę znajdujemy w darowiźnie litewskiego księcia Świdrygiełły Olgierdowicza z 31 sierpnia 1424 r. dla swojego „wiernego sługi”, bojara mołdawskiego Włada Dragosynowicza, który otrzymał w posiadanie wsie Kosowo, Brzozowo і Żabie. Dokument został napisany w języku ruskim (języku kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego).

Przekształcenie się Kosowa w miasteczko w 2. poł. ХVI w. związane było z wydobyciem soli w tzw. bani solnej położonej na terytorium dzisiejszej wsi Stary Kosów. Na szczycie Góry Miejskiej w poł. ХVІІ w. zbudowano drewniane umocnienie. W celu odróżniania tego typu umocnionych siedzib szlacheckich od prawdziwych zamków określano je mianem fortalicji. Dominowała ona nad całym miastem i pełniła funkcję obronną w czasie najazdów Tatarów, Turków i szlachciców, którzy walczyli z właścicielami Kosowa.

W czasach Rzeczypospolitej Kosów był własnością państwową (częścią tzw. królewszczyzny). W rejestrze podatkowym z 1579 r. obok nazwy „Koszow, villa” (Koszow, wieś) po raz pierwszy spotykamy nazwę „Koszow, oppidum” (Koszow, miasteczko). W tym dokumencie Kosów występuje jako miasteczko prywatne, będące własnością Michała. Nowo powstałe miasteczko koło „Starego Kosowa” zostało oddzielone od starostwa śniatyńskiego i stało się własnością szlachecką, tworząc wraz z 4 okolicznymi wsiami odrębną włość kosowską.

Bogacąc się na handlu solą, Kosów zawsze kusił opryszków. W 1740 r. do fortalicji kosowskiej zbliżył się oddział legendarnego Aleksego Dobosza. Dla obrony przed rozbójnikami w 1759 r. w Kosowie zorganizowano bazę oddziałów smolaków – prywatnego wojska, na którego czele stanął ówczesny właściciel miasta szlachcic Tadeusz Dzieduszycki.

Pewnego razu Beszt zadał Doboszowi pytanie:

– Jak długo jeszcze będziesz rozbójnikiem? Popatrz, jest w tobie tyle dobroci i miłości do wszelkiego stworzenia, czy nie możesz osiąść gdzieś, pracować na roli, postawić dom, wziąć sobie żonę, mieć dzieci, wychować je i po prostu żyć, jak Bóg przykazał? Czemu tak grzeszysz? […]

A Dobosz zaczął się usprawiedliwiać:

– Cóż mi pozostało innego do roboty, święty człowieku? Wyrosłem ponad miarę i ponad miarę jestem zdrowy i byłem jedyną radością i dumą mojej matki-wdowy. W naszych górach nikt nie wiedział niemal nic o tym, ile złego jest w tym innym świecie. W naszych górach, jak wiesz, panów nie ma, nie wiemy, co to knut ni nahajka nastawnika, nasze grzbiety są dumnie wyprostowane, jesteśmy wolni jak orły. Las jest nasz, wesoło ścigamy niedźwiedzie i jelenie, Połoniny są nasze, pasiemy na nich owce, stamtąd słychać melodie wygrywane na trombitach, fujarkach i dudach, którymi bacowie pasący owce skracają sobie letnie, długie, słoneczne dni.

Musieli dopiero dotrzeć aż do nas werbownicy i komisarze, by zrobić z nas rekrutów, obciąć nam długie, kędzierzawe włosy, odziać w ciasne kajzerskie spodnie i wywieźć nas daleko od domu, do Wiednia, za głęboki Dunaj, tam, gdzie nawet kruki nie znajdą naszych kości. Przywiedli nas do Kołomyi, gdzie pilnowali nas żołnierze. Aż do późna w noc gadaliśmy, pokrzepiliśmy się, napadliśmy na strażników, związaliśmy i z ich bronią uciekliśmy w góry, w nasze góry. Od tej pory prowadzimy z nimi i z ich prawami walkę. Walkę na śmierć i życie. I ciężka jest nasza walka, i straszne jest nasze życie.

 

Wg spisu ludności z końca ХVІІІ w. społeczność Kosowa liczyła prawie 250 rodzin greckokatolickich, ponad 110 rodzin żydowskich oraz 7 rodzin rzymskokatolickich.

Na skutek І rozbioru (1772) Kosów wraz z częścią Pokucia znalazł się w składzie monarchii Habsburgów. Za rządów austriackich, oprócz warzelnictwa soli, zaczęły się rozwijać również inne rzemiosła – kilimiarstwo, rzeźbiarstwo, produkcja wyrobów ceramicznych. Od 1850 r. Kosów stał się centrum tkactwa – w mieście powstało Towarzystwo Tkackie, a w 1882 r. została założona Szkoła Tkacka.

Po wybuchu I wojny światowej Kosów dwukrotnie, w latach 1914–1915 oraz 1916–1917, znajdował się pod okupacją wojsk rosyjskich, czemu towarzyszyły pogromy i rabunki. W listopadzie 1918 r. w Kosowie ustanowiono władzę Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, która utrzymywała się do 26 maja 1919 r., tj. do okupacji rumuńskiej. Od sierpnia 1919 r. Kosów wraz z okolicznymi miejscowościami znalazł się w Rzeczypospolitej.

W okresie międzywojennym w Kosowie funkcjonował szereg społecznych towarzystw i ruchów ukraińskich, zarówno o charakterze legalnym („Kamieniarze”, „Płast”, „Sojusz Ukrainek”), jak też nielegalnym (OUN і KPZU). Istniały również inne organizacje: polskie Towarzystwo Przyjaciół Huculszczyzny; żydowska organizacja kulturalna „Merkaz Ruchani” oraz sportowa „Makabi”. W mieście działały pensjonaty, w których rocznie odpoczywało nawet do 3 tys. osób. To właśnie przekształcenie się Kosowa w kurort doprowadziło do upadku warzelni soli w 1938 r., dzięki której to miasto powstało.

Żydzi z Kosowa

Żydzi zamieszkali w Kosowie prawdopodobnie już w ХVІ w. lub w początku XVII w., jednak nie była to samodzielna społeczność. Cmentarz żydowski powstał w Kosowie dopiero w ХVІІІ w. Właściciele Kosowa w owym czasie – rody Jazłowieckich i Dzieduszyckich – dbając o zwiększenie dochodów, zachęcali kupców i rzemieślników żydowskich do osiedlenia się w mieście za pomocą przywilejów. Stopniowo śródmieście Kosowa zostało zasiedlone przez handlarzy żydowskich, dzierżawców warzelni soli, młynów, majątków i karczm.

W ХVІІІ w. w Kosowie pojawili się chasydzii. Mieszkali tu rabi Nachman (zm. 1746), Baruch ben Abraham (zm. 1782) oraz Menachem Mendel (zm. 1825). W latach 1790–1942 rabinami w mieście byli potomkowie rabbiego Jaakowa Kopla Chasyda (Jaakow Kopl ben Nechemia Fejwel, „chasyd z Kołomyi” – uczeń założyciela chasydyzmu Baal Szem Towa [BeSzT-a], posiadał piękny głos, był chazanem [kantorem] w synagodze BeSzTa; zm. w 1787 r.).

Wg legendy, w latach 20. XVIII w. nawet sam założyciel chasydyzmu Baal Szem Tow przez 7 lat przebywał w odosobnieniu w jaskini na brzegu jeziora niedaleko Kosowa. Tam wznosił modlitwy, zatapiał się we własnych myślach oraz medytował, а także ciężko pracował fizycznie, żeby zarabiać na życie. Możliwe, że właśnie o tym okresie życia wielkiego cadyka opowiada stara chasydzka pieśń w języku jidysz:

Jedna z legend chasydzkich z Sefer Sziwchej haBeszt (hebr. Księga ku chwale Baal Szem Towa, 1814, wyd. pol. 2011) opowiada o spotkaniu BeSzTa w górach koło Kosowa z watażką opryszków Aleksym Doboszem (1700–1745): pewnego razu wielki cadyk pomógł Doboszowi uratować się przed pańskimi hajdukami, wskazując mu drogę do ucieczki przez górski wąwóz. Za to wdzięczny watażka nigdy nie krzywdził samotnika i podarował mu fajkę, z którą ponoć Baal Szem Tow nie rozstawał się do końca swoich dni, chodząc między ludźmi „zawsze z fajką w ustach”.

Pierwsze społeczności chasydzkie powstały w Kosowie oraz w sąsiednich Kutach w poł. lat 30. XVIII w. niedługo po wyjeździe BeSzTa na Podole. Wówczas pojawiły się tam też pierwsze chasydzkie modlitewnie (klojzy): w Kosowie znajdowały się 3 takie bóżnice. Ukształtowała się tu nawet „maleńka kosowska dynastia chasydzka”, z której bierze początek też chasydzka dynastia wyżnicka. Przedstawiciele tych dynastii mieszkali w Izraelu (Safedzie) oraz w USA (Nowym Jorku), gdzie zbudowali szereg synagog.

Synagogi i klojzy

Wszystkie bóżnice w Kosowie, należały do chasydzkiej społeczności miasta. Pod koniec XVIII w. w Kosowie zbudowano drewniany klojz (w tym czasie poświęcono także żydowski cmentarz). Do synagogi przybywali także chasydzi z okolicznych wsi. Obecnie trudno jest ustalić miejsce, w którym stała pierwsza synagoga. Jednak wiemy na pewno, że niedaleko drogi do Kołomyi zbudowano klojz dla dynastii cadyków Hagerów – piękną okazałą budowlę na 200 osób. Koszty na jej budowę przekazał przedsiębiorca zabłotowski Natan Bender.

Centralny chasydzki klojz Kosowa stał mniej więcej w miejscu współczesnego piętrowego budynku mieszkalnego na ul. Nezałeżnosti 126. Była to jednopiętrowa budowla o grubych murowanych ścianach. Salę modlitwy ozdabiał rzeźbiony w drewnie ornament roślinny w brązowym i złotym kolorze.

Wieczorem 17 października 1941 r. budowla została podpalona przez nazistów (w ramach pierwszej dużej „akcji” antyżydowskiej poprzedzonej rozstrzelaniem 7 Żydów szukających tam schronienia). Budowla spłonęła, pozostały jedynie ściany. Inna synagoga, w której mieściła się także szkoła religijna – cheder, ocalała. Obecnie znajduje się w niej siedziba jednego z miejskich urzędów. W pobliżu synagogi stoi dom kosowskich rabinów Hagerów z końca ХІХ w. (ul. Nezałeżnosti 55). Obecnie mieści się tam Kosowskie Muzeum Sztuki Ludowej Huculszczyzny.

Na przełomie wieków

W 1880 r. kosowska społeczność żydowska liczyła ponad 2 tys. osób (78% ludności miasteczka). W 1898 r. w Kosowie został założony oddział lokalny organizacji „Agudat Syjon”. W tym samym roku na koszt mecenasa żydowskiego barona Maurice’a Hirscha w mieście otwarto szkołę rzemieślniczą. W 1909 r. organizacja „Agudat Syjon” założyła szkołę „Safa Brura” z hebrajskim językiem nauczania. W 1938 r. otwarto Kosowskie Gimnazjum Żydowskie, którego dyrektorem był Dawid Segal.

Po I wojnie światowej w Kosowie rozpoczęli aktywną działalność syjoniści, tworząc własne organizacje oraz aktywnie zachęcając lokalną ludność żydowską do emigracji do Palestyny.

W 1921 r. społeczność żydowska Kosowa liczyła ponad 2166 osób przy ogólnej liczbie 4234 mieszkańców. W latach 20. i 30. XX w. wpływ syjonistów w Kosowie znacząco wzrósł. Swe przedstawicielstwa miały partie syjonistyczne różnych nurtów, a także ruchy młodzieżowe „Ha-Szomer ha-Cair” (hebr. Młody Strażnik) i „Ha-Noar Ha-Cyjoni” (hebr. Młodzież Syjonistyczna). Działał klub sportowy „Makabi” ze swoją drużyną piłkarską. W latach 1934–1936 w Kosowie ukazywała się gazeta „Kosower Sztyme” (jid. Głos Kosowa).

W latach 1929–1934 funkcję burmistrza pełnił Żyd – dr Jakub Gertner (1892–1941). Ówczesna Rada Miejska w połowie składała się z przedstawicieli społeczności żydowskiej.

Międzywojenne życie gospodarcze żydowskiego Kosowa było ożywione. W 1928 r. 40 kilimiarzy założyło spółdzielnię kilimiarską, а w 1929 r. w mieście powstał Żydowski Bank Spółdzielczy. Przedsiębiorcy żydowscy byli także właścicielami „Warsztatu Huculskiego” (Gilman) czy zakładów dziewiarskich (Schneiberg i Gund).

 
II wojna światowa i Zagłada

22 września 1939 r. oddziały Armii Czerwonej rozpoczęły okupację Kosowa. Władze radzieckie otworzyły Szkołę Przemysłową Sztuki Huculskiej na bazie Szkoły Tkackiej. Równocześnie miały miejsce okrutne represje w stosunku do miejscowej ludności. Żydowskie instytucje społeczne oraz organizacje polityczne zostały zlikwidowane. Liczebność kosowskich Żydów wzrosła jednak za sprawą uchodźców z okupowanej przez nazistów Polski – w 1941 r. było ich ok. 4 tys. 1 lipca 1941 r. miasteczko zostało zajęte przez wojska węgierskie – sojuszników III Rzeszy. Wraz z początkiem wojny radziecko-niemieckiej jako pierwsze do Kosowa wkroczyły węgierskie oddziały wojskowe, które miały dosyć tolerancyjny stosunek do ludności żydowskiej. W sierpniu 1941 r. władza znalazła się w rękach okupacyjnej administracji niemieckiej. Władze nazistowskie rozpoczęły masowy terror. 16–17 sierpnia 1941 r. miała miejsce pierwsza tzw. akcja: rozstrzelano połowę żydowskiej ludności Kosowa. W kwietniu 1942 r. do Kołomyi przewieziono 600 Żydów (część z nich została zamordowana w Lesie Szeparowskim). W dniach 15–16 października 1941 r., а także przez kolejne miesiące wymordowano ponad 10 tys. osób (kosowskich Żydów oraz mieszkańców okolicznych miejscowości). W maju 1942 r. w Kosowie powstało getto. We wrześniu 1942 r., zostawiwszy w Kosowie jedynie rzemieślników, pozostałych więźniów getta zamordowano albo wywieziono do obozu śmierci w Bełżcu. W listopadzie 1942 r. Kosów został ogłoszony przez nazistów jako Judenrein, tj. „wolny od Żydów”. Na Górze Miejskiej w Kosowie obecnie znajduje się tablica upamiętniająca wszystkie ofiary nazistów.

W czasie wojny w górach dookoła Kosowa działała UPA. Wojska radzieckie wróciły do Kosowa 31 marca 1944 r. Przez kilka miesięcy miasto znajdowało się na linii frontu i zostało bardzo zniszczone

Po wojnie

W odległości 150–200 kroków od kirkutu, na miejscu dawnego zamczyska, znajdują się groby ofiar nazistowskich „akcji” z lat 1941–1942. W 1992 r. ustawiono tam tablicę informującą o tym, że w tym miejscu zostali pochowani Żydzi z Kosowa.

Po II wojnie światowej rozpoczęła się w historii Kosowa nowa epoka radziecka, tzw. „drudzy Sowieci”. Kurorty w Kosowie upadły, lecz w zamian za to dużą wagę przywiązywano do ludowych rzemiosł. Powstały zakłady kilimiarskie im. Szewczenki oraz im. Franki, а także artel rzeźbiarski „Huculszczyzna”. Od 1991 r. Kosów jest częścią niepodległej Ukrainy. W 2001 r. został wpisany na listę Historycznych Miejscowości Ukrainy. Mieszka tu ponad 8 tys. osób, lecz nie ma społeczności żydowskiej.

Cmentarz

Teren pod pierwszy cmentarz żydowski w Kosowie został wydzielony w ХVІІІ w. na stoku Góry Miejskiej (za budynkiem na ul. Nezałeżnosti 42). Zajmuje powierzchnię ok. 1 ha. Na cmentarzu można znaleźć i odczytać napisy na płytach nagrobnych z ХVІІІ–ХІХ w., m.in. macewę Chaima, syna Menachema Mendla z Kosowa; Jacoba Szymona, syna Chaima z Kosowa; Mosze, syna Jaakowa Szymona z Kosowa; Barucha, syna Abrama (zm. 1779); Sary, córki Abrama (zm. 1783); Menachema Mendla, syna Jaakowa Kopla (zm. 1825). Do naszych czasów zachowało się kilkaset macew.