Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Krynki - przewodnik

be. Крынкі, jid. קרינקי

Z Krynek do mojej karczmy przywoziłem wino i miód pitny warzony przez wdowę Jochewed, trunek sławny na całą okolicę.

Jecheskiel Kotik, Majne zichrojnes (jid. 'Moje wspomnienia'), 1913-1914
Krynki - przewodnik
Drewniana zabudowa w Krynkach, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"

W Puszczy Grodzieńskiej, pośród krynic źródlanej wody, przy dawnym jagiellońskim szlaku handlowym z Wilna, przez Grodno i Lublin, do Krakowa, leży miasteczko Krynki.

Miasto zajezdne

Na przełomie XV i XVI w. w Krynkach powstał dwór należący do Wielkiego Księcia Litewskiego, jeden z przystanków na drodze z Wilna do Krakowa. Korzystne położenie miasteczka przyciągało podróżnych i osadników, którzy potrzebowali miejsc, w których mogliby się zatrzymać. Dzięki temu w 2. poł. XVI w. w Krynkach działały aż 43 karczmy i domy zajezdne. Pierwsi pojawiający się w Krynkach Żydzi pochodzili z Grodna i Brześcia, a zajmowali się właśnie dzierżawą karczm oraz browarów. Na mocy przywileju Władysława IV z 1 lipca 1639 r., ludność żydowska mogła w Krynkach kupować place, budować domy, zajazdy i oberże, zajmować się handlem, rzemiosłem, produkcją alkoholu, ubojem bydła i sprzedażą mięsa oraz rolnictwem. Przywilej królewski zezwalał Żydom kryńskim na założenie cmentarza, wybudowanie synagogi i postawienie łaźni rytualnej (mykwy).

Jedną z cech charakterystycznych Krynek jest rynek o kształcie sześciokąta z wychodzącymi promieniście dwunastoma ulicami. Ten unikalny kształt nadał mu – w miejsce prostokątnego, który spłonął – włoski architekt Józef de Sacco podczas przebudowy miasta w 1775 r. Prace te zlecił podskarbi litewski Antoni Tyzenhauz, ówczesny dzierżawca ekonomii grodzieńskiej. To jedyny taki rynek w Polsce, a jeden z niewielu w Europie.

Miejsca modlitwy

Aron ha-kodesz w synagodze głównej w Krynkach, zbiory YIVO Institute for Jewish Research
Aron ha-kodesz w synagodze głównej w Krynkach, zbiory YIVO Institute for Jewish Research

Pierwsza drewniana bożnica spłonęła w 1756 r., w jej miejsce postawiono kolejną drewnianą synagogę, którą również zniszczył ogień. W 1787 r. ruszyła budowa synagogi murowanej z kamienia, której pozostałości możemy oglądać do dziś. Potężny budynek z granitowych głazów narzutowych, z pięknym snycerskim aron ha-kodesz wewnątrz, podczas II wojny światowej został zamieniony w warsztat remontowy czołgów. W 1944 został częściowo zniszczony przez wycofujących się Niemców i ostatecznie, w latach 70. XX w., wysadzony w powietrze przez władze lokalne, które motywowały swoje działanie groźbą katastrofy budowlanej. Do dziś zachowały się fundamenty budynku (ul. Garbarska 5).

Od końca lat 90. XX w. w Krynkach odbywa się Festiwal Trialog Białoruski, organizowany przez Fundację Villa Sokrates, założoną przez, wychowanego i mieszkającego przez wiele lat w Krynkach, białoruskiego pisarza Sokrata Janowicza (1936–2013). Osią festiwalu jest kultura białoruska w Polsce, na Białorusi i w diasporze. Wydarzenie to przyciąga czołowych białoruskich i polskich artystów oraz intelektualistów. Podczas festiwalu mówi się  m. in. o lokalnym dziedzictwie kultury żydowskiej. W roku 2014, w trakcie Trialogu, odbyła się akcja artystyczna pod przewodnictwem czołowego polskiego rzeźbiarza Mirosława Bałki, w ramach której oczyszczono teren synagogi z zarośli. Mimo to ruiny w szybkim tempie porastają bujnie rozwijające się rośliny.

W 2. poł. XIX w. w Krynkach powstał murowany, piętrowy budynek synagogi słonimskich chasydów (ul. Czysta 10),  ufundowany przez Jentę Rafałowską Wolfson, kupcową grodzieńską i nazywany od jej imienia Jentes Bejt ha Midrasz. Funkcjonowała w nim również szkoła religijna. Swój dom modlitwy mieli w Krynkach również wierni cadyka ze Stolina, a w mieście mieszkali także chasydzi koccy i kobryńscy.

Budynek bożnicy słonimskich chasydów w Krynkach, obecnie magazyn, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"
Budynek bożnicy słonimskich chasydów w Krynkach, obecnie magazyn, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"

W  dzielnicy nazywanej „Kaukaz”, zamieszkanej głównie przez biednych żydowskich robotników,  w 1850 r. została zbudowana na planie kwadratu, dwukondygnacyjna murowana bożnica, kryta czterospadowym, kopertowym dachem (ul. Piłsudskiego 5 ). Ten dom modlitwy nazywany „kaukaskim bejt ha-midraszem”, swoją nazwę zawdzięczał być może Żydom, którzy przywędrowali do Krynek z Kaukazu, a może kupcom, sprowadzającym z Kaukazu skóry do miejscowych garbarni. Budynek, zniszczony podczas II wojny światowej, został wyremontowany i przebudowany na potrzeby kina i domu kultury, który mieści się tu do dziś.

Budynek bożnicy „kaukaskiej” w Krynkach, obecnie siedziba Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"
Budynek bożnicy „kaukaskiej” w Krynkach, obecnie siedziba Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"

Cmentarz

Wszystkie pokolenia żydowskich mieszkańców Krynek chowano na cmentarzu (przy ul. Zaułek Zagumienny). Dziś jest to jeden z największych i najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich na Podlasiu (około 3 tysięcy macew na ponad 2ha powierzchni) . Składa się z dwóch części, starej i nowej oddzielonymi od siebie kilkumetrową aleją. Najstarsze zidentyfikowane nagrobki pochodzą z XVIII w. Cmentarz jest ogrodzony kamiennym murem. Nie zachowała się oryginalna drewniana brama wejściowa. W zachodniej części nowego cmentarza znajdują się dwie nieoznakowane mogiły z okresu II wojny światowej.

Cmentarz żydowski w Krynkach, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"
Cmentarz żydowski w Krynkach, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"

Garbarnie

W 1. połowie XIX w. w Krynkach rozpoczął się dość intensywny rozwój przemysłu, początkowo włókienniczego, a później – dzięki obecności okolicznych źródeł i cieków wodnych – garbarskiego. Już w 1827 r. żydowski przedsiębiorca Josif Giel otworzył manufakturę zajmującą się przerobem owczej wełny i produkcją flaneli. Za nim przybyli kolejni przedsiębiorcy, głównie Żydzi i Niemcy. Pod koniec lat 70. XIX w. w Krynkach działało 11 fabryk sukienniczych, 6 garbarni, 4 farbiarnie, 2 gorzelnie, 3 młyny (w tym jeden mielący korę) i browar. Do Berka Kryńskiego należała jedyna w powiecie przędzalnia, która w 1872 r. przerobiła 800 pudów przędzy.
We wschodniej części miasta, wzdłuż ulicy Granicznej, powstała dzielnica przemysłowa, zabudowana fabrykami. W 1913 r. mieszkało w Krynkach niemal 9 tysięcy osób, działało 28 garbarni i 65 majsterni, czyli zakładów o niepełnym cyklu produkcji skór. Większość z nich została zniszczona podczas II wojny światowej, do naszych czasów dotrwały ruiny tylko jednej z nich.

Trzech garbarzy przy pracy. Starszy mężczyzna z przodu ma na sobie tradycyjny żydowski ubiór, fotografia opublikowana 23 stycznia 1927, fot. Alter Kacyzne, zbiory YIVO Institute for Jewish Research
Trzech garbarzy przy pracy. Starszy mężczyzna z przodu ma na sobie tradycyjny żydowski ubiór, fotografia opublikowana 23 stycznia 1927, fot. Alter Kacyzne, zbiory YIVO Institute for Jewish Research

Krzywa rura

Kilkadziesiąt metrów od rozwidlenia ulic Pohulanka i Granicznej znajduje się studnia artezyjska, zwana przez mieszkańców Krynek „krzywą rurą”. To jedyne, z kilkunastu przedwojennych, czynne do dziś ujęcie wody głębinowej. Studnie były wiercone przez zakład Gendlera Ponty na potrzeby garbarni. Woda płynąca z „krzywej rury” pod dużym ciśnieniem, jest nisko zmineralizowana i bardzo smaczna. Według legendy, ma również właściwości lecznicze. Podobno wodą z Krynek, już w XIV w., uzdrowiona była królowa Jadwiga. Przyszły król polski Władysław Jagiełło, jadąc z Wilna do Krakowa, zatrzymał się na kryńskim dworze i na odjezdne zabrał ze sobą z miejscowych źródeł cudowną wodę, którą leczono dolegliwości żołądkowe królowej.

Republika Kryniecka

Warunki życia i pracy w przemysłowych Krynkach były ciężkie, dlatego wcześnie zorganizował się tu ruch robotniczy. Pierwsze strajki wybuchły w latach 90. XIX w., gdy żydowscy i chrześcijańscy garbarze z Krynek wspólnie domagali się podwyżek płac i skrócenia dnia pracy do 10 godzin. Pod koniec stycznia 1905, strajkujący robotnicy na kilka dni opanowali miasto, co zostało zapamiętane jako czas „Republiki Krynieckiej”. Wzburzeni krwawym stłumieniem przez carską policję demonstracji w Petersburgu, mieszkańcy Krynek opanowali siedzibę policji, urząd pocztowy i siedzibę władz lokalnych. Opór napotkali tylko przy zajmowaniu składu wódki, jednak strażnik został przepędzony, a beczki wódki wylano do studzienek ściekowych. Powołano komitet strajkowy. Wkrótce do tłumienia oporu przystąpiła carska armia. Po kilkugodzinnej walce demonstranci musieli się poddać. Wielu uczestników strajku trafiło do więzień i na Syberię.

Mama Anarchia

Wśród części młodych mieszkańców miasteczka popularne były poglądy anarchistyczne. Anarchizująca młodzież urządzała demonstracje maszerując przez miasteczko w czarnych ubraniach i z czarnymi flagami, spotykając się z niechęcią większości mieszkańców. W święto Pesach kilku nastolatków postrzeliło wracającego z kryneckiej synagogi fabrykanta Szmula Winera. Innym razem piętnastoletni Niomke Fridman zrzucił bombę z babińca na salę główną bejt ha-midraszu, gdzie trwało zebranie miejscowych przedsiębiorców. Trafił za to do aresztu, skąd zbiegł, a wkrótce potem dokonał skutecznego zamachu na komendanta więzienia w Grodnie. Kiedy policyjny pościg uniemożliwił mu ucieczkę, zastrzelił się.

Działaczem i publicystą anarchistycznym został Josl Kohn (1897–1977). W Krynkach uczęszczał do chederu i do rosyjskiej szkoły. Wyemigrował w 1909 do Stanów Zjednoczonych, gdzie pisywał artykuły do „Fraje arbeter sztime” (jid. 'Wolny głos robotniczy'). Jako poeta drukował swoje utwory w almanachu „In-zich” (od jego nazwy powstało określenie jednej z wybitniejszych modernistycznych grup poetyckich „inzichistn”, czyli „introspektywiści”, do której należeli m.in. Aron Lejeles i Jakub Glatsztejn).

W rewolucyjnej atmosferze Krynek początku XX w. wychowywała się Sara Fel-Jelin (1895–1962), córka miejscowego blacharza. Zanim w 1920 r. wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, była tu nauczycielką w żydowskiej szkole, organizowała pomoc dla dzieci osieroconych i pozbawionych domów wskutek działań wojennych w latach 1914-1918. Zainicjowała powstanie kobiecej grupy samoobrony przed pogromami i działała w organizacjach lewicowych. Działalność pedagogiczną i społeczną kontynuowała również na emigracji, nauczając w szkołach Arbeter Ring (jid. 'Koło Robotnicze'). Założyła wydawane w jidysz czasopismo „Kalifornier Szriftn” (jid. ‘Zapiski kalifornijskie’). Sama publikowała także wiersze w komunistycznej gazecie „Morgn Frajhajt”, jak również w „Jidisze Kultur”. Wydała 9 tomików poezji, w tym Ojf di fligl fun cholem (jid. 'Na skrzydłach marzeń'), wydrukowane w Polsce, w wydawnictwie Jidisz Buch.

Miasto przemysłowe

Rozwój gospodarczy Krynek zatrzymała I wojna światowa. Miasto zostało wówczas poważnie zniszczone, a garbarnie odcięte od swych tradycyjnych rynków zbytu. Według spisu powszechnego, w 1921 r. w Krynkach było już tylko 5206 mieszkańców.
W mieście rozwijało się jednak życie społeczne i kulturalne. Różnorodność żydowskiej społeczności Krynek odbija się w wynikach wyborów do zarządu gminy wyznaniowej żydowskiej w 1928 roku. Na osiem miejsc, cztery zdobyli przedstawiciele Żydów ortodoksyjnych, dwa syjoniści, po jednym socjalistyczny Bund i chasydzi. W mieście obecni byli także nielegalni komuniści i anarchiści, którzy odcinali się od gminy wyznaniowej.

II wojna światowa i zagłada Żydów

We wrześniu 1939 r. Krynki zajęła armia sowiecka. Niemcy wkroczyli do miasteczka w czerwcu 1941 r. i jesienią utworzyli getto. Składało się z dwóch części rozciągniętych pomiędzy rzeką Krynką, Rynkiem oraz ulicami Kościelną, Cerkiewną i 1 maja. Ulica Garbarska była ogrodzona z obu stron i otwarta. Obie części getta łączył most zbudowany na tej ulicy. Teren getta został ogrodzony, wzniesiono również dwie wieże strażnicze – przy moście na Krynce oraz przy ul. Garbarskiej. W getcie stłoczono około sześciu tysięcy osób, w tym także przesiedleńców z innych miejscowości (m.in. z Brzostowicy Wielkiej).  Likwidacja getta nastąpiła 2 listopada 1942 r. Około pięciu tysięcy Żydów deportowano do obozu w Kiełbasinie. Podczas akcji likwidacyjnej część osób stawiła zbrojny opór. Bernard Mark w książce Walka i zagłada warszawskiego getta zanotował: „Żydzi z Krynek (według informacji polskiego policjanta) zamiast normalnej dotychczasowej reakcji mas, odpowiedzieli na akcję niemiecką salwami karabinowymi i rewolwerowymi żydowskiej samoobrony".

W Krynkach pozostawiono grupę liczącą około 260 osób, jednak także ona 24 stycznia 1943 r. została wywieziona do obozu zagłady w Treblince.

Współczesność

Naloty bombowe i przejście frontu w 1944 r. spowodowały zniszczenie dwóch trzecich substancji miejskiej. Wyludnione Krynki, będące jeszcze do niedawna prężnym ośrodkiem przemysłowym, po roku 1955, stały się wsią gminną. Prawa miejskie odzyskały w 2009 r.

Dziś Krynki są miasteczkiem z dwoma i pół tysiącami mieszkańców. Nieopodal przebiega granica państwowa pomiędzy Polską i Białorusią. W centrum miejscowości działa restauracja, a w okolicy funkcjonują gospodarstwa agroturystyczne.

Warto zobaczyć

  • Pozostałości Wielkiej Synagogi, ul. Garbarska 5
  • Dom modlitwy słonimskich chasydów, ul. Czysta 10
  • Kaukaski Beit Ha midrasz (obecnie siedziba) ul. J. Piłsudskiego 5
  • Układ przestrzenny z XVIII w.
  • Kościół pod wezwaniem św. Anny, neogotycki, 1913 z dzwonnicą z XIX w. i drewnianą plebanią, ul. Nowa 1
  • Cerkiew prawosławna pw. Narodzenia NMP, XIX w., ul. Cerkiewna 5
  • Drewniana kaplica św. Antoniego z 1872 roku na cmentarzu prawosławnym, ul. Grodzieńska,
  • Pozostałości zespołu dworskiego i park rodziny De Virion (XVIII–XIX w.), ul. Kościelna

Okolice

Pośród  malowniczych wzniesień obszaru chronionego krajobrazu Wzgórz Sokólskich przebiega Szlak Cerkwi Drewnianych oraz Szlak Tatarski.

Kruszyniany (11 km) - Centrum Edukacji i Kultury Muzłumańskiej Tatarów Polskich w  Kruszynianach. Warto zobaczyć drewniany meczet z końca XVIII w.  i cmentarz muzułmański - mizar.

Sokółka (26 km) - Jeden z największych zachowanych na Podlasiu cmentarzy żydowskich (pon. 1000 macew i 27 sarkofagów) z poł. XVIII w. Przy ul. Siennej znajduje się przebudowany obecnie dom, w którym mieściła się mykwa. Muzeum Ziemi Sokólskiej przechowuje kilka judaików z XX w. W mieście warto zobaczyć także kościół i cerkiew Aleksandra Newskiego.

Palestyna (34 km) - wioska założona w 1850 r., jako jedna z 3 kolonii żydowskich w okolicy Sokółki. W latach 1918–1937 zamieszkiwali ją osadnicy przygotowujący się do życia i uprawy roli w Ziemi Izraela. Nie zachowały się żadne obiekty pożydowskie.

Jałówka (35 km) - Na cmentarzu żydowskim zachowało się kilka kamiennych macew, szczątki ohelu i interesujący nagrobek w postaci rzeźbionego w kamieniu pnia drzewa. Warto zobaczyć też cerkiew, ruiny kościoła św. Antoniego i kościół Przemienienia Pańskiego.

Sidra (44 km) - szczątkowo zachowany cmentarz żydowski z XIX w. z 3 nagrobkami

Królowy Most (45 km) - wieś letniskowa na szlakach Wzgórz Świętojańskich i Napoleońskim z bizantyjską cerkwią prawosławną św. Anny

Grodno (64 km) - miasto w zach. Białorusi, sąsiadujące z granicami Polski i Litwy o niezwykłym bogactwie wielokulturowych zabytków. Wśród judaików wyróżnia się zbudowana w stylu mauretańskim Synagoga Chóralna oraz jeden z najlepiej zachowanych białoruskich cmentarzy żydowskich (ok. 2000 nagrobków). Zachowały się także budynki szkoły Tarbut, siedziby dawnej gminy żydowskiej, szpitala i dawnej jesziwy. W Grodzieńskim Muzeum Historii Religii obejrzeć można bogatą kolekcję judaików. W Synagodze planowane jest otwarcie Muzeum Historii Żydów Grodzieńszczyzny, (tzw. Muzeum Na Troickiej).

Michałowo (41 km) - Przy ul. Fabrycznej 33 mieści się Pracownia Filmu Dźwięku i Starej Fotografii posiadająca bogata kolekcję fotografii i filmów o tematyce żydowskiej. W lesie 2 km od miejscowości na kirkucie z poł. XIX w. zachowało się kilkadziesiąt granitowych nagrobków. Warto zobaczyć także drewnianą cerkiew prawosławną i Kościół Opatrzności Bożej.

Janów (50 km) - Zachowany częściowo z niewielką liczbą nagrobków cmentarz żydowski z XIX w. Przed wojną znajdowała się tu piękna drewniana synagoga spalona przez okupantów niemieckich.

Dąbrowa Białostocka (56 km) - Zachowany cmentarz żydowski z XVII w. z kilkudziesięcioma macewami i granitowym pomnikiem z Gwiazdą Dawida i polsko-hebrajskim napisem. Ciekawym obiektem jest wiatrak Holender z 1924 r.

Wzgórza Sokólskie - chroniony obszar krajobrazu polodowcowego z niezwykłą, urozmaiconą rzeźbą terenu oraz malowniczym wałem morenowym rozciągającym się od wsi Jałówka do Podkamionki

Opracował Emil Majuk na podstawie karty dziedzictwa kulturowego i spaceru po żydowskich Krynkach przygotowanych przez Cecylię Bach-Szczawińską.

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe