Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Krynki - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Krynki w innych językach: Krienek, Krinek,  קרינק [yid.], Крынки [rus.], Крынкі [bel.]. Nazwa miejscowości wywodzi się od słowa krynica, co ma związek z licznie występującymi tu źródłami, tworzącymi rzeczkę Krynkę.

 

Synagoga Kaukaska w Krynkach
Synagoga Kaukaska w Krynkach (Autor: Majuk, Emil)

Spis treści

[RozwińZwiń]

KrajobrazBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Krynki położone są we wschodniej części województwa podlaskiego nad rzeką Krynką i są siedzibą gminy miejsko – wiejskiej. Gmina Krynki, wchodząca w skład terytorialny powiatu sokólskiego graniczy z Republiką Białorusi, oraz  z gminami Szudziałowo i Gródek. Społeczność gminy liczy ok. 3,5 tys. osób, z tego ok. 2500 mieszka w Krynkach.

Miejscowość leży pomiędzy dwoma obszarami chronionymi: Parkiem Krajobrazowym Puszczy Knyszyńskiej oraz Wzgórz Sokólskich. Tereny te znajdują się w strefie Zielonych Płuc Polski. Gmina kryńska posiada walory przyrodnicze i malowniczy krajobraz, czyste powietrze oraz dobrej jakości wody artezyjskie, co stanowi jej bogactwo naturalne. Przez Krynki przebiega Szlak Tatarski, prowadzący do Kruszynian.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze wzmianki o Krynkach pochodzą z XV wieku i wiążą się z istnieniem dworu książęcego, zbudowanego w Puszczy Grodzieńskiej nad rzeką Krynką.  Położenie u zbiegu dwóch ważnych szlaków komunikacyjnych idących z Grodna na południe to jest Drogi Narewskiej, prowadzącej do Bielska i Traktu Brzeskiego, biegnącego przez Lublin i Sandomierz do Krakowa,  przyczyniło się do powstania przy dworze osady z ludnością służebną i rzemieślniczą. W styczniu 1434 roku król Władysław Jagiełło potwierdził tu Zygmunta Kiejstutowicza na tronie Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz unię Litwy z Koroną. W tym czasie Krynki musiały być już znacznych rozmiarów osadą, skoro w środku zimy mogły pomieścić dwory obu dostojników.

Około 1518 roku nastąpiło królewskie osadzenie miasteczka, co spowodowało napływ z różnych stron osadników o odmiennych wyznaniach i kulturze. W roku 1517 Zygmunt Stary ufundował drewniany kościół wraz z uposażeniem, jako filię parafialnego kościoła w Odelsku. W 1560 roku  Zygmunt August ustanowił w każdy czwartek cotygodniowy targ. W dniu 22 listopada 1569 roku ten sam władca nadał Krynkom miejskie prawo magdeburskie, zgodnie z którym miasto uzyskało autonomię i własny samorząd. Zostały również przydzielone obszerne grunty skarbowe (166 włók), na których rozwijało się kilka wsi-przedmieść.

Dogodne położenie Krynek spowodowały szybki rozwój miasta. Inwentarz Starostwa Grodzieńskiego z 1578 roku, opisujący Krynki, wymienia Stare Miasto, Rynek Nowy i trzy ulice oraz Nowe Miasto z rynkiem i 11 ulicami. Krynki i okoliczne wsie należały początkowo do skarbowych dóbr koronnych i wchodziły w skład Starostwa grodowego w Grodnie. W 1589 roku Uchwała Sejmowa wydzieliła ze skarbu koronnego tzw. „dobra stołowe” przeznaczone na utrzymanie dworu królewskiego, później zamienione na ekonomie królewskie. Krynki znalazły się w Królewskiej Ekonomii Grodzieńskiej.

Pierwsze informacje o Żydach w Krynkach pochodzą z XVI wieku. Zachowane dokumenty  stanowią, że nie byli oni jeszcze mieszkańcami miasta. Nie wykazuje tego inwentarz z roku 1578, gdzie w spisie mieszczan nie ma wyznawców judaizmu. Żydzi, pojawiający się w tym czasie w Krynkach, to byli arendarze pochodzący z innych miast litewskich (Grodno, Brześć), którzy okresowo dzierżawili miejscowe browary i karczmy oraz pobór podatków. W roku 1566 Żydzi grodzieńscy: Hoszko Chaimowicz, Jakub Suhitowicz i Nowach Nachimowicz wzięli w trzyletnią arendę browary i słodownie w miasteczkach: Krynki, Odelsk, Kuźnica i Nowy Dwór. W XVI wieku poborem podatków w Krynkach – od wyszynku alkoholu, młynowego i od żaren miejskich, zajmował się Żyd grodzieński  Nachim Sarewicz, a w roku 1570, za sprawą Zygmunta Augusta arenda przeszła w ręce Żyda brzeskiego Icka.

W czasie panowania Zygmunta III Wazy ludności żydowskiej, mieszkającej w miastach i miasteczkach Wielkiego Księstwa Litewskiego, został wydany przywilej generalny na osiedlanie się oraz na uprawianie handlu i rzemiosła. Potwierdzali to późniejsi królowie polscy. W XVII wieku każda nowa gmina żydowska otrzymywała odrębny akt na prawa i wolności, który wpisywany był do ksiąg grodzkich.

Istnieją przesłanki, że ludność wyznania mojżeszowego przybyła do Krynek z Ukrainy, ogarniętej w tym czasie powstaniami chłopskimi i kozackimi. Już w I połowie XVII wieku Żydzi otrzymali  liczne uprawnienia i wolności, co może świadczyć, że byli oni już mieszkańcami miasta.  Na mocy przywileju Władysława IV z dnia 1 lipca 1639 roku ludność żydowska mogła w Krynkach kupować place, budować domy, zajazdy i oberże, zajmować się handlem, rzemiosłem, produkcją alkoholu, ubojem bydła i sprzedażą mięsa oraz rolnictwem. Przywilej królewski zezwalał Żydom kryńskim przede wszystkim na postawienie łaźni rytualnej (mykwy), założenie cmentarza (kopiszcza) oraz wybudowanie synagogi. Działki pod bóżnicą, cmentarzem i łaźnią zwolnione były od podatków, zaś z domów, placów, ogrodów, pól i sianożęci Żydzi mieli płacić czynsz do dworu kryńskiego.

Wiek XVII dla Krynek nie był pomyślny. Przez miasto przechodziły rozmaite wojska. Wojny moskiewskie, najazdy szwedzkie, epidemie i pożary docierały również tutaj i niszczyły dorobek mieszkańców. W 1659 roku wojska Kniazia Chowańskiego splądrowały miasto i ograbiły kościół.

W dniu 12 stycznia 1662 roku prawa i przywileje nadane ludności żydowskiej z Krynek potwierdził Jan Kazimierz. Żydzi mogli nadal osiedlać się w mieście oraz prowadzić działalność handlową i rzemieślniczą. Ich obowiązkiem było ponosić ciężary miejskie, w tym opłaty żołnierskie, natomiast zwolnieni byli od donatyw i pocztowych pieniędzy.

Mieszczanie kryńscy, nie godząc się na tak szerokie przywileje nadane starozakonnym, w dniu 4 czerwca  1668 roku złożyli skargę na gminę żydowską. Powstał konflikt, który rujnował obie strony, a i samo miasto na tym cierpiało. Sprawę badali królewscy komisarze przysłani do Krynek. Pod groźbą kary finansowej i utratą praw magdeburskich, którą król Jan Kazimierz zagroził chrześcijańskich mieszczan, władze miejskie zawarły ugodę z Żydami i musiały wycofać wszystkie skargi, wnoszone od 1662 roku przeciwko ich prawom. Porozumienie zostało podpisane w Ratuszu kryńskim w dniu 1 lutego 1669 roku. List ugodowy, sporządzony w obecności Rady Miejskiej, w którym mieszczanie zobowiązali się bronić Żydów od wszelkich zagrożeń, potwierdził Jan Kazimierz.

Nie jest znana liczba ludności żydowskiej, osiadłej w tym czasie w Krynkach. Inwentarz miasta z roku 1679 wymienia 14 nazwisk żydowskich (mężczyzn). Ze spisu ulic wynika, że mieszczanie żydowscy zajmowali osiem działek przy Rynku, dwie na ulicy Bielskiej i cztery na ulicy Ostrowskiej. W 1680 roku Żydzi kryńscy zapłacili do skarbu 150 złotych podatków. W tym czasie Krynki zamieszkiwały łącznie 144 rodziny mieszczańskie.

Nadane przywileje umożliwiały ludności żydowskiej nabywanie w Krynkach place i domy. Kupowali je od mieszczan chrześcijańskich, co potwierdzają księgi miejskie kryńskie z XVII i XVIII wieku. Najczęściej nabywali działki w ulicach, gdzie już mieszkali starozakonni. W 1679 roku Żydzi posiadali 14 placów, natomiast na początku XVIII wieku byli właścicielami ponad 60 parceli w mieście. Główne skupisko domów żydowskich znajdowało się przy ulicy Ostrowskiej, Małoostrowskiej, Bielskiej, Sokolskiej i przy Rynku, gdzie ponad połowa placów należała do Żydów.

Głównym zajęciem ludności żydowskiej w Krynkach był handel i rzemiosło. Aby móc je uprawiać Żydzi budowali lub nabywali od chrześcijan kramy rynkowe, służące do sprzedaży różnych towarów.  Na przykład w 1699 roku wójt kryński Kazimierz Węgierski wydał pozwolenie Mendlowi Notkowiczowi na postawienie klatki kramniczej w Rynku, którą Żyd mógł dowolnie rozporządzać. Przywilej Zygmunta III z dnia 26 marca 1629 roku nadawał uprawnienia ludności żydowskiej do zajmowania się rzemiosłem, na mocy którego: rzemieślnikom, którzykolwiek między Żydami są, jakie kto rzemiosło umie, wolno robić bez przeszkody wszelkiej. Nie mogli oni jednak należeć do cechów. Jak podają Inwentarze Krynek, w roku 1713 rzemieślników żydowskich w Krynkach było ok. 80, głównie: szynkarzy, piekarzy, rzeźników, kramarzy i solników.

Wojna północna z I połowy XVIII wieku przyczyniła się do ruiny miasta. Przemarsze różnych wojsk oraz ogromne kontrybucje, ściągane z miejscowej ludności sprawiły zubożenie mieszczan kryńskich. W 1706 roku zatrzymał się w Krynkach król szwedzki Karol XII, idąc z wojskiem na Litwę. Opuszczając miasto wojska szwedzkie nie oszczędziły go, dokonując rabunków. W 1710 roku wojska konfederackie, stacjonujące w Grodnie napadły na miasto. Mieszkańcy bardzo ucierpieli, w tym także ludność żydowska. W czasie kilkudniowego pobytu oddziału w Krynkach żołnierze zdemolowali synagogę, okradli dom rabina kahału kryńskiego oraz ranili wielu mieszkańców. Czteroletnie dziecko żydowskie, stratowane końmi, zmarło w wyniku odniesionych ran.

Sytuacja polityczna w kraju i spadek wartości pieniądza spowodowały wielką drożyznę na surowce i towary. Dotychczasowe źródła dochodów, jakimi były arendy, przestały się opłacać. Targi także upadły i inne prowenta, dlaczego nikt kontraktować arendy nie chce. W roku 1712 zostałanarzuconaŻydom kahałukryńskiego za kwotę 400złotych. Nie mając dochodów, ludność ratowała się wyprzedażą majątku lub pożyczkami pod zastaw. W 1740 roku kilkunastu Żydów kryńskich wzięło półroczny kredyt u Antoniny Kołłątajowej, podczaszyny wołkowyskiej. Zabezpieczeniem pożyczki był zastaw domów i kramów z towarami. Żydzi, nie mogąc spłacić długu prosili o przesunięcie terminu spłaty o kolejne pół roku. Świadczy to o trudnym położeniu mieszczan kryńskich, bez względu na narodowość i wyznanie, którzy nie mając pieniędzy często w ten sposób tracili swój majątek.

Do poprawy sytuacji mieszczan kryńskich miało przyczynić się potwierdzenie wcześniej nadanych praw i wolności, wystawione w 1745 roku przez Augusta III. Król poświadczył Żydom z Krynek poprzednie przywileje, utrzymując prawo do kupowania placów i domów w mieście, zajmowania się szynkarstwem oraz do prowadzenia działalności handlowej i rzemieślniczej. Przeniósł jednocześnie dzień targowy z soboty na czwartek, aby starozakonni mogli spokojnie świętować szabas. Dokument ten podaje, że swobody dla Żydów z Krynek potwierdzali wcześniej królowie: Zygmunt III Waza, Władysław IV, Jan Kazimierz i Jan III Sobieski.

W tym okresie Krynki ulegały częstym pożarom, powodującym zniszczenia zabudowy miasta. W 1756 roku spłonęła pierwsza drewniana bóżnica, stojąca przy Rynku. Społeczność żydowska wystawiła drugą, także drewnianą, na którą, przed rokiem 1762, pozwolenie wydał ks. Jan Zienkowicz, biskup wileński. Po pożarach miasta podjęto decyzję o wystawieniu murowanej synagogi. Żydzi z Krynek, będąc w trudnej sytuacji materialnej, zwrócili się do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o pomoc w postawieniu domu modlitwy. Król pieniędzy nie dał, jedynie pozwolił na wzięcie materiałów (kamieni) po niedokończonych przez Tyzenhauza kramach miejskich. Budowę rozpoczęto więc w 1787 roku ze składek kahalnych. Wystarczyło to na postawienia budynku do pierwszego piętra, na resztę zabrakło funduszy. Ukończono go dopiero w końcu XVIII lub na początku XIX wieku. Chodzi tu o Wielką Synagogę, której fundamenty istnieją do dzisiaj przy ulicy Garbarskiej,  błędnie datowaną na rok 1756.

Dwa wielkie pożary miasta z 1775 roku pozbawiły ludność żydowską domów, warsztatów rzemieślniczych i kramów. W ich wyniku spłonęło m. in. piętnaście browarów żydowskich. Kupiec kryński Mendel Lejbowicz stracił swoje kramy handlowe wraz z towarem, a co nie strawił  ogień, zostało rozkradzione.Pożary musiały dotknąć znaczną liczbę Żydów z Krynek, ponieważ sejm warszawski, obradujący w 1775 roku swoją ustawą uwolnił ich od wrześniowej raty zaległego pogłównego za poprzedni rok, jako na niesposobnym do opłacenia. W dawnej Rzeczpospolitej był to najważniejszy podatek płacony przez Żydów na rzecz skarbu, przeznaczony na potrzeby wojskowe.

W 1764 Sejm uchwalił powszechny spis „głów żydowskich” i naznaczył podatek, zwany pogłównym, w wysokości 2 zł od osoby, z wyjątkiem dzieci poniżej jednego roku życia, który w 1775 roku podniesiono do 3 zł. Wprowadzenie pogłównego wiązało się z pierwszym spisem Żydów w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim. Według wykazów z 1765 roku w Krynkach i okolicy mieszkało 1285 osób pochodzenia żydowskiego, natomiast w 1775 roku rodzin żydowskich szacowano na ok. 150. Liczne pożary miasta, stacjonowanie wojsk rosyjskich w Grodnie, na które ściągano z ludności kontrybucje, oraz ucisk przez władze ekonomiczne spowodowały spadek liczby mieszkańców żydowskich w Krynkach, którzy w cudze strony w żebraniu rozeszli. W 1789 roku Żydów obojga płci było w Krynkach 491 w samym mieście i 57 po wsiach, natomiast „Lustracja dymów” Guberni Kryńskiej z 1795 roku wykazała 128 domów żydowskich na 273 wszystkich istniejących w mieście, które zamieszkiwało 432 osoby wyznania mojżeszowego. W okolicznych wsiach mieszkało 32 Żydów. Notuje się więc spadek liczby ludności żydowskiej. 

Po pożarach Krynek w 1775 roku ówczesny administrator ekonomii grodzieńskiej Antoni Tyzenhauz nadał nowe rozplanowanie. Nie wpłynęło to na fakt, że zniszczone i wyludnione miasto zostało pozbawione ustawą sejmową z roku 1776 praw magdeburskich. Dla pogorzelców ekonomia rozpoczęła budowę nowych domów, chcąc zapobiec w ten sposób emigracji ludności. Według spisu mieszkańców Krynek z 1789 roku zasiedlono 10 nowych ulic, przy których zamieszkali także Żydzi. Były to ulice: Świsłocka – 8 rodzin żydowskich, ul. Warszawska – 20 rodzin, ul. Cerkiewna – 21, ul. Brzeska – 22, ul. Starogrodzieńska – 19, ul. Nowogrodzieńska – 9, ul. Ostrowska – 16 i ul. Uboga – 11 rodzin żydowskich. Pozostałe ulice zasiedlono rodzinami chrześcijańskimi.

Po trzecim rozbiorze Polski Krynki znalazły się w zaborze rosyjskim. Granica Cesarstwa Rosyjskiego z Prusami przebiegała kilka kilometrów na zachód od miasta. Krynki, wraz z okolicznymi ziemiami i wioskami zostały rozdzielone pomiędzy dwóch dygnitarzy carskich: Diwowa i Sokołowa. W 1834 roku, podkomorzy grodzieński Jan de Virion herbu Leliwa, odkupił od senatora Sokołowa majątek wraz z połową miasteczka Krynki i osiadł tu z rodziną. Ród Virionów zarządzał majętnością do 1939 roku, a ostatnim właścicielem był Józef Marian, uczestnik wojny polsko – bolszewickiej 1920 roku i wojny obronnej w 1939 roku. Dwór senatora Dywowa, po jego śmierci przeszedł na własność jego żony, a od 1846 r. pułkownika von Lipcharta. W późniejszych czasach majątek ten, poprzez liczne dzierżawy i wykup ziemi uległ likwidacji. W drugiej połowie połowie XIX wieku należał on do Żydówki Jenty Rafałowskiej Wolfson

Na początku XIX wieku pojawił się w Krynkach przemysł. Już w 1827 r. żydowski przedsiębiorca Josif Giel (Gieles) otworzył manufakturę zajmującą się przerobem owczej wełny i produkcją flaneli. Rok później Giel posiadał cztery maszyny włókiennicze i zatrudniał pięciu pracowników. W ślad za nim poszli inni przedsiębiorcy: Żydzi i Niemcy, którzy napłynęli do Krynek z Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego, inwestując w przemysł garbarski i włókienniczy. W 1840 roku fabrykę sukienniczą otworzył płk Aleksander von Lipchart. Już w 1860 roku manufaktura ta zatrudniała 106 robotników. Do końca lat 70-tych XIX wieku w Krynkach działało: 11 fabryk sukienniczych, 6 garbarni, 4 farbiarnie, 2 gorzelnie, 3 młyny (w tym jeden mielący korę) oraz browar. Właścicielami zakładów włókienniczych byli: Ela Wileński, Abram Rywkind, Herszel Sukiennik, Gerc Gerckes, Fajwel Kopel, Judel Margolis. Do Berki Kryńskiego należała jedyna w całym powiecie grodzieńskim przędzalnia, która w roku 1872 przerobiła 800 pudów przędzy na kwotę 12680 rubli w srebrze.

Rozwój przemysłu spowodował szybki wzrost liczby mieszkańców, głównie pochodzenia żydowskiego. W 1847 r. w kryńskim Okręgu Bóżniczym było 1856 Żydów, zaś w 1878 r. na 3336 mieszkańców  było w Krynkach już 2823 Starozakonnych. Spis z 1897 roku podaje, że na prawie 5000 mieszkańców, 3540 to byli Żydzi.

Zniesienie pańszczyzny i kryzys ekonomiczny z lat 1883 – 1885 spowodowały upadek przemysłu włókienniczego, który dotknął także fabryki sukiennicze w Krynkach. W jego miejsce rozwinęło się garbarstwo, wykorzystujące miejscową bazę surowcową i tanią siłę roboczą. Pod koniec XIX wieku w Krynkach działało 14 garbarni, należących do Żydów, które produkowały 250 tys. skór rocznie.

Trudne warunki pracy i niskie zarobki powodowały niezadowolenie pracowników. Pierwsze wzmianki na temat organizowania się robotników garbarskich w Krynkach przeciwko wyzyskowi fabrykantów pochodzą z roku 1896. Na przełomie XIX i XX wieku miasto stało się ogniskiem zapalnym ruchów strajkowych i ośrodkiem walki robotników o polepszenie warunków pracy i życia. Od 1897 roku garbarze kryńscy zorganizowali kilka dużych strajków, podczas których robotnicy chrześcijańscy i żydowscy wspólnie domagali się m. in. podwyżki płac, skrócenia dnia pracy do 10 godzin i cotygodniowych wypłat. Najpoważniejsze wystąpienie robotników miało miejsce w czasie rewolucji 1905 roku, kiedy strajkujący robotnicy na dwa dni opanowali miasto, ogłaszając tzw. „Republikę Krynecką”.

Koniec XIX i początek XX wieku to okres, kiedy do Krynek zaczęły docierać nowe prądy polityczne i umysłowe, mające wpływ na życie miasta. Jako początek wielu ważnych tendencji w judaizmie należy postrzegać Haskalę (oświecenie), która wywarła swój wpływ na formowanie się różnych ugrupowań żydowskich: liberalnych, nacjonalistycznych, syjonistycznych i socjalistyczno – rewolucyjnych. Pierwsze informacje o Haskali w Krynkach znajdujemy w czasopiśmie „Ha-Cefira” (Przedświt) z 1877 roku, gdzie maskil (oświecony Żyd) Jakub Lejb Zalewski pisał o pogarszającej się sytuacji wychowania młodzieży w Krynkach. Kilka lat później Zaleski założył tu szkołę podstawową z rosyjskim językiem nauczania i starał się o utworzenie przy niej oddziału nauki rzemiosła (szycia i oprawiania książek). W 1901 roku rzemiosła uczyło się 30 uczniów.

W Krynkach bardzo aktywny był ruch anarchistyczny, którego idee przyszły do Krynek z Białegostoku. Grupa skupiała działaczy ze wszystkich prądów i kierunków, a ich celem była działalność terrorystyczna przeciwko władzy carskiej. Jednym z pierwszych liderów ruchu w Krynkach był Becalel Poczebucki. Anarchiści kryńscy brali udział w zbrojnych akcjach, nie tylko w mieście, ale i w innych ośrodkach. W święto Pesach został postrzelony w Krynkach fabrykant Szmul Winer, wracający z synagogi. Żydowski robotnik o nazwisku Sikorski brał udział w zamachu na rosyjskiego ministra spraw wewnętrznych Plehwego. Udany atak przeprowadzili anarchiści na urząd w Krynkach, gdzie udało się zdobyć duże ilości blankietów paszportowych. Inne akcje to: postrzelenie szefa policji białostockiej, próba zasztyletowania w 1904 roku fabrykanta Kagana, zatrudniającego łamistrajków. Znanym anarchistą z Krynek był Niomka (Beniamin) Fridman, który dokonał skutecznego zamachu na komendanta więzienia w Grodnie. Nie mając możliwości ucieczki w czasie pogoni policyjnej, popełnił samobójstwo strzelając do siebie ostatnią kulą.

Nie można pominąć ruchu komunistycznego w Krynkach, który docierał tu z terenów Rosji, a po rewolucji październikowej Związku Radzieckiego. Komuniści szczególnie aktywni byli w okresie międzywojennym. Prowadzili oni działalność propagandową rozwieszając w mieście transparenty i rozrzucając ulotki w miejscach publicznych. Aktywni członkowie to: Josel Kryński, Mojżesz Słopak, Lejba Furman, Izaak Łabędyk, Kiejla Kirzner, Szejma Wajner i inni.

W XIX wieku dotarły do Krynek idee chasydyzmu, żydowskiego ruchu religijnego, mającego podłoże mesjanistyczne, który stanął na drodze tradycyjnemu judaizmowi rabinicznemu.  Chasydyzm zaczął się rozszerzać głównie wśród  ubogich warstw ludności żydowskiej, której w Krynkach nie brakowało. Jak podaje Pinkas Krynki byli tu wyznawcy różnych cadyków (cadyk – sprawiedliwy): ze Słonima, Kocka, Kobrynia, Karlina i Stolina. Rabin stoliński przyjeżdżał do Krynek dwa razy w roku. W okresie międzywojennym wiadomo o chasydach ze Słonima i Stolina, którzy mieszkali w Krynkach i tu prowadzili swoje praktyki religijne.    

Na początku XX wieku w Krynkach intensywnie rozwijało się garbarstwo, wykorzystując duże zapotrzebowanie na skóry dla armii rosyjskiej. Obszar miasta został powiększony o nowe tereny, wydzielone z majątku Jenty, na których budowano nowe garbarnie (wzdłuż ul. Granicznej). W 1913 roku w mieście działało już 28 garbarni i 65 majsterni, czyli zakładów o niepełnym cyklu produkcji skór. W tym czasie liczba ludności wzrosła prawie do 9 tys. W Krynkach działały liczne stowarzyszenia i organizacje żydowskie, partie polityczne i związki zawodowe skupiające robotników garbarskich. Istniało kilkanaście chederów (podstawowych szkól religijnych) i jedna jesziwa (wyższa szkoła wyznaniowa). Funkcjonowała murowana cerkiew prawosławna, wybudowana w latach 1864 -68 i parafia rzymsko-katolicka, której wierni wspólnie z proboszczem walczyli o budowę nowej świątyni. Po ukazie tolerancyjnym z 1905 r., władze carskie zezwoliły na postawienie nowego, murowanego kościoła i w latach 1907-1913 ks. Ludwik Bałaban zrealizował projekt Stefana Szyllera.

Dalszy rozwój miasta przerwała I wojna światowa. Ciężkie walki toczące się wokół Krynek spowodowały zniszczenie części zakładów garbarskich, zabudowań mieszkalnych i gospodarskich m.in. został zniszczony dwór de Virionów.  Zniszczeń tych nie udało się całkowicie usunąć w okresie powojennym. Krynki jednak nie zatraciły charakteru miasta przemysłowego. Nadal rozwijało się garbarstwo i przemysł skórzany, skupiony w rękach żydowskich. Był to trudny okres, gdyż został odcięty dalekowschodni rynek zbytu i zaopatrzenia w surowiec. Wielu Żydów udało się na emigrację do Palestyny, Ameryki Północnej i Południowej, przez co znacznie spadła liczba mieszkańców (w 1921 r. Krynki liczyły 5206 osób). Pomimo tego w Krynkach funkcjonowało 26 fabryk garbarskich, młyny przemysłowe i gorzelnie.

Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu Armii Czerwonej do Krynek, władze sowieckie zlikwidowały wszystkie polskie instytucje administracyjne, drobna wytwórczość przestała istnieć, a część fabrykantów aresztowano i wywieziono w głąb Rosji. Przemysł garbarski został znacjonalizowany. Wiele rodzin z Krynek  poniosło represje ze strony okupanta i zostało zesłanych na Sybir. Po dwuletniej okupacji sowieckiej 28 czerwca 1941 roku do Krynek wkroczyły wojska hitlerowskie. W lipcu Wielką Synagogę zamieniono na warsztat naprawczy czołgów, a w listopadzie tego roku utworzono getto, do którego przesiedlono wszystkich kryńskich Żydów. Getto zajmowało prawie połowę obszaru miasta, na którym stłoczono ok. 5 tys. ludności żydowskiej. Rozciągało się ono pomiędzy ul. Kościelną do rzeki Krynki, ul. Nadrzeczną do mostu na ul. Garbarskiej, dalej wzdłuż wygonu do ul. 1 Maja, Cerkiewną i Rynkową do rynku. W listopadzie 1942 roku przystąpiono do likwidacji getta. Ludność żydowską przewieziono do obozu w Kiełbasinie pod Grodnem, a stamtąd transportami kolejowymi do Treblinki. Wielu mieszkańców Krynek wywieziono na roboty przymusowe do Rzeszy.

Po ciężkich walkach w rejonie Krynek, w dniu 22 lipca 1944 roku, miasto zostało wyzwolone spod okupacji niemieckiej. Wycofujące się wojska hitlerowskie, podkładając ogień lub materiały wybuchowe pod fabryki i domy mieszkalne, niszczyły za sobą miasto. Legły wtedy w gruzach: prawie wszystkie zakłady garbarskie, Wielka Synagoga, poczta, Bank Żydowski, mleczarnia, i wiele kamienic (70%).

Po zakończeniu wojny Krynki znalazły się tuż przy nowej granicy ze Związkiem Radzieckim. Zostały przerwane dawne połączenia komunikacyjne, administracyjne i handlowe. Krynki administracyjnie zostały włączone do powiatu sokólskiego, ponieważ Grodno, do którego miasto należało przez kilka stuleci, zostało po drugiej stronie granicy. Miejscowość, w wyniku zniszczeń, dużego wyludnienia oraz utraty miejskiego i przemysłowego charakteru, w 1950 roku została powtórnie pozbawiona praw miejskich. Odzyskała je dopiero 1 stycznia 2009 roku.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Krynkach nie były prowadzone badania archeologiczne.

Instytucje wyznanioweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1)      Kahał kryński

O początkach kahału, jako podstawowej jednostce organizacji skupiska żydowskiego w Krynkach brak jest danych. Można przypuszczać, że w pierwszej połowie XVII wieku nie była ona jeszcze ustalona, o czym świadczy fakt, że o przyznanie przywilejów dla kryńskich starozakonnych wystąpił z prośbą Żyd wileński Łazarz Mojżeszowicz. Z biegiem czasu społeczność żydowska w Krynkach utworzyła gminę, która podlegała zwierzchności kahału okręgowego w Grodnie. Prowadziła ona działalność administracyjno – skarbową, sądowniczą i religijną. Jej zasięg terytorialny obejmował skupiska żydowskie z Krynek i okolicznych miejscowości. Na czele kahału stali starsi żydowscy, wybierani co roku przez gminę. Byli oni władzą nad ludnością wyznania mojżeszowego i do nich należał, między innymi rozkład podatków i ciężarów na członków gminy. Stanowili oni także sąd, ale tylko w sprawach, gdzie Żydzi byli stronami sporu.W sądach brał udział rabin, jako znający prawo żydowskie.

Dla odbywania praktyk religijnych została wzniesiona drewniana bóżnica, którą umiejscowiono przy zachodniej pierzei Rynku (wtedy prostokątnego) na dwóch placach wolnych od opłat. Opis parafii kryńskiej z 1782 roku podaje: Szkoła Żydowska w mieście Krynkach, innej nie mają Bożnicy na stronie, bo i z wiosek Żydzi na nabożeństwo swoje do tej szkoły zgromadzają się. Pierwsza synagoga istniała do lutego 1765 roku, kiedy to w wyniku pożaru uległa zniszczeniu. W pomieszczeniach tej synagogi w  roku 1687 odbyła się debata Sejmu Żydów Litewskich, tzw. Waad-u, przeniesiona do Krynek z Zabłudowa. W czasie obrad omawiano, między innymi, sprawy podatków, utrzymania wyższych uczelni talmudycznych w każdej gminie i udzielania pomocy potrzebującym. W tym czasie musiał już istnieć cmentarz do chowania zmarłych, zajmujący 2½ placu wolnego od czynszu przy ul. Starogrodzieńskiej oraz łaźnia żydowska, umiejscowiona przy ul. Sokolskiej. Może to świadczyć o rosnącym znaczeniu tutejszego ośrodka żydowskiego, drugiego co do wielkości po Grodnie. O jego pozycji stanowi fakt, że kościół kryński lokował na miejscowym kahale sumę 500 zł polskich, którą w roku 1691 zapisał Marcin ze Szczawina Szczawiński. Żydzi mieli od niej płacić rocznie 40 zł procentu.

Wiek XVIII przyniósł kahałowi kryńskiemu poważne trudności, szczególnie finansowe. Wpływ na to miała wojna północna (1700-1721), przemarsze wojsk i wysokie kontrybucje, ściągane z ludności.  Na tym tle dochodziło do sporów pomiędzy członkami gminy wyznaniowej. Z dokumentu z 1719 roku znany jest konflikt ówczesnego rabina Eliasza Abramowicza ze starszymi przykahałku kryńskiego, gdzie jest zapisane: A że bywszy już odsądzonym od Rabinstwa kryńskiego pod pretekstem długów nowych, tenże Eliasz siedząc w Krynkach, wynajdywał kunsztów (sztuczki) na zdradę i ruinę całej synagogi, miejsce rabinowskie w szkole zasiadał do sądów i rządów kahalnych się wdzierał. W związku z tymi niesnaskami w Krynkach pojawił się komisarz, który miał spór rozstrzygnąć. W swoim dekrecie ów komisarz stwierdził: Aby pomieniony Eliasz Abramowicz z miasta ze wszystkim precz ustąpił, żadnej salwy krom jednego długu złotych 295 do Żydów kryńskich nie zachowując. Taki stan rzeczy powodował, że administracja nie była przychylna kahałom, i że: skarb JKMości i Urząd Ekonomiczny Rabinów w Ekonomiach i Miasteczkach mieć nie chce, i owszem rugować każe. Dokument ten świadczy, że w tym czasie istniał w Krynkach przykahałek, będący filią wspólnoty macierzystej (kahału), powiązanej z nią  poprzez zarząd gminy żydowskiej i rabinat, użytkując wspólnie synagogę i cmentarz. W 1745 roku przełożonym przykahałku kryńskiego był Mendel Lejbowicz, natomiast niejaki Abram Kadyszewicz w roku 1752 posiadał Kartę z Kahału grodzieńskiego pozwoleną w odbieraniu ślubów w przykahałku tutejszym; trzymał on także Dekrety Bractwa Duchownego.

Sytuacja Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII stulecia pogłębiła  i tak nie najlepsze położenie kahału kryńskiego. Wpływ na to miały przemarsze przez Krynki różnych wojsk i pobyty w mieście konfederatów, stacjonujących w Grodnie. Kahał kryński zmuszony był trzykrotnie wznosić synagogi, które budowane były ze składek gminnych. Na kolejną, murowaną zabrakło funduszy, dlatego Żydzi pisali błagalne supliki do króla o wspomożenie. W takich sprawach każdą gminę wyznaniową musiał reprezentować specjalny plenipotent, co nakazywało ówczesne prawo. W 1791 roku takim przedstawicielem kahału kryńskiego, także grodzieńskiego, był Hersz Lejbowicz. O kłopotach finansowych świadczy też fakt, że pod koniec XVIII wieku kościół kryński nie otrzymywał należnych pieniędzy z procentu od lokowanej na kahale sumy, co znalazło swój epilog w sądzie ziemskim grodzieńskim.

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej Krynki znalazły się w zaborze rosyjskim. Ukazem carskim z dnia 20 XII 1821 zlikwidowano kahały, wprowadzając nowe gminy religijne, zwane dozorem bóżniczym. Miały one okrojone kompetencje, ograniczone do spraw religijnych (utrzymanie synagogi, cmentarza i mykwy), szkolnictwa i dobroczynności. Utraciły natomiast kompetencje sądownicze. W 1847 roku dozór bóżniczy w Krynkach liczył 1856 Żydów, zaś w latach 70-tych XIX wieku ok. 3500 starozakonnych na prawie 5 tys. mieszkańców miasta. W tym okresie rozwiązane zostały bractwa pogrzebowe; działały one dalej nielegalnie, zajmując się pochówkami, wspieraniem wdów i sierot.

W okresie międzywojennym żydowska gmina wyznaniowa w Krynkach zajmowała się sprawami religii i szkolnictwem. W skład zarządu gminy wchodzili przedstawiciele partii politycznych, stowarzyszeń i organizacji religijnych, pochodzący z wyboru. Takie wybory odbyły się w dniu 5 sierpnia 1928 roku. Zgłoszono 5 list wyborczych: 1) Organizacja „Poalej Sian”, 2) „Ortodoksi”, 3) Religijni Żydzi (Chasydzi), 4) Organizacja „Bund”, 5) Syjoniści. Cztery mandaty zdobyli Ortodoksi, dwa Syjoniści i po jednym Bund i Chasydzi.

W tym czasie w Krynkach czynnych było 5 synagog i 2 chasydzkie domy modlitwy. Do 1939 roku istniały w mieście: Wielka Synagoga, Duży beit Midrasz, Beit Tefila Chajej Adam, Jentes beit Midrasz, Kaukaski beit Midrasz oraz bóżnica chasydów słonimskich i Chasodim Sztibl Beth Midrasz (bóżnica chasydów ze Stolina). Bractwo Pogrzebowe nadal opiekowało się cmentarzem. Funkcjonowało tu kilkanaście chederów i jedna jesziwa (wyższa szkoła religijna).  Studiowało w niej 50 uczniów, których rekrutował reb Naftali. Ostatnim rabinem w Krynkach był Josif Hezekiel Miszkowsky. Po wywiezieniu kryńskich Żydów do obozów zagłady w Treblince i Oświęcimiu gmina wyznaniowa przestał istnieć.

2)      Parafia rzymsko – katolicka

Parafię  rzymsko – katolickąw Krynkach erygował król Zygmunt I Stary dokumentem wydanym w Wilnie w dniu 15 lipca 1522 roku. Pierwszą, drewnianą śwwiątynię, która otrzymała wezwanie Wszechmogącego Boga, Świętej Anny i Błogosławionych Zygmunta Króla i Stanisława Biskupa, zaczęto budować w 1517 roku. Była to placówka filialna kościoła w Odelsku, której zarządcą został ksiądz Paweł z Ciechanowic, tamtejszy pleban, pochodzący z Mazowsza. Miał on sam, albo przez innego kapłana prowadzić w Krynkach pracę duszpasterską. Jako uposażenie kościół otrzymał trzy puste ziemie we włości kryńskiej, place pod plebanię i ogrody, karczmę z browarem oraz dziesięcinę snopową z dworu Molawica (dziś Malawicze).

Na początku XVII wieku w kościele kryńskim zaszły istotne zmiany, przede wszystkim zmieniła się jego sytuacja prawna. Dotychczas była to placówka filialna kościoła parafialnego w Odelsku. W 1601 roku król Zygmunt III Waza oddał kościół odelski i jego filie w Krynkach i Kuźnicy pod opiekę wikariuszy katedralnych wileńskich. Z ich ramienia w kryńskim kościele miał pracować kapłan zwany komendarzem, tzn. ksiądz, któremu polecono obsługiwać kościół w Krynkach. Parafia kryńska należała do dekanatu grodzieńskiego, przynależnego do diecezji wileńskiej.

W 1639 roku zbudowano nową świątynię. Był todrewniany budynek w kształcie krzyża, z dwiema kaplicami, posiadający siedem ołtarzy, którą w roku 1674 konsekrował biskup Mikołaj Słupski. W roku 1647 roku szlachcic Hrehory Jacynicz ustanowił przy kościele w Krynkach Altarię św. Anny, na którą zapisał 2500 zł, a swój majątek przekazał Kanonikom katedry wileńskiej. Stan posiadania gruntów przez kościół kryński powiększyły zapisy wieczyste różnych rodzin: Sawczyńskich, Grzybowskich, Soroczyńskich. Około roku 1688 obok kościoła została zbudowana niewielka murowana kaplica. Jej fundamenty do niedawna widoczne były po zachodniej stronie budynku obecnej świątyni. Fundatorem był Władysław Tomasz Łazowy, sędzia grodzki grodzieński, kasztelan mścisławski. W czasie wojen z połowy XVII wieku,  szczególnie przemarszu przez miasto wojsk rosyjskich Chowańskiego, ucierpiało wiele domów, kościół kryński został ograbiony, a plebania zniszczona.

W 1714 roku, dzięki staraniom kanonika Jana Zienkowicza drewniany kościół został podmurowany i od fundamentów odrestaurowany. Na początku XIX wieku budynek kościelny był w bardzo złym stanie i groził zawaleniem. W 1817 roku został zamknięty, a nabożeństwa przeniesiono do kaplicy obok kościoła. W 1840 roku ks. Ambroży Leśniewski przystąpił do budowy nowej świątyni. W 1841 roku naprawiono prezbiterium, do którego w ciągu trzech lat dobudowano resztę kościoła.

Pod koniec XIX wieku proboszcz wraz z parafianami podjął decyzję o budowie murowanej świątyni. Zostały sporządzone plany świątyni, jednak władze w Petersburgu nie wyraziły zgody na budowę. Kolejne starania podjęto po wydaniu ukazu tolerancyjnego w 1905 roku. Powstał nowy plan budynku według projektu znanego architekta Stefana Schillera oraz kosztorys na sumę prawie 32 tys. rubli. W październiku 1906 roku władze carskie wydały pozwolenie na budowę. W tym czasie parafianie przygotowywali się do inwestycji. Zebrano część pieniędzy, w Szaciłach pobudowano cegielnię, w której wyprodukowano 170 tys. cegieł, zakupiono drewno do wypalania cegły i kamienie. W 1907 roku założono fundamenty pod nowy kościół. Dzięki ofiarnej pomocy parafian kryńskich i miejscowych rzemieślników, prace budowlane szybko postępowały do przodu. W sierpniu 1912 roku rozebrano stary budynek kościelny, z którego w 1915 roku zbudowano nową plebanię. Administrator Diecezji Wileńskiej ks. Kazimierz Michalkiewicz w dniu 30 listopada 1912 roku uroczyście poświęcił kryńską świątynię.

Od XVI wieku, przy kościele parafialnym w Krynkach istniał przytułek dla ubogich, a w XVIII stuleciu powstała szkółka parafialna. Działały też różne bractwa religijne i zrzeszenia. Najstarszym, istniejącym od XVII wieku, było Bractwo św. Anny. W okresie międzywojennym działały: Katolickie Zrzeszenie Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, Bractwo Różańcowe oraz trzeci zakon św. Franciszka, tzw. tercjarstwo. Dwa ostatnie istnieją do dziś.

3)      Parafia prawosławna

Pierwsze informacje o parafii prawosławnej w Krynkach pochodzą z XVI wieku. Dla ludności ruskiej, ciągnącej do Krynek od strony wschodniej, zaistniała potrzeba założenia parafii prawosławnej i budowy cerkwi. Nastąpiło to na mocy przywileju Zygmunta Augusta,  wystawionym w Wilnie w dniu 26 stycznia 1560 roku. Cerkiew otrzymała wezwanie Narodzenia Chrystusa. Na fundusz cerkiewny naznaczono dwie włóki ziemi w obrębie miejskim (porzeckim i ostrowskim) oraz 3 place w mieście. Dwa z nich trzymał batiuszka Wasyl (na ul. Zawackiej i Nowonietupskiej), natomiast drugi duchowny, o imieniu Kasjan, miał działkę na ulicy Starogrodzieńskiej.

Pierwsza, drewniana świątynia prawosławna stała na placu o pow. 1 morgi, znajdującym się pomiędzy ul. Świsłocką i Zawacką. Inwentarz Krynek z 1578 roku podaje, że obok wymierzono: podle tej Cerkwie placów 2, na których pop Ruski mieszka, w nich pręt[ów] 10. Na sługi cerkiewne plac 1 – pręt[ów] 5. Na szpital dla ubóstwa placów 2, w nich prętów 10. W przestrzeni Krynek świątynię prawosławną umiejscowiono pod wygonem miejskim przy obecnej ul. 1 Maja; na niewielkim wzniesieniu za cerkwią znajdował się cmentarz.

Po unii brzeskiej w 1596 roku parafianie cerkwi kryńskiej przyjęli porządek unicki. Być może wtedy świątynia otrzymała wezwanie Narodzenia NMP. Po skasowaniu unii w 1839 roku duchowieństwo prawosławne przystąpiło do nawracania wiernych na łono Cerkwi. W 1864 roku przystąpiono do budowy nowej, murowanej cerkwi. Wzniesiono ją w stylu eklektycznym na placu, leżącym bliżej rynku. W pierwszej połowie XIX wieku na gruntach, zabranych z funduszu ziemskiego kościoła św. Anny w Krynkach, powstał nowy cmentarz grzebalny.

W 1860 roku do parafii prawosławnej należały miejscowości: Krynki, Ozierany Wielkie i Małe, Porzecze, Jamasze, Sanniki, Służki, Łapicze, Pietrzaszewicze, Kudrycze, Siemionówka, Białogorce, Gieniusze i Kruszyniany. W 1854 roku było 2140 wiernych, a w roku 1907 liczba ich wzrosła do 4082 osób. Obecnie parafię tworzą: miasto Krynki i siedem okolicznych wsi, a ilość wiernych wynosi 650 osób.

4)      Parafia unicka

Parafia unicka w Krynkach istniała w latach 1596 – 1839. Początkowo należała do Diecezji Brzeskiej, a po roku 1828 do nowoutworzonej Diecezji Litewskiej. W 1832 roku rząd carski wydał cztery ukazy skierowane przeciw Unii, a sześć lat później był już przygotowany projekt przywracania prawosławia na terenach ziem Rzeczypospolitej, zabranych przez Rosję w wyniku trzech rozbiorów. W 1839 roku kościół unicki przestał istnieć, a fakt włączenia go do Cerkwi prawosławnej został uczczony wybiciem medalu.

Prawdopodobnie wierni kościoła unickiego w Krynkach korzystali z dawnej cerkwi prawosławnej oraz cmentarza, położonego na wzniesieniu obok świątyni. W połowie XVIII wieku budynek był w złym stanie, jak i dziewięć innych cerkwi w ekonomii grodzieńskiej, które były zrujnowane i odpadłe bez żadnego sposobu. Ich stan był tematem obrad podczas sejmiku grodzieńskiego w 1754 roku.  Opis kryńskiej cerkwi unickiej z 1782 roku podaje, że świątynia była: drewniana, dranicami i w części słomą kryta, waląca się i reperacji nie warta.

W 1804 roku świątynia spłonęła wraz z całym wyposażeniem i dokumentami. Wkrótce po pożarze parafianie wybudowali tymczasową, małą, drewnianą cerkiewkę, krytą słomą. Istniała jednak potrzeba postawienia murowanej świątyni. Dzięki pomocy senatora Diwowa, właściciela części Krynek, przystąpiono do wznoszenia budynku z cegły. Nie ukończono go, gdyż niestabilny grunt spowodował pękanie ścian. W latach 20-tych XIX wieku, wybudowano  więc drewnianą świątynię, która istniała do 1864 roku. W 1810 roku do parafii unickiej należały Krynki i 21 okolicznych wsi.

Wpisy w księgach metrykalnych kościoła św. Anny w Krynkach świadczą o współpracy i wzajemnej pomocy w obowiązkach duszpasterskich duchownych obu obrządków. Szereg z nich dotyczy sakramentu chrztu "z wody", udzielanych wiernym w nagłych przypadkach przez kapłanów obu wyznań bez względu na przynależność religijną.

Po kasacji unii w 1839 roku wierni kryńskiej parafii kościoła wschodniego zostali zapisani do cerkwi prawosławnej. Nie wszyscy unici dobrowolnie zgadzali się na przejście na inną wiarę, dlatego wielu z nich dotknęły represje.   

Instytucje  świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na początku XVI wieku Krynki, na mocy pozwolenia królewskiego, zostały osadzone jako miasteczko. Określono uposażenie nowego ośrodka miejskiego w użytki rolne, wielkość obciążeń i powinności względem skarbu oraz lata „woli” czyli okres zwolnienia od płacenia podatków. Położenie Krynek przy dalekosiężnym trakcie Kraków – Wilno i istnienie tutaj dworu monarszego spowodowało rozwój handlu i rzemiosła. Powstały liczne karczmy. W drugiej połowie XVI wieku było ich w miasteczku 43. Już w roku 1540 funkcjonowały targi czwartkowe, które w 1560 roku oficjalnie potwierdził Zygmunt August. Mieszkańcy Krynek w tym czasie podlegali prawu ziemskiemu i władzy wójta.

W dniu 22 listopada 1569 roku miasto otrzymało prawa miejskie magdeburskie, nadane przez Zygmunta Augusta oraz herb. Teren miasta, wraz z przedmieściami, został wyłączony z obszaru włości i miał podlegać jurysdykcji miejskiej. Miasto przestało podlegać prawu ziemskiemu litewskiemu i zwyczajom pospolitym, a stało się organem samorządowym. Został potwierdzony urząd wójta, który był przedstawicielem pana miasta i dbał o jego interesy. Do jego obowiązków należało przede wszystkim sprowadzanie nowych osadników, wymierzanie gruntów, ściganie przestępców, przygotowanie miasta do obrony oraz ściąganie czynszów i podatków skarbowych na rzecz pana miasta. Wójt stał na czele sądu wójtowskiego, składającego się z ławników, który rozstrzygał w sprawach kryminalnych takich jak: złodziejstwo, zabójstwo, rozbój, gwałt i podpalenie.

Wraz z przywilejem magdeburskim miasto otrzymało autonomię. Burmistrz, wraz z rajcami, stanowił organ samorządowy i był przedstawicielem miasta i mieszczan. Przewodniczył Radzie Miejskiej, która w mieście sprawowała władzę, czuwała nad bezpieczeństwem i porządkiem, targami, cechami i dochodami miasta. Burmistrz stał na czele sądu radzieckiego, któremu podlegały sprawy cywilne i obywatelskie. Miał byćwybierany spośród czterech kandydatów z mieszczan, a jeden z nich zatwierdzony przez króla. Miasto otrzymało wtedy także prawo do drugiego targu w sobotę i czterech jarmarków rocznie. W tym czasie nie występuje jeszcze w Krynkach osadnictwo żydowskie.

W XVII wieku samorząd miejski nadal funkcjonował w Krynkach.  Po wojnach z połowy tego stulecia władze miasta musiały zmierzyć się z ogromnymi trudnościami: zniszczeniem zabudowy miejskiej, dużym wyludnieniem i znaczną utratą mienia. W tym czasie daje się zauważyć zjawisko przejmowania urzędów i stanowisk miejskich przez okoliczną szlachtę. Coraz więcej placów w mieście przechodziło w jej ręce. Zachowane archiwalia z tego okresu nie wykazują nazwisk żydowskich we władzach miasta.

W XVIII wieku znaczenie samorządu miejskiego upadło, a wzrosła władza wójta. Burmistrza, członków Rady i Ławy mianował wójt, a nie pochodziła ona z wyboru. Wystawiane przez Ratusz dokumenty i akty prawne wójt podpisywał i pieczętował swoją pieczęcią, a nie miejską . Całkowitą likwidację autonomii miejskiej przyniosła ustawa sejmowa z 1776 roku, która pozbawiła Krynki praw miejskich magdeburskich na 140 lat. Mieszczanie kryńscy musieli odrabiać pańszczyznę.

W 1870 roku w imperium rosyjskim została ogłoszona reforma miejska, która objęła Krynki. Chociaż nie miały one jeszcze statusu miasta, to pierwsze wybory samorządowe zostały przeprowadzone w 1882 roku, w których na 250 rodzin mieszczańskich, uprawnionych do głosowania było tylko 82 mężczyzn, wszyscy Żydzi. Wybierano starostę jako głowę miasta i trzech członków zarządu. W kampanię przedwyborczą zaangażowały się rodziny żydowskie: Morgowiczów, Finków, Liderów, Kopelów i Berkowiczów. Wybory wygrał Mordechaj Fink. Cztery lata później włodarzem Krynek został Chaim Lider.

W pierwszych, po odzyskaniu niepodległości, wyborach do Rady miasta Krynek w 1919 roku wybrano 24 radnych. Organem zarządzającym był Magistrat, składający się z burmistrza, zastępcy, sekretarza i dwóch ławników. Burmistrzem został Adolf Kuźma, a jego zastępcą Bendet Nyszt z Ceirej Syjon. W 1927 roku wybory wygrał Paweł Carewicz, natomiast Dawid Gotlib z Bundu został wybrany zastępcą burmistrza. W 1938 roku do Magistratu zostało wybranych po 8 przedstawicieli chrześcijańskich i żydowskich. Poalej Syjon otrzymał 6 miejsc w Radzie, natomiast Bund dwa. Paweł Carewicz ponownie został burmistrzem, a jego zastępcą Mejlach Załkin z Poalej Syjon. W okresie międzywojennym burmistrzem Krynek zostawał chrześcijanin, a jego zastępcą był zawsze Żyd.

Po zakończeniu wojny, w Krynkach odradzały się instytucje państwowe, partie polityczne, związki zawodowe, powstawały stowarzyszenia i organizacje o różnym charakterze. Wznowiły działalność: Posterunek Policji Państwowej, Urząd Pocztowo – Telekomunikacyjny, w 1923 roku powstał Spółdzielczy Bank Ludowy, nadal funkcjonował Bank Żydowski założony w 1912 roku przez Jakowa Lejb Zaleskiego. Instytucja udzielała niewielkich pożyczek na dostępnych warunkach, ratując od upadku wielu żydowskich sklepikarzy, rzemieślników i robotników. Bank mieścił się na parterze secesyjnej kamienicy na obecnej ul. Bema; na piętrze działało kino „Modern”.  Przy obecnej ul. Garbarskiej, w budynku Knyszyńskiego mieścił się Sąd Grodzki, w którym urzędował sędzia Przewłocki. Dwie kancelarie notarialne prowadzili Nowicki i Krzyżanowski. Miasto dysponowało własną elektrownią, dzierżawioną przez Żydów i strażą ogniową, której członkami byli także Żydzi. Orkiestrą strażacką kierował Lejzer Kałmanowicz. Istniały dwa szpitale: miejski, w którym lekarzami byli Jepifanow, Mikłaszewicz oraz żydowski, mieszczący się na ul. Czystej obok bóżnicy Jentes bejt Midrasz. Swoje usługi mieszkańcom świadczyli: felczer Max Dula, dentystka Roza Garber i położna Chaja Kagan. Rozwijał się handel (ponad 60 sklepów) i rzemiosło. W 1925 roku założono w Krynkach Związek Rzemieślników Żydowskich, na czele którego stanął Wolf Eksztein. W 1929 roku do zarządu tej organizacji wchodzili: Chaim Kaplan, Chaim Szynder i Baruch Zdzitowski.

W tym okresie były bardzo aktywne, i konkurowały ze sobą na arenie społecznej miasta  dwie żydowskie partie polityczne. Ożywioną działalność w Krynkach prowadził Ogólnożydowski Związek Robotniczy „Bund”, który starał się przywrócić dawne tradycje rewolucyjne w mieście. Partia konsekwentnie przeciwstawiała się programowi syjonistycznemu i opowiadała się za rozwiązaniem kwestii żydowskiej w Polsce w drodze socjalistycznej przemiany ustrojowej i  autonomii kulturalno – narodowej Żydów. Bundowcy prowadzili instytucje kulturalne: biblioteki, żydowskie szkoły podstawowe i związki zawodowe. Dla młodzieży z Bundu powstały organizacje: Cukunft i Skif. Przewodniczącym  Bundu w Krynkach był Dawid Gotlib, znana osoba w Polsce międzywojennej. Aktywnymi członkami tej partii byli m.in. Jankiel Levi – radny w radzie miasta, Tewel Kuncewicki – członek rady miejskiej, Jankiel Temkin, Nachum Blacher – sekretarz Związku Zawodowego Pracowników Garbarskich, Rachela Szuster, Efraim Petrycer – lider Cukunft.       Drugą partią, działającą aktywnie w Krynkach była Poalej Syjon, najsilniejsza partia syjonistyczna w Polsce. Najważniejsze działania syjonistów w Krynkach to: przygotowanie młodzieży do alii, czyli wyjazdu do Ziemi Izraela i wychowywanie dzieci w duchu narodowo-hebrajskim. Celem ruchu było stworzenie socjalistycznego państwa żydowskiego w Palestynie, zaś w diasporze – uzyskanie dla Żydów autonomii narodowej. Z ramienia Poalej Syjon założono w Krynkach organizację młodzieżową, – Syjonistyczna Partia Socjalistyczna „Młodzież Syjonu” (Ceirej Syjon),  liczącą 180 członków. Byli oni aktywni w Radzie miasta, także w radzie gminy żydowskiej (Bendet Niszt) i w różnych instytucjach społecznych, takich jak Bank Ludowy, sierocińce, świetlice, biblioteki, kluby sportowe.

W 1919 roku organizacja Ceirej Syjon założyła w Krynkach ruch He-Chaluc (Pionier), którego zadaniem było przygotowanie młodzieży żydowskiej do życia w Palestynie. Organizowano kursy wieczorowe dla robotników. Rozpoczęto szkolenia swoich członków w pracy fizycznej i w zakresie życia wspólnotowego. Wynajęto duży ogród w pobliżu łaźni miejskiej, gdzie grupa młodych chłopców i dziewcząt uczyła się rolnictwa, ogrodnictwa i innych prac gospodarskich. Krynki były punktem tranzytowym dla pionierów, którzy przybywali do miasta z okolicy, aby przejść tu szkolenie. Pierwsza grupa pionierów z Krynek udała się do Ziemi Izraela w lecie 1920 roku. Wśród nich Szejma Żak, Cwi Rotbort, Ajzik Ostrinski i Awram Nejman. Ruch pionierski rozwinął się i osiągnął największe wpływy w ostatnim roku przed wybuchem II wojny światowej. Organizacja  He-Chaluc miała swoją siedzibę na ul. Cerkiewnej.

Pod patronatem różnych partii i organizacji funkcjonowały w Krynkach  liczne szkoły żydowskie. Organizacja Ceirej Syjon (Młodzi Syjonu) powołała szkołę stowarzyszenia „Tarbut” (kultura) z hebrajskim językiem nauczania. Prowadziła ona działalność  kulturalno – oświatową. W maju 1926 roku Kuratorium w Grodnie nie udzieliło koncesji Zarządowi Towarzystwa Tarbut na prowadzenie szkoły w Krynkach w nowym roku szkolnym. Pod wpływem partii „Bund” była Centralna Żydowska Organizacja Szkolna „CISZO”. Był to ruch tworzenia szkół z językiem wykładowym jidysz, który promował świecką kulturę, opartą na ideałach socjalistycznych. W szkole, założonej w Krynkach ok. 1919 roku, część przedmiotów wykładano w języku polskim, a część w jidysz. Na początku 1920 roku szkoła miała 138 uczniów i 93 studentów. Od roku szkolnego 1923/24 przez pewien okres była zamknięta. Organizacja „Mizrachi” posiadała własną  strukturę szkolną ”Jawne”, w której rozwijała działalność oświatową, opartą na języku hebrajskim. Na początku XX wieku Małka i Sima Grosman otworzyły hebrajską szkołę dla dziewcząt. Od roku 1923 istniała w Krynkach Zawodowa Szkoła Hebrajska pod kierownictwem Djamanta Rosenblata, przygotowująca fachowców dla przemysłu garbarskiego. Przy ul. 3 Maja funkcjonowała siedmioklasowa, powszechna szkoła hebrajska, która mieściła się w dwóch piętrowych budynkach, połączonych nadziemnym przejściem.  W 1938 roku oddano do użytku nowy budynek polskiej szkoły powszechnej, do której uczęszczały także dzieci żydowskie.

W obronie robotników i do walki o polepszenie warunków ich pracy powstały w Krynkach dwa związki zawodowe, do których, razem z chrześcijanami należeli Żydzi. Jednym z nich był Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Odzieżowego. W 1927 roku do władz związku należeli: Lejba Szturmak, Chaim Lewin, Estera Blacher, Nochim Blacher i Eljasz Ryda. Dwa lata później do zarządu weszli: Iryda Glago, Szlima Szturmak, Chana Browda, Izaak Chackiel i Michela Nutron. W tym okresie związek zawodowy przeżywał poważne kłopoty finansowe. Drugi to Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Skórzanego. W 1929 roku przewodniczył mu Michał Carewicz, a członkami byli Abram Zak, Abram Zalewski, Jakub Temkin, Aleksander Czernek. Związki organizowały akcje strajkowe w fabrykach, również pomoc dla zwalnianych z pracy.

W okresie międzywojennym w Krynkach działały różne organizacje społeczne i kulturalno-oświatowe. Liczne bractwa filantropijne niosły pomoc ubogim i potrzebującym. Były to: ochronka dla dzieci, Kuchnia Polsko-Amerykańska dla biednych, Bractwo Bikur Cholim, których członkowie odwiedzali chorych i troszczyli się o ich potrzeby, stowarzyszenie Linas Hacedek świadczyło pomoc ubogim. Funkcjonował teatr amatorski, którego sekretarzem zarządu został w 1929 roku Mejlach Lichtszchein, nauczyciel polskiej szkoły powszechnej. Działały dwa kluby sportowe „Makkabi” i „Bar Kochba” oraz stowarzyszenie „Jutrznia”, którego członkiem był Awram Szmuel Zutz.

Kres działalności instytucji świeckich i wyznaniowych, organizacji społecznych, dobroczynnych i kulturalno – oświatowych przyniosła druga wojna światowa.

Instytucje współczesneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Urząd Miejski w Krynkach jest ośrodkiem administracyjnym dla miasta i kryńskiej gminy. Przy Urzędzie Miejskim funkcjonuje Zakład Gospodarki Komunalnej, Zespól Szkół Samorządowych z własną halą sportową i boiskiem „Orlik”, Przedszkole Samorządowe, wchodzące w skład Zespołu Szkół Samorządowych, Gminny Ośrodek Kultury, Ośrodek Sportu i Rekreacji (boisko piłkarskie, boisko do siatkówki, otwarty basen kąpielowy), Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Ochotnicza Straż Pożarna.

W Krynkach funkcjonuje Posterunek Policji, Placówka Straży Granicznej, Bank Spółdzielczy – filia Banku Spółdzielczego w Białymstoku, Placówka Poczty Polskiej, Stacja Opieki „Caritas”, Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej i Zakład Pielęgnacyjno – Opiekuńczy.

WAŻNE INSTYTUCJE

Urząd Miasta i Gminy Krynki

ul. Garbarska 16, 16-120 Krynki

tel. 85 722 85 59

e-mail: [email protected]

 http://krynki.com.pl/

Gminny Ośrodek Kultury w Krynkach

ul. Grodzieńska 7, 16-120 Krynki

tel. 85 7228 121

e-mail: [email protected]

http://www.gok-krynki.pl

Gminna Biblioteka Publiczna w Krynkach

ul. Cerkiewna 3, 16-120 Krynki

tel. 85 711-27-23

e-mail: [email protected]

Zespół Szkół Samorządowych w Krynkach

Aleja Szkolna 10, 16-120 Krynki

tel. 857228648

e-mail: [email protected]

http://www.szkolakrynki.pl

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwotnie układ przestrzenny Krynek kształtował się wraz z przebiegiem szlaku Wilno – Kraków. W miejscu, gdzie droga rozwidlała się na Trakt Brzeski i Drogę Narewską prawdopodobnie powstał pierwszy rynek, na którym w 1517 roku zaczęto wznosić kościół. W XVI wieku, w czasie prowadzonej przez Bonę pomiary włócznej, miasto zostało przeniesione za rzekę Krynkę i otrzymało nowe  rozplanowanie: prostokątny rynek i siatkę prostopadłych ulic. Zabudowę stanowiły drewniane domostwa, kryte najczęściej słomą, wznoszone na regularnych działkach, wymierzonych wzdłuż 11 ulic. Na placu rynkowym wystawiony był ratusz, budynek wagi miejskiej, postrzygalnia (zakład, w którym przycinano sukno) oraz kramy miejskie. Było to miejsce życia społecznego i gospodarczego. Tu odbywały się wiece, ogłaszane były zarządzenia i obwieszczenia, tutaj koncentrował się handel miejski.

Po pożarach miasta w 1775 roku, które w znacznym stopniu zniszczyły zabudowania kryńskich mieszczan, powstało nowe rozplanowanie Krynek. Inicjatorem unikalnej koncepcji urbanistycznej był podskarbi litewski Antoni Tyzenhauz, ówczesny dzierżawca ekonomii grodzieńskiej, natomiast jego twórcą był włoski architekt Józef de Sacco. Podstawą nowego układu przestrzennego był otoczony domami sześcioboczny rynek, utworzony na miejscu wcześniejszego, prostokątnego placu. Od rynku promieniście odchodziło 12 ulic, przy których znajdowały się austerie (karczmy) i domy kupieckie. Przy nowo wymierzonych ulicach wznoszono budynki mieszkalne, przede wszystkim dla pogorzelców, co miało zapobiec wyludnianiu się Krynek po pożarach. W pobliżu rynku wytyczono dwa place: pod Wielką Synagogą i w miejscu, gdzie obecnie znajduje się cerkiew. Częste pożary miasta spowodowały zniekształcenie rozplanowania Tyzenhauza, lecz ślady jego istnienia przetrwały do naszych czasów.

Wraz z rozwijającym się intensywnie przemysłem garbarskim, przypadającym na drugą połowę XIX wieku, nastąpił kolejny etap urbanizacji Krynek. We wschodniej części miasta, wzdłuż ulicy Granicznej, powstała dzielnica przemysłowa, zabudowana dużymi fabrykami. Przy rynku i w przyległych ulicach wznoszono okazałe kamienice, należące do bogatych Żydów, właścicieli garbarni. Wpłynęło to na wielkomiejski charakter centrum Krynek. Obrzeża natomiast z zabudową drewnianą, zamieszkałe przez ludność rolniczą, przypominały okoliczne wsie. Po zachodniej stronie miasta, pomiędzy ulicami: Białostocką i Kościelną powstała dzielnica żydowska, zwana Kaukazem. Zamieszkiwała ją uboga ludność starozakonna, napływająca do Krynek w poszukiwaniu pracy w miejscowych garbarniach. Inżynier Perelman, który był w Krynkach w 1901 roku tak opisał dzielnicę „Kaukaz”: Błoto nie do przejścia, kałuże, krzywe, pochylające się lepianki, obdarte i smutne, na wpół głodne dzieci, […] żałosny, znużony wygląd kobiet, powszechne narzekania na brak pracy, niezadowolenie robotników z powodu ciężkiej i niebezpiecznej dla zdrowia pracy w fabrykach garbarskich, emigracja młodych – wszystko to świadczy o tym, że w tym zakątku fabrycznym życie mas żydowskich przepojone jest głębokim tragizmem.

Negatywne zmiany w urbanizacji Krynek przyniosła okupacja niemiecka. Naloty bombowe i przejście przez miasto frontu w 1944 roku spowodowało bardzo duże zniszczenie substancji miejskiej: fabryk, urzędów, budynków administracyjnych oraz domów mieszkalnych (70%), co przyczyniło się do utraty przez Krynki charakteru miejskiego.  Po roku 1955 Krynki, będące jeszcze nie tak dawno prężnym ośrodkiem przemysłowym, stały się wsią gminną.

Sześcioboczny rynek wraz z 12 ulicami odchodzącymi promieniście od niego jest jedynym takim obiektem w Polsce, zaś drugim w Europie.  Do II wojny światowej na wybrukowanym placu rynkowym znajdowała się hala targowa z licznymi sklepikami. Po wojnie zostało wytyczone sześcioboczne rondo, a w jego centrum w latach 60-tych XX wieku utworzono park, służący mieszkańcom do wypoczynku.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nie jest wiadomym, czy w Krynkach prowadzone były badania etnograficzne.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ruiny Wielkiej Synagogi - bet ha-kneset (ul. Garbarska)

Na rogu obecnej ulicy Garbarskiej i Zaułku Szkolnego do lat 70-tych XX wieku stała murowana synagoga – bet ha-kneset. Budynek, z granitowych głazów narzutowych wzniesiono na planie kwadratu, z prostokątną salą główną, przylegającymi do niej pomieszczeniami modlitewnymi dla kobiet oraz z przedsionkiem od zachodu. Synagoga była dwukondygnacyjna i podpiwniczona. Miejscowy przekaz mówi, iż podczas jej budowy skonstruowano drewniany pomost, po którym wtaczano ogromne kamienie. Całkowita kubatura wynosiła prawie 7,5 tys. m2. Okazale prezentowało się wnętrze obiektu, a zwłaszcza dużych rozmiarów aron ha-kodesz snycerskiej roboty, wykonany przez nieznanego artystę. Oryginalna bima, ujęta w 8 filarów, górowała nad główną salą modlitw.

Krynki, ruiny Wielkiej Synagogi i drewniana zabudowa miasta
Krynki, ruiny Wielkiej Synagogi i drewniana zabudowa miasta

Podczas okupacji niemieckiej synagoga została wewnątrz zdewastowana, a całe  wyposażenie synagogalne zniszczone. Władze okupacyjne zamieniły budynek na zakład remontowy czołgów – stąd pochodziła duża brama wykuta w północnej ścianie. W 1944 roku synagoga została częściowo zburzona przez wycofujące się wojska hitlerowskie. Nie uległa jednak całkowitemu zniszczeniu, prawdopodobnie dzięki swojej niezwykle potężnej konstrukcji. Po wojnie proponowano odbudować obiekt i przeznaczyć go na cele kulturalne. Na początku lat 70-tych ówczesne władze podjęły decyzję o wysadzeniu synagogi w powietrze, motywując to groźbą zawalenia. Obecnie zachowały się fundamenty budynku.

Synagoga Kaukaska - Kaukaski  bet ha-midrasz (ul. Piłsudskiego)

Dwukondygnacyjna, murowana bóżnica z 1850 roku zbudowana jest na planie kwadratu i kryta czterospadowym, kopertowym dachem. Posiada charakterystyczne okna z półkolistymi zwieńczeniami oraz ozdobne gzymsy i fryzy. Po zachodniej stronie był babiniec dla kobiet. Podczas II wojny światowej budynek został zniszczony, jednak w 1955 roku wykonano remont, zamurowano niektóre otwory okienne i adaptowano bóżnicę na kino. Kaukaski  bet ha-midrasz był 5-razy mniejszy niż Wielka Synagoga. Obecnie mieści się w nim Dom Kultury.

Krynki, Synagoga Kaukaska
Krynki, Synagoga Kaukaska

Przyjęło się, że budowla swoją nazwę zawdzięcza kupcom, którzy z Kaukazu sprowadzali skóry do miejscowych garbarni. Bardziej prawdopodobne jest, że to miano przynieśli ze sobą Żydzi, którzy przywędrowali do Krynek z Kaukazu.

Synagoga chasydów ze Słonimia - Jentes  bet ha-midrasz (ul. Czysta)

Pochodząca z drugiej połowy XIX wieku bóżnica została zbudowana na planie prostokąta z babińcem od strony zachodniej. Oryginalną, dwukondygnacyjną budowlę z  dwukolorowej cegły fundowała Jenta Rafałowska Wolfson, kupcowa grodzieńska, stąd też nazwa bóżnicy. Po pożarze miasta w 1888 roku uszkodzony budynek został wyremontowany i nieznacznie przebudowany. Główną część budowli przykryto łamanym, czterospadowym dachem, natomiast babiniec dachem pulpitowym. W dolnej kondygnacji znajdowała się sala modlitewna, oświetlona półkoliście zwieńczonymi oknami, natomiast górę zajmowały pomieszczenia, przeznaczone do studiowania świętych ksiąg. Do dziś zachowały się na zewnętrznych ścianach liczne detale architektoniczne. W okresie powojennym w budynku mieścił się magazyn surowych skór, stąd  widoczne na zewnątrz uszkodzenia ścian. Obecnie własność prywatna.

Krynki, synagoga chasydów ze Słonimia
Krynki, synagoga chasydów ze Słonimia

Cmentarz żydowski – bet ha-kwarot (ul. Zaułek Zagumienny)

Cmentarz żydowski wKrynkach jest jednym z największych i najlepiej zachowanych cmentarzy na Białostocczyźnie. Jego powierzchnia wynosi ponad 2 ha. Składa się z cmentarza starego, założonego na mocy przywileju królewskiego i cmentarza nowego. Na przełomie XVIII i XIX wieku obszar kirkutu został powiększony w kierunku północno-zachodnim o nową kwaterę. W połowie XIX wieku zaczęto grzebać zmarłych na terenie nowego cmentarza, oddzielonego od starszej części kilkumetrową aleją. Ok. 1920 roku powstała druga kwatera cmentarza nowego, tworząca ze starszą częścią kirkutu dzisiejszy kształt nekropoli. W II połowie XIX wieku cmentarz ogrodzony został kamiennym murem na zaprawie wapiennej. Na niektórych kamieniach umieszczono cyfry wskazujące numery kolejnych rzędów, umożliwiające szybkie odnalezienie grobu. Od strony południowej w ogrodzeniu znajdowała się drewniana brama główna (nie zachowała się). W czasie okupacji niemieckiej duża liczba kamieni nagrobnych, szczególnie wykonanych z marmuru czy granitu, została zużyta do budowy mleczarni. Wtedy też zostały zniszczone ohele. Wiele macew zostało rozgrabionych i użytych jako budulec.

Cmentarz żydowski w Krynkach
Cmentarz żydowski w Krynkach

Cmentarz stary – XVII/XVIII w. zachowany w złym stanie, o dużych przestrzeniach bez nagrobków, brak regularnego układu i podziału na kwatery. Macew jest ok. 500, większość wykonana jest ze zlepieńca, zniszczona i nieczytelna. Część zalega już powierzchniowo. Najstarsze, zidentyfikowane nagrobki pochodzą z lat 1755-99. Na starym cmentarzu zachował się dół, który w okresie okupacji niemieckiej służył jako kryjówka oraz był miejscem przechowywania ksiąg liturgicznych.

Cmentarz nowy – XIX-XX w. – zachowany w lepszym stanie, w wielu miejscach widoczny rzędowy układ macew. Większość nagrobków prezentuje typ klasycznej macewy „aszkenazyjskiej”, skromnej, z uproszczoną symboliką i epitafium. Występuje tekst wklęsły i wypukły, a niektóre nagrobki posiadają ślady malowania farbami, głównie czarną. Macewy wykonane są głównie ze zlepieńca, zachowały się także granitowe, betonowe oraz z piaskowca. Prócz klasycznej macewy, występują także nagrobki w formie „drzewa życia” czy też proste obeliski na podstawach. Ta część cmentarza gromadzi ok. 2000 macew i 16 nagrobków wykonanych z betonu. Istnieją dwie nie oznakowane, zbiorowe  mogiły z czasów II wojny światowej. Macewa na grobie Rabina Jehoszuy syna Ariego z 1901 roku zawiera ciekawe epitafium, będące hebrajskim poematem, w którym wymowne są słowa: Do ostatniego  dnia unikaj nacjonalizmu.

Kościół rzymsko-katolicki p.w. św. Anny  (ul. Kościelna)

Budowę nowego kościoła rozpoczęto w 1907 roku według projektu znanego architekta Stefana Szyllera. Budynek usytuowano na osi północ-południe, przez to został zwrócony frontem w stronę miasta. Dzięki ofiarnej pomocy parafian, którzy cegły na wyższe partie nosili na plecach, prace budowlane szybko postępowały do przodu. Świątynię wznosili miejscowi rzemieślnicy. Budynek trójnawowy, wybudowany w stylu neogotyckim z jasnej cegły ma wymiary: 27 m długości, 15 m szerokości, 20 m w skrzyżowaniu naw, dwie wieże wysokie na 29 metrów.

W 1920 roku nowy proboszcz, ks. Mieczysław Radziszewski, zakupił ołtarz główny i ambonę, wykonane przez firmę Kroczewskiego w Warszawie, a w 1923 roku ołtarze boczne.  Staraniem księdza dziekana Józefa Marcinkiewicza prace wykończeniowe i upiększające trwały do 1928 roku. Dzięki opatrzności bożej i staraniu księży, kościół kryński szczęśliwie przetrwał obie wojny światowe i trwale wpisał się w panoramę Krynek.

W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Anny, który obecnie raz w roku, w dniu święta parafialnego jest podnoszony i zasłania figurę Matki Bożej. W kościele znajdują się nieliczne elementy wyposażenia ze starszej świątyni: dwa kamienne pojemniki na wodę święconą, dwa krucyfiksy, kilka obrazów, feretrony (ołtarzyki procesyjne). W oknach wstawione są barwne witraże z drugiej połowy XX wieku.

Dzwonnica przy kościele św. Anny

Na terenie cmentarza przykościelnego znajduje się murowana dzwonnica, wybudowana w 1882 roku w stylu neobarokowym przez ks. Jana Kiersnowskiego. Pierwotnie znajdowała się na wprost wejścia do starej, drewnianej świątyni, pełniąc rolę bramy kościelnej. W okresie międzywojennym dzwonnica służyła jako kapliczka cmentarna. W obecnym czasie powróciła do swojego przeznaczenia jako dzwonnica. Zawieszono na niej trzy dzwony: św. Józefa o wadze 508 kg, św. Anny - 250 kg i św. Teresy - 151 kg.

Cmentarz przykościelny (ul. Kościelna, Nowa)

Parafia Kryńska użytkuje obecnie dwa cmentarze. Pierwszy z nich, tzw. cmentarz przykościelny, niegdyś grzebalny, a obecnie nieużywany, położony jest przy kościele p.w. św. Anny, na rozwidleniu ulic Kościelnej i Nowej, przy drodze prowadzącej z Krynek do Gródka. Założony został w XVII wieku na planie trójkąta o powierzchni 0,5 ha, w 1850 roku został otoczony kamiennym murem. Mur ten wykonany jest z kamienia polnego na zaprawie cementowej.

Na cmentarzu znajduje się siedem zabytkowych, wolnostojących nagrobków, pochodzących z drugiej połowy XIX wieku, wykonane z żeliwa, marmuru, granitu i piaskowca. Nagrobki poświęcono ludziom należącym do miejscowych rodów ziemiańskich i duchowieństwa. Ciekawym obiektem jest siódmy nagrobek z tajemniczą inskrypcją „NN”, granitowy, nie posiadający informacji, komu został postawiony.

Cmentarz rzymsko-katolicki (ul. Kościelna)

Drugim cmentarzem, należącym do parafii katolickiej p. w. św. Anny w Krynkach jest używany obecnie cmentarz grzebalny, oddalony od kościoła o 400 m. Został on założony w 1861 roku na powierzchni 1 ha. Po I wojnie światowej cmentarz wymagał powiększenia, gdyż zdarzały się wypadki chowania kilku ciał w jednym miejscu. Z inicjatywą powiększenia cmentarza wyszli parafianie, którzy w 1937 roku napisali podanie do Księdza Arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego z prośbą o wydzielenie 2 ha gruntów kościelnych na ten cel. Jednak II wojna światowa pokrzyżowała te plany. Dopiero w 1951 roku Rada Parafialna z ówczesnym proboszczem, księdzem Janem Laską, postanowiła poszerzyć cmentarz grzebalny i poprawić jego uszkodzone ogrodzenie. Ogólna powierzchnia gruntu, zagospodarowana na ten cel, wynosiła 4 ha.

Najstarsza część cmentarza otoczona jest dodatkowym, kamiennym murem. Znajduje się tam wiele nagrobków w formie kutych żeliwnych krzyży, osadzonych na kamiennych cokołach, datowanych na drugą połowę XIX i początki XX wieku. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1873 roku i jest zlokalizowany w północno-wschodniej części cmentarza. Po lewej stronie alei głównej znajduje się Grób Nieznanego Żołnierza z 1920 roku. Ponad 30 nagrobków ze względu na wartość historyczną, zostało zaliczonych do dóbr kultury.

Cerkiew prawosławna p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny  (ul. Cerkiewna)

Budowę cerkwi rozpoczęto w 1864 roku. Murowany budynek z cegły ceramicznej postawiono na rzucie wydłużonego prostokąta, na fundamencie z kamieni i na wysokim cokole. Od frontu znajduje się wieża w kształcie stojącego prostopadłościanu, zwieńczona dzwonnicą. Nad korpusem głównym znajduje się ośmioboczna, latarnia z cebulastym hełmem z krzyżem prawosławnym. Wieża nakryta dachem czterospadowym stożkowym, zakończona hełmem cebulastym. Styl cerkwi określany jest jako eklektyczny z cechami sztuki cerkiewnej.

W roku 1868 budowlę ukończono, a w święto Narodzenia Matki Bożej cerkiew została wyświęcona przez archimandrytę monasteru w Supraślu Wincentego. W roku 1869 cerkiew ogrodzono kamiennym murem, a w roku 1890 wykonano nowy ikonostas oraz wiele innych prac. W 1914 roku Niemcy zamienili świątynię w magazyn wojskowy, ale dzięki staraniom parafian przywrócono porządek w cerkwi, która znów służyła jako miejsce modlitwy. W 1982 roku przeprowadzono kolejny remont świątyni; polichromię wykonał znany białostocki plastyk Józef Łotowski. W latach 1996-1999 pozłocono ikonostas, zaś w latach 2004-2005 wykonano nową elewację zewnętrzną.

Przy cerkwi znajduje się niewielki cmentarz z pięcioma grobami, z których najstarszy nagrobek pochodzi z 1907 roku. Plac cerkiewny o nieregularnym, ośmiobocznym kształcie otoczony jest murem z kamienia polnego z przyporami i murowaną bramą.

Cmentarz prawosławny w Krynkach

Cmentarz prawosławny został założony w latach 60-tych XIX wieku, na wzgórzu na północny-wschód od miasta, otoczony kamiennym murem. Pierwotnie obszar jego sięgał od ogrodzenia po stronie południowej do alei głównej i pokrywa się z najstarszą częścią nekropolii.

W roku 1872 roku, na wzniesieniu wybudowano drewnianą kaplicę cmentarną p.w. św. Antoniego. W latach 1989-1996 dokonano generalnego remontu kaplicy, którą wyświęcił Jego Ekscelencja Sawa, Arcybiskup Białostocki i Gdański.

W chwili obecnej aleja główna rozdziela cmentarz na kwaterę starszą i nowszą. Układ mogił rzędowy wzdłuż linii północ-południe. Groby orientowane na zachód lub na wschód. Liczne są nagrobki kamienne z kutymi krzyżami z końca XIX i początku XX-wieku. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1884 roku.

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zbiorowy grób mieszkańców Krynek z okresu okupacji niemieckiej – Profitka

Zlokalizowany jest po lewej stronie drogi dojazdowej do miasta, kilkaset metrów od rozwidlenia szos na Białystok i Sokółkę (od Rynku ok. 1 km). Miejsce upamiętnia kamień z tablicą, znajdujący się pomiędzy dwoma olbrzymimi drzewami.

Po nalotach bombowych na Krynki w czerwcu 1941 roku powstał tu olbrzymi lej o średnicy ok. 8m i głębokości 3m. Gdy wojska hitlerowskie zajęły miasto, nad tym lejem rozstrzeliwano mieszkańców Krynek. W tym miejscu ginęli Żydzi, chrześcijanie, komuniści. Według relacji naocznego świadka, wtedy młodego chłopca, pracującego na polu po drugiej stronie drogi, ludność prowadzono w kilku grupach, nad krawędzią leja zabijano, a ciała przysypywano ziemią. Nie jest znana liczba pomordowanych. W przybliżeniu mogło tam być rozstrzelanych ponad 50 osób. W krótkim czasie ciała chrześcijan rodziny przeniosły na cmentarz katolicki i prawosławny. Nadal w tym miejscu spoczywają kości Żydów kryńskich, m.in. Lejzera Kałmanowicza – kapelmistrza orkiestry dętej miejscowej straży pożarnej.

Zbiorowa mogiła Żydów z 1941 roku – cmentarz żydowski (mogiła nieoznakowana)

Jest to grób ziemny, w którym spoczywają szczątki ponad 50 Żydów. Była to ludność cywilna, która w czasie nalotów niemieckich w czerwcu 1941 roku, przebywała na pastwisku miejskim. Ludzie ci wierzyli w to, że będąc na otwartej przestrzeni, nic im się nie stanie. Jednak w czasie ostrzału artyleryjskiego pociski spadały w miejsce, gdzie siedzieli Żydzi.

Wśród ofiar byli: Borowski, Chana i Necha Kirzner, rodzina aptekarza Żuchowickiego, w tym obie córki Roza i Tania, Golinsky, Szmuel Icchak Rachkin, jego żona Dina i troje ich dzieci: Fejga, Estera i Abele, siostra Diny z mężem i dwójką dzieci, druga siostra, żona Motke Amdurskiego, cała rodzina Sloer, Masza Kaminska, żona  Isroela Kaminskiego z synkiem. Mogiła znajduje się w zachodniej części cmentarza.

Być może w tej mogile spoczywają też kości kilkunastu Żydów, pojmanych w łapance i rozstrzelanych przy drodze do Siemionówki, około 2 km od Krynek (dziś na Białorusi).

Cmentarz gettowy – cmentarz żydowski (mogiła nieoznakowana)

W okresie istnienia w Krynkach getta, ciała zmarłych grzebano na jego terenie. Cmentarz znajdował się w pobliżu ul. Grochowej. W 1947 roku dokonano ekshumacji i szczątki przeniesiono na teren cmentarza żydowskiego do zbiorowej mogiły. Znajduje się ona w zachodniej części kirkutu. Nie jest znana liczba pogrzebanych.

Zabytkowe założenia zieloneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Park podworski

W czasach rządów podskarbiego litewskiego Antoniego Tyzenhauza, obszar ekonomii grodzieńskiej podzielono na klucze. Do zarządzania dobrami skarbowymi z kilku kluczy tworzono Gubernie, na potrzeby której budowano nowe siedziby. W latach 60-tych XVIII wieku powstała w Krynkach klasycystyczna kompozycja, obejmująca dwór, budynki gospodarcze i tarasowy włoski ogród. Zlokalizowano ją przy drodze prowadzącej od kościoła do Gródka za rzeczką Krynką. "Planta miasta Krynek" z 1780 roku wykazuje powiązanie siedziby Guberni kryńskiej, poprzez jedną z ulic, z kościołem i gwiaździstym układem miejskim (obecnie ulica Kościelna). Cechy charakterystyczne założenia to: powiązania osiowe, rozbudowane systemy dwóch oficyn z dziedzińcami gospodarczymi, regularne ogrodowe, sadzawki położone symetrycznie po obu stronach głównej alei i połączone z kanałem. Tarasowy ogród ozdobny znajdował się w części zachodniej, a jedna z jego kwater przylegała do dworu. Większy ogród, warzywny, położony był pomiędzy parkiem a zabudową miasta. Przecinał go wzdłuż kanał powstały po uregulowaniu rzeki Krynki. Prostopadle do kanału biegła aleja dojazdowa do głównego dziedzińca. Po jej obu stronach znajdowały się dwie regularne sadzawki. Trzecia sadzawka znajdowała się w miejscu źródeł Krynki.

Po III rozbiorze dwór wraz z należącymi do niego dobrami, stał się własnością senatora Iwana Sokołowa. W pierwszej połowie XIX wieku zaszły tu pewne przeobrażenia. Zmianie uległa kompozycja założenia, przestał istnieć dwór na osi drogi dojazdowej, zlikwidowano wielki dziedziniec z budynkami gospodarczymi w południowej części założenia oraz ogród użytkowy nad Krynką. Powstał natomiast nowy kompleks zabudowań mieszkalnych i gospodarczych położony na północny wschód od dawnego pałacu. Pomiędzy nimi powstały nowe ogrody. W tym czasie właścicielem dworu i dóbr kryńskich był Jan de Virion, podkomorzy grodzieński, który kupił majątek od spadkobierców Sokołowa.

Dalsze zmiany w kompozycji nastąpiły w drugiej poł. XIX wieku. W 1856 roku majętność objął syn Jana de Viriona - Włodzimierz, działacz społeczny i gospodarczy. Na pobliskim wzgórzu powstało gospodarstwo dworskie - drewniany dom, zabudowania gospodarcze, a na stoku wzgórza zlokalizowano sad. Na terenie założenia dworskiego i w jego pobliżu zaczęły powstawać zakłady produkcyjne m.in. gorzelnia i młyn parowy, mielący korę. W wyniku pierwszej wojny światowej uległo zniszczeniu część budynków gospodarczych i dwór de Virionów, którego już nie odbudowano. Na miejscu jednej z oficyn wzniesiono jedynie drewniany budynek mieszkalny, pełniący funkcje dworu tzw. "rządcówkę".

Dalsza dewastacja założenia parkowego nastąpiła podczas II wojny światowej. W czasie okupacji sowieckiej na terenie parku dworskiego stacjonował pułk czołgów. Zabudowania gospodarcze wykorzystywane były jako magazyny, garaże i składy amunicji, a w budynkach mieszkalnych urządzono koszary. W wyniku działań wojennych uległy zniszczeniu prawie wszystkie zabudowania gospodarcze, ocalałe domy rozebrano po wojnie. Nie pielęgnowane wnętrze parku ulega degradacji. Obecnie obiekt jest bardzo zaniedbany. Nie ma śladu po dawnych, wypielęgnowanych trawnikach i alejkach, które przez kilkadziesiąt lat zarosły chaszczami. Do czasów współczesnych przetrwały dwie aleje, będące osiami głównymi kompozycji, stary drzewostan i malownicze ruiny budynku gospodarczego, tonącego w zieleni. Zachowane są związki widokowe z miastem, kościołem i cmentarzem katolickim.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Brak wiedzy na temat zabytków ruchomych i judaików związanych z Krynkami, znajdujących się w muzeach i kolekcjach prywatnych. Takich zabytków nie posiada także Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarszą wartością niematerialną, związaną z Krynkami są targi czwartkowe, funkcjonujące w mieście od I połowy XVI wieku, a oficjalnie potwierdzone w 1560 roku przez Zygmunta Augusta. Nadany  prawem magdeburskim w 1569 roku drugi dzień targowy w sobotę, został przeniesiony w 1745 roku przez Augusta III na czwartek, co miało związek z szabasem, obchodzonym przez Żydów.  Targi czwartkowe istnieją do dnia dzisiejszego.

Postaci związane z KrynkamiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Rabi Arie Lejb – przybył do Krynek z Zabłudowa i do roku 1814 piastował funkcję rabina. Po otrzymaniu nominacji został rabinem w Białymstoku, gdzie zmarł w 1920 roku. Był autorem dzieła „Szaagat Arie” („Ryk Lwa”),  mówiacego o plagach. Zasłynął jako uczony o przenikliwym umyśle i biegły w księgach religijnych. Zaangażowany w tworzenie pieśni liturgicznych w  języku hebrajskim.

Rabi Josef  ben Aszer ha-Kohen – urodził się w Krynkach, w latach 30. XIX wieku był przewodniczącym sądu religijnego. Autor dzieła „Kapot zahaw”, wydanego w Wilnie w 1836 roku. Środowisko rabinackie, w którym miał wielkie uznanie, opisywało go jako „człowieka o bystrym umyśle, biegłego w nauce i znającego na pamięć literaturę talmudyczną”. Był wspaniałym komentatorem i kaznodzieją w gminach żydowskich.

Rabi Josef z Krynek, zwany Rabi Josełe Lipniszker – sprawował funkcję przewodniczącego sądu rabinackiego. Był uczniem rabiego Chaima z Wołożyna. Był człowiekiem współczującym ludzkim cierpieniom, dlatego przychodziło do niego wiele osób po błogosławieństwo i pociechę. Zmarł w Krynkach w 1867 roku.

Rabi Baruch Ławski – urodził się w Łomży; kształcił się w słynnej jesziwie w Wołożynie. W 1883 roku został rabinem w Krynkach. Jako człowiek mądry i uczony miał wielki wpływ na sprawy gospodarcze i społeczne w mieście. Był autorem rozprawy „Minchat Baruch”, dzięki której zdobył  duży rozgłos, a jego osoba znana była w kahałach litewskich i ośrodkach studiowania Tory. Jednak rabi Baruch został wierny Krynkom, gdzie zmarł zimą 1903 roku, mając 60 lat. W dniu pogrzebu, na miejsce wiecznego spoczynku Ławskiego, na cmentarz kryński przybyły tłumy, a mowy pogrzebowe wygłosiło 8 rabinów.

Josif Hazekiel Miszkowsky – urodził się w 1885 roku w Stawiskach w pow. łomżyńskim. W 1904 roku wyjechał na studia do Jerozolimy. Do Polski wrócił w 1914 roku, a od 1922 roku został rabinem w Krynkach. W czasie sprawowania urzędu rabinackiego angażował się przede wszystkim w pomoc potrzebującym, pomagał w zdobywaniu funduszy dla żydowskich instytucji społecznych. Założył szkołę publiczną dla biednych chłopców cheder ha-Klali, w której nauka była darmowa. Była to kontynuacja dawnej szkoły Talmud-Tora. Miszkowsky powołał w Krynkach organizację Linas ha-Cedek, niosącą pomoc ludziom ubogim, a dla jej funkcjonowania pozyskiwał lekarzy i leki. Uruchomił dla biednych pożyczki bez odsetek, udzielał się w sierocińcu i w stowarzyszeniu kobiet, organizował kursy krawieckie. Po wybuchu drugiej wojny światowej wyjechał do Wilna, a w 1941 przedostał się do Izraela. Zaangażował się w pomoc ludności żydowskiej na terenach okupowanych w Europie, a zwłaszcza dzieci. Zmarł w Izraelu w 1947 roku, pochowany w Jerozolimie na Górze Oliwnej.   

Sokrat Janowicz – białoruski pisarz, publicysta i dziennikarz. Urodził się 4 września 1936 roku w Krynkach. Absolwent filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim i filologii białoruskiej w Studium Nauczycielskim w Białymstoku. Jest autorem ponad 30 książek, pisanych w języku polskim i białoruskim. Są to m.in.: „Wielkie miasto Białystok”, „Srebrny jeździec”, „Dołhaja śmierć Krynak”, „Dolina pełna losu”, „Białoruś, Białoruś”. Opisywał w nich, często humorystycznie, życie mieszkańców Krynek i zjawiska społeczne panujące w małym miasteczku. Za swoją twórczość otrzymał wiele nagród literackich i odznaczeń. Założył Stowarzyszenie „Villa Sokrates” działające na rzecz popularyzacji kultury białoruskiej. Zmarł 17 lutego 2013 roku. Został pochowany na cmentarzu prawosławnym w Krynkach.

Teksty o Krynkach Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

•         Dzień targowy  / Szmuel Geler –fragment Pinkas Krynki, red. Dov Rabin, Jerozolima 1970 /

            Rankiem tego oczekiwanego dnia, jeszcze przed świtem, plac rynkowy przygotowywał się do przyjęcia mających przybyć gości. Rozpościerano dziesiątki namiotów, ustawiano stragany, lady, stoły, a na nich – co dusza zapragnie. Czego tam nie było? Czapki w różnych fasonach i rozmiarach, kolorowe z czarnymi i błyszczącymi daszkami, kawałki skóry na różne części obuwia: „języki”, podszewki i podeszwy wykrojone na miarę; akcesoria furmańskie, wyroby miejscowych rymarzy, chomąta z rzemieniami i lejcami, od których ciągnęło dziegciem na odległość; artystycznie wykonane przez tokarzy kołowrotki do przędzenia lnu, kosze przepełnione bochnami chleba, „czarnego” z żyta i białego z przesianej mąki, a nawet stosy obwarzanków, bułek, ciast i wszelkiego rodzaju wypieków w obfitości smaków, stosownie do upodobań podniebienia; cukierki i słodycze; naczynia kuchenne i różnorodne sprzęty domowe. Słowem: wszystko czego zapragniesz.

            A te karczmy  i szynki z kołami kiełbas, beczkami śledzi, wódką, wodą sodową, kwasem i butelkami z piwem...

            Na chłopskich furmankach, i pieszo, tłumnie przybywają do miasteczka ludzie z Łapicz, Nietupy oraz innych bliższych i dalszych wsi. Dzielne niewiasty, wierne córki Jakuba już ich oczekują u bram miasta, w kolejce do okazyjnego zakupu lub przynajmniej za pół darmo. Gadając na poły gojowskim językiem z domieszką jidisz, idą za wieśniakami, a obmacując kurom zadki i dmuchając w pióra sprawdzają, czy aby są tłuste. Nie łatwo jest zniechęcić te doświadczone niewiasty i w końcu przetargi zostają uwieńczone nabyciem pożądanego towaru – dobrej kury na szabat, jajek, osełki masła zawiniętego w strzęp grubego chłopskiego płótna albo w szeroki liść chrzanu. Teraz obładowane „dobrem” wracają, aby przygotować swoje domy na święty dzień odpoczynku.

             A tymczasem targ rozkręca się na dobre. Ścisk, tłok, zgiełk i gwar osiągają apogeum. Żydzi kręcą się między furmankami, wciskającymi się jedna na drugą, grzebią w leżących na nich workach i torbach, szperają w tobołkach, które chłopi mają ze sobą i targują się z całym swoim  talentem, aż wreszcie poklepią dłoń wieśniaka i ścisną mu rękę na znak przypieczętowania układów. Sakiewki wieśniaków pęcznieją i wypełniają się monetami, a ich wozy opróżniają się z towaru. Koszerni rzeźnicy kupują krowy, cielaki i owce. Handlarze końmi zaglądają zwierzętom w zęby, oceniają ich wiek, sprawdzają ich przydatność do biegu i wytrzymałość. Rżenie koni i ryczenie  krów miesza się i zlewa w jedno z wrzawą głosów sprzedających i kupujących. […]

            Targ się skończył. Plac rynkowy powoli pustoszeje. Sklepikarze liczą utarg: Chwała Bogu, wystarczy, aby opłacić czesne za naukę, zlikwidować trochę długów. Starczy też na szabat: na wino rodzynkowe, na kidusz i na hawdalę.

                                                                                                                 Tekst z języka hebrajskiego w tłumaczeniu Ewy Wroczyńskiej

 „Tutaj. W Krynkach i Okolicy”, nr 4 (25), kwiecień 2003, s. 11-12.

•         Przysięga  /Josel Kohn  –fragment Pinkas Krynki, red. Dov Rabin, Jerozolima 1970, s. 70-71/

            Nagle oczy robotników się otworzyły i ujrzeli oni drogę poprawy swojego strasznego położenia. Szczególny wpływ na to środowisko miały pieśni pracy. Młodzież z całym zapałem przystąpiła do ruchu rewolucyjnego. W Krynkach zagotowało się jak w kotle. Wszyscy potajemnie się naradzali, szeptali między sobą. Spacerowali parami, kierując się różnymi zaułkami do jednego miejsca w lesie, gdzie słuchali przemówień i śpiewali robotnicze pieśni.

            W końcu szybko przystąpiono do czynów. W lesie oddalonym o 5-6 kilometrów od miasteczka odbyła się wielka „schodka” (schadzka, zebranie), na której agitatorzy postanowili doprowadzić do zawarcia „przymierza”, aby zjednoczyć robotników i zobowiązać ich do zachowania przed fabrykantami tajemnicy o przygotowaniach do działalności. Uczestnicy zebrania usiedli w półkolu. Nagle, z ukrytego w ciemnościach kąta, dał się słyszeć tajemniczy głos, który ze wzruszeniem opowiadał o ciężkim życiu i pracy robotników garbarskich. W sercach słuchaczy narastało wzburzenie. Kiedy wzruszenie doszło do zenitu, głos umilkł. Teraz poproszono zebranych, aby wstali i utworzyli koło. Zaczął padać deszcz, ale nikt nie ruszył się z miejsca. I znowu rozległ się ów tajemniczy głos, zadając obecnym szczegółowe pytania, takie jak: czy potwierdzają słuszność jego wywodu, czy są gotowi zachowywać jedność i strzec przed pracodawcami tajemnicy o wszystkim, co się tu mówi i postanawia? Zebrani odpowiedzieli razemgłośno i zdecydowanie: jesteśmy gotowi!, po czym zostali wezwani do złożenia przysięgi. Teraz pojawił się odpowiednio wybrany chłopak i trzymając w ręku parę tefilin i Biblię, podniósł je do góry. Zebrani powtarzali słowa przysięgi wypowiadane przez tajemniczy głos, że będą zachowywać jedność i strzec tajemnicy o tym co się mówi i słyszy na zebraniach. Na koniec wszyscy wzięli się za ręce i zaśpiewali rewolucyjną pieśń przymierza.

                                                                                   Tekst z języka hebrajskiego w tłumaczeniu Ewy Wroczyńskiej     

                                                                           „Tutaj. W Krynkach i Okolicy”, nr 3(13), marzec 2002, s. 13-14.

      

•   „Dolina pełna losu” /Sokrat Janowicz/ - Białystok 1993.

            Krynki, wypalone w trzech czwartych i wystrzelane, wytrzebione w osiemdziesięciu procentach, wdeptane, podrygiwały jedynie ogonami dalekimi ulic, w kępach brzóz, klonów i niedźwiedziowatych lip. Co za rozpacz,co za niesłychane, nie widziane spustoszenie: paliła się Pohulanka, buchał pożarami Kaukaz, wyły samoloty z kpiną krzyży na bokach i skrzydłach. Jeszcze przed pięciu laty widoczne były martwicze plamy z poczerwieniałymi dziąsłami fundamentów. Czas, ów pracowity dentysta, ubytki wypełnił perlistymi domkami i piętrowymi willami. Pierwszym wyruszył na pustkowia pożaryszcz centrum mój ojciec. W końcu lat czterdziestych budował dom pośród wzdętych zwalisk cegły i zarośli ostu. Tkwiąc na tym rudym płaskowyżu, makabrycznym, pewnej wiosny zauważyliśmy, że ktoś przy ulicy Kościelnej do pustego rynku, zaczął stawiać domek. Zrobiło się weselej. Spoglądam na przepiękną dolinę ulicy Nadrzecznej, środkiem której szkli się i rozbłyskuje Krynka. Przy moście ślady młyna, jeszcze pamiętnego. Za mną – Jezioryszcze, zwane i kąpieliskiem od powojnia. Stoję w miejscu, skąd zimą zjeżdżało się, w dół, na złamanie karku, na lodowiszcza... Widzę siedziby Skroubów, Pożarskich, Mieńków, pod intensywnym błękitem wysokości. Za nimi, Pożarskimi i Mieńkami były pożaryszcza aż, hen do Bodzia Mucharskiego i Tońka Czarnieckiego; kikuty fabryki Ajona. Miasto jak drzewo, leczy się same; przy zbombardowanej Garbarskiej, dawnej Świsłockiej, Wojska Polskiego, dawnej Gminnej, Trzeciego Maja, Cerkiewnej i Kościelnej... nowe wyrosły domy w dawnym kształcie gwiaździstego planowania Tyzenhauzowego. 

Muzea – archiwalia – księgozbiory – kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Krynkach nie ma muzeum ani izby regionalnej. Nieliczne fotografie znajdują się w zbiorach prywatnych.

Potencjał turystycznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dojazd z Białegostoku linią PKS (50 km).

•   „Gospoda pod Modrzewiem”

ul. 1 Maja 4, 16-120 Krynki,

tel. 85 722 80 69

kom. 504 079 513

e-mail: [email protected]

https://www.facebook.com/gospodapodmodrzewiem

Specjalnością lokalu są dania regionalne: kiszka ziemniaczana, babka ziemniaczana, pierogi z różnym nadzieniem, pyzy domowe. Gospoda organizuje wesela, imprezy okolicznościowe, catering.

•   Noclegi Turystyczne „U Antka”

ul. Wojska Polskiego 4, 16-120 Krynki

tel. 85 722 81 01

kom. 507 047 004

http://krynki.com.pl/noclegi.html

Baza noclegowa:

- pokoje do wynajęcia 1, 2, 3-osobowe, każdy z łazienką;

- aneks kuchenny;

- pomieszczenia przystosowane dla osób niepełnosprawnych.

•   Szkolne Schronisko Młodzieżowe

Aleja Szkolna 10, 16-120 Krynki

tel. 857228648

Schronisko mieści się w Zespole Szkół Samorządowych w Krynkach. Oferuje noclegi grupom zorganizowanym i indywidualnym turystom. Czynne jest w sezonie letnim: 1 lipiec – 26 sierpień.

Wyposażenie: 25 miejsc noclegowych, toalety, 2 prysznice, kuchnia samoobsługowa (kuchenka gazowa z piecykiem, kuchenka mikrofalowa, sprzęt kuchenny – garnki, naczynia, sztućce), suszarnia, boisko szkolne. Istnieje możliwość wypożyczenia pościeli.

W okolicach Krynek – Kruszyniany (10 km od Krynek)

•         "Tatarska Jurta"

Dżenneta Bogdanowicz

Kruszyniany 58, 16-120 Krynki

tel. 85 749 40 52

606 603 760

www.kruszyniany.pl

e-mail:[email protected]


Agroturystyka "Tatarska Jurta" prowadzona jest przez rodzinę tatarską i oferuje niepowtarzalny klimat polskiego Orientu. Do dyspozycji gości są: miejsca noclegowe, jadło tatarskie, możliwość rozbicia namiotu, rozpalenia grilla. Gospodarstwo organizuje: warsztaty kuchni tatarskiej, przyjęcia okolicznościowe, wycieczki plenerowe bryczką i kuligiem, ogniska z pieczeniem jagnięcia. Będąc w Kruszynianach można zwiedzić meczet tatarski i mizar (cmentarz).

•         "Dworek pod Lipami"

Kruszyniany 51, 16-120 Krynki

tel. 85 722 75 54

www.dworekpodlipami.pl

e-mail: [email protected]

Cisza, spokój, dobra kuchnia i eleganckie pokoje - to atut tego miejsca. Oferuje noclegi w dworku i domku tatarskim, pole namiotowe, kemping z sanitariatami, organizację imprez okolicznościowych (komunie, wesela, chrzciny, bankiety, szkolenia, imprezy pod wiatą z grillem).

ŹródłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dokumenty dotyczące historii Krynek są rozproszone po wielu archiwach i znajdują się głównie w placówkach za wschodnią granicą. Nie są znane losy archiwaliów dotyczących dziejów społeczności żydowskiej, szczególnie dokumentujących działalność kahału kryńskiego i bractwa pogrzebowego. Można przypuszczać, że wszystko uległo zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej.

a) źródła rękopiśmienne

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Archiwum Kameralne – sygn.  III/113,  III/191 (supliki Żydów kryńskich z XVIII wieku);

Zbiór Dokumentów Papierowych – sygn. 2041 (Kopia przywileju magdeburskiego dla Krynek);

Zbiór Popielów – sygn. 324 (arenda Żydom grodzieńskim browarów w miasteczkach litewskich, w tym w Krynkach z 1566 roku);

Archiwum Państwowe w Białymstoku

Sprawozdania sytuacyjne wojewody białostockiego z lat 1928-1936,sygn. nr 34, 40, 57, 64, 65 (zawierają wzmianki o partiach politycznych, związkach zawodowych i organizacjach działających w Krynkach w okresie międzywojennym);

Centralne Archiwum Akt Dawnych Rosji w Moskwie,

sygn. F. 389, ML ks. 113 (przywilej Żydom kryńskim na osiedlanie się w mieście oraz na inne prawa i  wolności z 1639 roku);

sygn. F. 389, ML ks. 173 (potwierdzenie przez Augusta III przywilejów dla Żydów kryńskich z roku 1745);

Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie

sygn. F. SA 11292 (inwentarz miasta Krynek z 1713 r.,  zawierający nazwiska mieszczan żydowskich)

sygn. F. SA 11310 (inwentarz Klucza kryńskiego z 1786 r., zawierający wykaz ulic w mieście i właścicieli placów przy nich, w tym żydowskich);

sygn. F. SA 11535 (lustracja dymów w Guberni kryńskiej z 1795 r.);

sygn. F. SA 4056 (lustracja dymów w dobrach ekonomicznych, także w Krynkach w powiecie grodzieńskim z 1789 r.);

Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Grodnie

sygn.  F. 8, op. 2, nr  246 (wykaz posesji żydowskich w Krynkach, które uległy pożarowi w 1879 roku);

sygn.  F. 8, op. 2, nr  962 (wykaz garbarni żydowskich w Krynkach z roku 1894);

Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku

sygn. F. 1811, op. 1, nr 1-8 (księgi miejskie Magdeburgii kryńskiej z XVII-XVIII w., zawierające informacje o Żydach, m. in. akta kupna placów i domów);      

Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu – sygn. 5620 II (Inwentarz Krynek z 1679 roku, zawierający kilkanaście nazwisk żydowskich);

 

b) źródła drukowane

Lietuvos Metrika. Knyga Nr 52 (1569-1570). Užrašymų knyga 52, Vilnius 2004 (arenda poboru podatków w Krynkach Żydowi brzeskiemu z 1570 roku);

Pinkas Krynki, red. Dov Rabin, Jerozolima 1970.

 

c) opracowania drukowane

Bach Jan, Krynki 500 lat, Krynki 2009

Bach-Szczawińska Cecylia, Z dziejów Krynek w XVI wieku, „Studia Podlaskie”, t. XX, Białystok 2012.

Cygielman A., Krynki, [w:] Encyclopaedia Judaica, red. F. Skolnik, M. Berenbaum, vol. 12, Detroit – New York – San Francisco – New Haven – Waterville – London 2007.

Chodkowska Anna, O pochodzeniu przydomka „kaukaska” dla synagogi w Krynkach na Podlasiu, „Rocznik Mazowiecki”, R. 2010, t. 22.

Dylewski Adam, Śladami Żydów polskich, Wydawnictwo Pascal 2002.

Haskel Amir, Więzień z Bloku nr 11, 2012 (wersja w j. hebrajskim), 2014 (wersja w j. ang.).

Krynki miasto z historią, Album KAW, Białystok 2009.

Śladami opowieści z przeszłości pogranicza. Relacje międzyetniczne i kształtowanie się społeczności wsi w pamięci mieszkańców pogranicza polsko – białoruskiego na przykładzie miejscowości Krynki, red. Filip Pazderski, Białystok 2009.

Rąkowski Grzegorz, Polska egzotyczna - przewodnik, cz. 1, Pruszków 1999.

Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo tatarskie w Sokólskiem i na północnym Podlasiu, „Rocznik Białostocki”, t. XVI, Białystok 1989.

Wiśniewski Tomasz, Bóżnice Białostocczyzny, Białystok 1992.

Wiśniewski Tomasz, Gmina żydowska w Krynkach, „Białostocczyzna” nr 3, Białystok 1989.

 

d) opracowania w maszynopisie

Bielski Tomasz ks., Krynki i okolice, Poznań 1972.

Kopeć Ewa, Miron Alicja, Holocaust kryńskich Żydów. Pamięć dla przyszłości, Krynki 2005.

Kubiak Jan, Krynki. Studium historyczno  - urbanistyczne, Białystok 1976.

T. Wiśniewski, Dokumentacja ewidencyjna cmentarza żydowskiego w Krynkach, Białystok 1988.

 

e) czasopisma

„Tutaj. W Krynkach i Okolicy”, miesięcznik 2002-2003

 

f) strony internetowe

http://pl.wikipedia.org/wiki/Krynki

http://krynki.com.pl/

http://www.liveinternet.ru/users/snaika/tags/krynki/

http://www.kirkuty.xip.pl/krynki.htm

http://www.sztetl.org.pl/pl/city/krynki/

http://www.jewishgen.org/Yizkor/Krynki/krynki.html

http://yizkor.nypl.org/index.php?id=2368

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Cecylia Bach-Szczawińska

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Słowa kluczowe