Łańcut - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Historia ŁańcutaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Osada na szlaku wschód – zachód, na pograniczu polsko-ruskim. Pierwotna nazwa miejscowości – Landshut – związana była z osiedleniem się tu kolonistów niemieckich. Prawa miejskie zostały nadane Łańcutowi albo około połowy XIV w. przez Kazimierza Wielkiego, albo nieco później przez Ottona z Pilczy Pileckiego. Było to miasto prywatne. Córka Pileckiego – Elżbieta Granowska, odnotowana jako właścicielka w 1385 r., jako wdowa wyszła za mąż za króla Władysława Jagiełłę. Pileccy ufortyfikowali miasto, wznieśli w nim swój dwór, ufundowali parafię rzymskokatolicką, a w połowie XVI w. przeszli na protestantyzm. Łańcut w wyniku zamiany dóbr trafił w 1585 r. w ręce Stanisława „Diabła” Stadnickiego. W czasie prywatnych jego wojen miasto w 1608 r. zostało zdobyte i spalone. W latach 1625-1629 dobra łańcuckie przejęli Lubomirscy, którzy wznieśli tu, w nowym już miejscu, zamek otoczony fortyfikacjami i zamienili zbór na kościół. W czasie potopu szwedzkiego (1655 r.) i najazdu Rakoczego (1657 r.) miasto było zdobyte i zniszczone, ale zamek obronił się. Ponowne zniszczenia i upadek miasta przyniosły walki wojny północnej na początku XVIII w. Stagnacja w odbudowie Łańcuta trwała od 1745 r., do czasów Stanisława Lubomirskiego i jego żony Izabelli z Czartoryskich, którzy przebudowali zamek, wznieśli w mieście szereg budynków i założyli kilka wytwórni. W 1772 r. Łańcut znalazł się w zaborze austriackim. Po śmierci Izabelli Lubomirskiej w 1816 r. dobra przeszły do Potockich i były w ich rękach do 1944 r. Po pożarze miasta w 1820 r. odbudową zajął się Alfred Potocki, który stworzył ordynację łańcucką (1830 r.) i założył tu kilka zakładów przemysłowych. W 1859 r. doprowadzona została tu linia kolejowa, co wpłynęło korzystnie na rozwój miasta. Koniec XIX w. i początek XX w. to, za czasów ordynata Romana Potockiego, dalszy rozwój przemysłu, rozbudowa zamku, a także okres powstawania różnego rodzaju organizacji, związków i partii politycznych w mieście. W czasie I i II wojny światowej nie było tu większych zniszczeń. Po odzyskaniu niepodległości (1918 r.), aż do 1939 r., Łańcut znajdował się w woj. lwowskim, a w 1945 r. znalazł się w nowo utworzonym województwie rzeszowskim.

Historia Żydów w ŁańcucieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsi, pojedynczy Żydzi w Łańcucie odnotowani są w archiwalnych dokumentach od około połowy XVI w. W kolejnych dziesięcioleciach było ich tu niewiele, ze względu na wydany przez Pileckich zakaz osiedlania się w Żydów mieście (1583 r.). Jest to sytuacja wyjątkowa, gdyż zakazy takie uzyskiwały zazwyczaj tylko miasta królewskie. W roku 1600 wśród 180 podatników było 5 Żydów – to nieco ponad 1,5 procent. Korzystniejsze warunki dla osiedlenia się Żydów w Łańcucie zaistniały dopiero za czasów Lubomirskich – na przełomie pierwszej i drugiej ćwierci XVII w. Nowi właściciele dóbr zdawali sobie sprawę z korzystnego wpływu obecności Żydów dla rozwoju miasta i dóbr. Zapewne wiązał się z tym jakiś dokument, zachęcający ich do osiedlania się tu. W 2 ćwierci tego stulecia notowani są Żydzi jako nabywający place i domy w mieście. Najazdy szwedzki i siedmiogrodzki spowodowały zniszczenie Łańcuta i zahamowały na wiele lat rozwój osadnictwa, w tym żydowskiego, ale w 4 ćwierci XVII w. gmina tutejsza zaczęła się szybko odradzać. Stanisław Herakliusz Lubomirski wydał w 1677 r. dokument, w którym nakazywał m.in. wszystkim Żydom posiadanie „rynsztunku” dla stawania w razie potrzeby do obrony miasta, a w sprawie płacenia podatków miejskich nakazał ich pobór także od komorników żydowskich. W 1684 r. odnotowano tu już obecność 33 rodzin żydowskich. Mieli oni, powstałą już wcześniej, drewnianą bóżnicę, mykwę i cmentarz położony za obwarowaniami miejskimi, na północny-wschód od miasta. Z tego czasu znamy ich starszyznę odnotowaną w księgach miejskich – Bonasa (Boaza) Ickowicza, Michela Sapsowicza i Szlomę Lazarowicza Załoskiego (1685 r.). Rabinem na początku XVIII, a może już i w końcu XVII w. był Froim Boruchowicz. Lubomirscy korzystali z pomocy Żydów w sprawach finansowych – pożyczkach, poborach , dzierżawach opłat jarmarcznego i mostowego, dzierżawieniu propinacji, browarów, szynków i młynów. Żydzi poza tym zajmowali się handlem na większą i mniejszą skalę, mieli w mieście kramy, prowadzili handel obwoźny i wędrowny, byli pośrednikami handlowymi, uprawiali też różne rzemiosła – tak związane z ich tradycją jak i inne. Dzięki pożyczkom na wysoki procent (lichwie) stawali się właścicielami nieruchomości – placów i domów w mieście, ziemi ornej za miastem. Spory na tym tle doprowadziły do dekretu Franciszka Lubomirskiego przeciw lichwie w 1710 r., a kiedy to nie poskutkowało, do nakazu w 1719 r., opuszczenia przez nich miasta. Być może sprowokowane to zostało tym, że mieszczanie po zniszczeniach wojny północnej, epidemii 1706 r. i pożarze miasta w 1716 r., nie byli w stanie spłacać pożyczonych od Żydów sum. Jednak wkrótce, w 1722 r., Żydzi mogli wrócić, zachęceni przywilejem Teodora Lubomirskiego, który zezwalał im na wolne budowanie domów i na swobodny handel. W połowie XVIII w. biskup przemyski zakazał tutejszym Żydom urządzania ślubów w niedzielę i nakazał zamykanie sklepów w uroczyste święta chrześcijańskie.

Łańcut

Sports Club

Łańcut

The front of the Synagogue with the Beth Hamidrash

Łańcut

The north side of the market place

Łańcut

The railway station; the post office, the hospital, the court

Łańcut

The Hehalutz organisation in 1924

Łańcut

Hazamir Amateur Orchestra

Łańcut

A group of Poalei Zion members

Łańcut

Agudar Israel members

Łańcut

Mizrahi and young Mizrahi

Łańcut

WIZO members

Łańcut

Gymnastic group of Bnot Trumpeldor

Łańcut

A group of “Hehalutz” members

Łańcut

Map of Lanzut

Łańcut

Local leaders of Shomer Hatsair

Łańcut

Interior of the Great Synagogue

Łańcut

Group of “Hashomer Hatsair” members

Łańcut

Shomer Hatsair summer camp in Hossow village, 1928

Łańcut

Hazamir orchestra

Łańcut

Lanzut landsmanschaft Committee in USA

Łańcut

Table-tennis section of the Trumpeldor Sport Club

Łańcut

Hazamir in 1921

Łańcut

Performance of “Tuvia the Dairyman” in 1928

Łańcut

“Father, Mother – Trouble” actors in the performance

Łańcut

Lanzut in 1915

Łańcut

Agudat Israel Hachschara (training for Israel) Group in Lanzut

Łańcut

Active “Freiheit” members in Lanzut

Łańcut

Participants in the performance of “Mirele Efros”

Łańcut

Festival of First Fruits for children at the Bet Haam

Łańcut

Trumpeldor Sports Club

Łańcut

Trumpeldor Sports Club

Łańcut

Last children’s party in Lanzut Bet Haam

Łańcut

Trumpeldor Sports Club

Łańcut

Trumpeldor Sports Club

Łańcut

Last children’s party in Lanzut Bet Haam

Łańcut

Trumpeldor Sports Club

Łańcut

Łańcut

The Synagogue, part of the west side

Łańcut

Łańcut

Map of the Lanzut District

Łańcut

Part of the new cemetery

‹ ›

Po przejęciu miasta przez Stanisława i Izabellę Lubomirskich (1745 r.) nastąpiła rozbudowa miasta, w ramach której ufundowali oni w 1761 r. nową murowaną już synagogę, o formach klasycyzujących. Rozwijający się dynamicznie kahał łańcucki liczył w 1765 r. 829 opodatkowanych osób, ustępując liczebnością jednak innym okolicznym kahałom – rzeszowskiemu, sieniawskiemu, przeworskiemu i leżajskiemu. Znani są ówcześni, kolejni rabini – Cwi Hirsz Meizlich [Meisel] (1758-1767), Mosze syn Icchaka, wnuk Jehudy Leiba – rabina Krakowa, a następnie jego syn Cwi Hirsz Lipszyc.

W zaborze austriackim, w ramach „Reform Józefińskich” zmieniono organizację kahalną, wprowadzono obowiązek posiadania przez Żydów nazwisk (niemiecko brzmiących), wprowadzono szkoły „niemiecko-żydowskie” (budynek szkoły ufundował Naftali Herc Homberg), zarekwirowano srebra synagogalne (podobnie jak kościelne i cerkiewne), nakazywano przenieść cmentarze poza zabudowę miejską, wprowadzono nowe podatki. Żydzi łańcuccy utrzymywali się głównie z handlu, w tym handlu zbożem, drewnem, potażem i płótnem.

Jeszcze przed rozbiorami, w 1770 r. dotarł tu chasydyzm. Przez dwa lata mieszkał i nauczał w Łańcucie słynny cadyk – Elimelech syn Eleazara Lipmana, który przeniósł się następnie do Leżajska i nazwany został później Elimelechem z Leżajska. Był on autor szeregu książek, w tym ważnego traktatu „Noam Elimelech” – o roli cdyka w chasydyzmie.

W końcu XVIII w. pojawił się tu kolejny, słynny cadyk, uczeń wspomnianego Elimelecha, a następnie jego przeciwnik – Jaakow Icchak Horowic – zwany „Widzącym z Lublina”, który ożenił się w Łańcucie, ale wkrótce przeniósł się do wsi Czechówka obok miasteczka Wieniawa (dzieś obie miejscowości są dzielnicami Lublina). Niewielka sala w bóżnicy, w której „Widzący” spotykał się z Żydami, nosi od tego czasu nazwę „bożnicy lubelskiej”. Na początku XIX w. silne wpływy chasydyzmu trwały tu nadal, reprezentowane przez Arie Lejba – autor traktatu „Gevurot Aryeh”, następnie przez Cwi Elimelecha Szapiro, autor szeregu komentarzy kabalistycznych, założyciela dynastii chasydów w Dynowie. Po nim, w latach 1816-1865, rabinem łańcuckim był jego syn Eleazar, a następnie syn Eleazara – Symcha (do 1912 r.). W Łańcucie zmarł w 1827 r., w czasie podróży do Lublina inny słynny cadyk chasydzki – Naftali Cwi Horowic z Ropczyc, który został tu pochowany.

Rozwój społeczności miasta został zahamowany przez wojny napoleońskie, epidemie (1827, 1831) i duży pożar w 1820 r. Dogodniejsze warunki dla rozwoju miasta, w tym społeczności żydowskiej, nastąpiły po doprowadzeniu tu linii kolejowej w 1859 r. oraz po uzyskaniu przez Galicję szerszej autonomii w 1867 r. Dla potrzeb rozwijającej się gminy na południe od miasta założony został w 1860 r. nowy cmentarz żydowski. Pod koniec XIX w. dotarły tu wpływy haskali, wówczas też zaczęły powstawać pierwsze partie polityczne (syjonistyczna) i organizacje społeczne. Miasto liczyło wówczas (1880 r.) 3483 mieszkańców, w tym 1587 Żydów (45,6%). W roku 1900 w całej gminie łańcuckiej mieszkało 2588 Żydów, w tym 1940 w mieście. Do czasu I wojny światowej liczba mieszkańców Łańcuta wzrosła do ok. 5500, w tym liczba Żydów do ok. 2000. (35%). Przedstawiciele społeczności żydowskiej mieli swoich przedstawicieli w radzie miasta. W 1910 r. ufundowana została nowa łaźnia żydowska, zostało też założone żydowskie towarzystwo muzyczne „Hazemar”.

W czasie I wojny światowej zabudowa miasta nie ucierpiała wiele, bardziej ucierpieli mieszkańcy od rabunków przechodzących wojsk, szczególnie Żydzi będący właścicielami większości sklepów, sklepików, warsztatów, szynków i zajazdów. Wielu mieszkańców, w tym także żydowskich, wyjechało z miasta, uciekając przed działaniami wojennymi.

Po odrodzeniu się Polski okazało się, że liczba mieszkańców spadła o prawie tysiąc osób – w 1921 r. odnotowano tu 4518 mieszkańców, w tym 1925 Żydów (31%) – ich liczba do wybuchu II wojny światowej wzrosła do ok. 2750. Okres międzywojenny to czas organizowania się społecznego mieszkańców, także społeczności żydowskiej. Powstawały oddziały kolejnych partii politycznych, organizacji społecznych, kulturalnych, związków branżowych, klubów sportowych i banków. W 1930 r. wzniesiony został Żydowski Dom Ludowy, w którym znalazła miejsce m. in. biblioteka żydowska. Nadal były tu silne wpływy chasydyzmu, szczególnie dynastii chasydzkiej Rokeachów z Bełza. Żydzi mieszkali głównie w zachodniej i północnej części miasta, głównie przy rynku i w jego okolicy. Tu znajdowała się większość z około 170 żydowskich sklepów, sklepików, kramów, szynków i warsztatów. Łańcuckim Żydem był Jakub Fast, który ochotniczo wstąpił do wojska polskiego i brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

Kilka dni po wybuchu II wojny świtowej do Łańcuta weszli Niemcy. Jednym z działań rozpoczętych wkrótce prześladowań ludności żydowskiej było podpalenie bóżnicy, której pożar, na skutek ingerencji Alfreda Antoniego Potockiego, został ugaszony. Wkrótce władze okupacyjne nakazały przesiedlenie Żydów do radzieckiej strefy okupacyjnej, z czego część z nich skorzystała. Z czasem eskalacja działań niemieckich przeciwko Żydom nasilała się – m. in. zamknięto żydowskie sklepy i zakłady rzemieślnicze, wprowadzono roboty przymusowe. Do miasta przesiedlono Żydów z okolicznych wsi oraz z Kalisza, Łodzi, Chorzowa i Katowic, tak, że liczba Żydów w mieście wzrosła do około 6 tysięcy. Getto zostało założone w styczniu 1942 r. i było likwidowane etapami od czerwca do sierpnia tego roku. Żydzi byli wywożeni do Sieniawy, Pełkini, a w końcu do obozu zagłady w Bełżcu. Grupy pozostałych i ukrywających się Żydów były rozstrzeliwane w kilku egzekucjach na terenie nowego cmentarza żydowskiego. Przeżyć udało się nielicznym.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miasto położone na szlaku z Małopolski na Ruś, na pograniczu wzgórz i niziny, na lekko pofalowanym terenie. Ośrodkiem stosunkowo nieregularnego planu starego centrum jest trapezowaty rynek, z którego nieregularnie wychodzi kilka ulic. W pobliżu narożnika północno-zachodniego znajdował się zniesiony XV/XVI w. zespół klasztorny dominikanów, zlikwidowany przez Austriaków pod koniec 2 ćwierci XIX w. Na północ od rynku, za zabudową pierzei, wzniesiony został kościół parafialny. Niedaleko kościoła znajdował się pierwotny zamek Pileckich, po jego zniszczeniach w 1 ćwierci XVII w. Stanisław Lubomirski przeniósł swoją rezydencję na wschód od starego centrum. Miasto otoczone było wałami ziemnymi. Pierwotnie kwartał żydowski znajdował się zapewne na północny-wschód od centrum, przy rozbudowie miasta w 2 poł. XVIII w. centrum dzielnicy żydowskiej przeniosło się na teren pomiędzy rynkiem a zamkiem, a jej głównym obiektem stał się murowana bóżnica. Cmentarz żydowski założony został w 2 ćwierci XVII w. na północny-wschód od miasta, poza obwałowaniem miejskimi, a kolejny w 1860 r. poza zabudową, na południe od miasta, niedaleko założonego już wcześniej (ok. 1800 r.) cmentarza chrześcijańskiego. Linia kolejowa poprowadzona została około 2 km na północ od centrum miasta, a droga krajowa nr 4 została tak poprowadzona, żeby ominąć centrum łukiem od południa.

Obiekty architektury i budownictwa – zachowane i nieistniejąceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Dawny układ urbanistyczny – w centrum obecnego miasta, składa się z dwóch historycznych założeń – ze średniowiecznego miasta lokacyjnego (z ok. poł. XIV w.) z rynkiem, siecią uliczek i kościołem oraz z założenia zamkowo-parkowego (2 ćw. XVII w.).

2) Kościół parafialny p.w. św. Stanisława – powstanie parafii rzymskokatolickiej związana zapewne z lokacją; kościół wzmiankowany w końcu XIV w., murowany od 1488 r., w latach 1549-1629 zamieniony na zbór protestancki, gruntownie przebudowany w 2 połowie XVII w. i remontowany kilkukrotnie. Obecny, neogotycki, powstał w wyniku przebudowy dotychczasowego w latach 1896-1900, według projektu Teodora Talowskiego i Dionizego Krzyczkowskiego.

3) Zespół klasztoru dominikanów z 4 ćwierci XIV w., na przełomie XV i XVI w. wzniesiony murowany kościół p.w. śś. Piotra i Pawła oraz murowany budynek klasztorny. Zespół parokrotnie odbudowywany w XVII i XVIII w. W 1820 r. zniszczony przez pożar, w wyniku czego zgromadzenie skasowane przez administrację austriacką. Wkrótce odbudowany z przeznaczenie na cele świeckie – urzędy i koszary. Obecnie mieści się w nich Dom Turysty PTTK i restauracja.

4) Bożnica – pierwotna drewniana, wzmiankowana w 2 połowie XVII w., odbudowywana po kolejnych pożarach. Nowa bożnica, już murowana z 1761 r., fundacji Stanisława Lubomirskiego, wzniesiona na nowym miejscu, na zachód od zespołu zamkowego, w jego pobliżu, remontowana w 1896 i 1910 r. – zapewne wówczas jej bryła otrzymała klasycyzującą, skromną formę.

W czasie wojny budynek uratowany przez Potockich przed zniszczeniem, pełnił funkcję magazynu zbożowego. Po wojnie uratowany przed rozbiórką przez lokalnych krajoznawców. Ściany wnętrza sali modlitw dla mężczyzn i bima pokryte interesującymi sztukateriami i polichromią, powstałymi w kilku etapach – w latach 60-tych XVIII w., w 1 połowie XVIII w., w 2 połowie XVIII w., w latach 1909-1910 i w latach 1934-1935. Skromna polichromia znajduje się także w „bożnicy lubelskiej”. Ten zespół dekoracji wnętrza bożnicy sprawia, że obiekt ten należy do najciekawszych i najcenniejszych na terenie Polski. Współcześnie bożnicą opiekuje się Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

5) Zespół zamkowo-parkowy – usytuowany na wschód od centrum, stosunkowo niedaleko od niego. Jego główną, centralną budowlą jest pałac otoczony fortyfikacjami bastionowymi typu holenderskiego, wzniesiony dla Stanisława Lubomirskiego w latach 1629-1641, przebudowany w końcu XVIII w. i końcu XIX w. W założonym pod koniec XVIII w. romantycznym parku wzniesiono w XIX w. i na początku XX w. szereg budowli: Gloriettę, Zameczek, ujeżdżalnię, dom zarządcy, altanę, bramę i kordegardę. Po II wojnie światowej zespół przejęty przez ówczesne władze państwowe, przeznaczony został do celów muzealnych jako muzeum wnętrz pałacowych. Oprócz wyposażenia komnat znajdują się w pałacu i sąsiednich budynkach kolekcje dzieł sztuki (malarstwo, rzeźba), rzemiosła i sztuki użytkowej, w tym kolekcja judaików. Zbiory łańcuckie należą do najbogatszych w Polsce.

6) Stajnia i powozownia – usytuowano w pobliżu zespołu zamkowo-parkowego; mieści się tam także kolekcja sztuki cerkiewnej.

7) Dwa folwarki – usytuowane dalej od zespołu zamkowo-pałacowego, składają się z szeregu budowli z nim związanych, wznoszonych od końca XVIII w. do początku XX w.

8) Kamienice miejskie – murowane, głównie z końca XIX i początku XX w., z elementami budynków wcześniejszych z XVII i XVIII w.

9) Wille podmiejskie – zachowanych kilkanaście budynków murowanych, wzniesionych na początku XX w., o interesujących planach i bryłach.

10) Dawna mykwa (na rogu ulic Tadeusza Kościuszki i Ottona z Pilczy) – murowana, wzniesiona w latach 1908-1910, obecnie mieści się w niej Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta.

11) Cmentarz chrześcijański (ul. Ignacego Mościckiego) – założony około 1800 r. na południe od miasta, dawniej poza zabudową.

12) Stary cmentarz żydowski (ul. Stanisława Moniuszki) – założony w 2 połowie XVII w., z czasem powiększany, w czasie wojny zdewastowany, pozbawiony macew. Obecnie teren ogrodzony, zadrzewiony, z dwoma ohelmi: cadyka Naftalego Cwi Horowica z Ropczyc (zm. 1827 r.) i miejscowego rabina Eleazara Szapiro (zm. 1865 r.)

13) Nowy cmentarz żydowski (ul. Romualda Traugutta) – założony w 1860 r. na południe od miasta, dawniej poza zabudową, w czasie wojny zdewastowany, pozbawiony macew (fragmenty kilkudziesięciu macew przechowywane są w przedsionku bożnicy). Teren cmentarza był w czasie wojny wielokrotnie miejscem zbiorowych egzekucji ludności żydowskiej. Po wojnie teren cmentarza został zachowany, ogrodzony i wzniesiono na nim pomnik poświęcony pamięci żydowskich ofiar terroru hitlerowskiego.

BibliografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

- Lancut; chajejcha we-churbana szel kehila jehudit, Tel-Aviv 1963

- M. R. Nitkiewicz, Szewski poniedziałek oraz dalsze dni tygodnia czyli życie codzienne w siedemnastowiecznym Łańcucie, Łańcut 1990

- Katalog zabytków sztuki w Polsce, Seria nowa, t. 5 – województwo rzeszowskie, z. 5 Łańcut i okolice (oprac. M. Milanowska, J. Sito), Warszawa 1994

- W. Bonasiuk, Łańcut. Studia i szkice z dziejów miasta, Rzeszów 1997

- Łańcut. Zarys rozwoju przestrzennego od powstania do współczesności (pod red. J. Malczewskiego), Łańcut 1999

- A. Trzciński, Wystrój sztukatorski i malarski synagogi w Łańcucie [w:] Od starożytności do współczesności. Język – literatura – kultura. Księga poświęcona pamięci profesora Jerzego Worończaka, Wrocław 2004, s. 247-280

- A. Potocki, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004

- Tam był kiedyś mój dom … Księgi pamięci gmin żydowskich (oprac. M. Adamczyk-Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński), Lublin 2009

- M. Cichocki, W. Litwin, Łańcut. Szlak chasydzki, Warszawa 2010

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Paweł Sygowski XIII/2015