Lesko - przewodnik

Lesko leży na terenie Pogórza Bieszczadzkiego, nad Sanem, po jego wschodniej stronie, na łagodnym stoku. Władysław Jagiełło pod koniec XIV w. nadał różne dobra w przyłączonej do Korony ziemi sanockiej rodowi Kmitów. Wieś Lesko wzmiankowana jest w dobrach Kmitów w 1436 r. Około 1470 r. obok wsi Lesko, na jej gruntach, Jan Kmita założył miasto z rynkiem w centrum, siecią uliczek wokół, kościołem oraz dworem. Miasto rozwijało się dobrze dzięki położeniu przy skrzyżowaniu dróg – biegnącego na południe traktu na Węgry, z lokalnym traktem biegnącym z zachodu na wschód – z Małopolski dalej na Ruś - do Sambora i Lwowa. Lesko początkowo zamieszkiwali Polacy i Rusini, do których przed połową XVI w. dołączyli również Żydzi. Zachowały się przekazy, że pierwsi żydowscy mieszkańcy Leska byli Żydami sefardyjskimi, mówiącymi w ladino. Jednak w dokumentach nie ma dowodów na potwierdzenie tej historii.

Miasto średniowieczne i renesansowe

Średniowieczne miasto zostało założone na cyplu łagodnego wzniesienia, na południe od położonej na równinie nadsańskiej wsi Lesko. Centrum to tradycyjnie rynek – tu kwadratowy – i kilka wychodzących z niego uliczek oraz położony na północny-wschód od rynku kościół. Tuż na zachód od miasta Kmitowie wznieśli drewniany dwór, na miejscu którego Stadniccy wybudowali później murowany zamek.

W rękach Kmitów miasto pozostawało do śmierci Piotra Kmity, marszałka wielkiego koronnego, w roku 1553. Za jego czasów miasto został rozbudowane, założony został nowy, obszerny rynek na południe od starego centrum, z ratuszem i uliczkami. W pobliżu, po stronie płn-wsch. powstał kwartał żydowski z bóżnicą i położonym już poza wałami miejskimi cmentarzem, zaś po stronie płd-zach przy ulicy Zatylnej wzniesiona została wówczas nowa cerkiew. Stara cerkiew, zapewne z czasów jeszcze przed lokacją miasta, znajdowała się we wsi Lesko, która z czasem stała się przedmieściem, zwanym Posadą Leską. Wokół cerkwi tradycyjnie znajdował się cmentarz, który został za czasów austriackich rozbudowany na wspólny cmentarz chrześcijański, czynny do dziś. W 1916 r. przed cmentarzem tym usytuowano cmentarz wojskowy dla żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej.

Obywatele miejscy

W 1542 roku w spisie mieszkańców Leska po raz pierwszy wymieniony jest mieszczanin wyznania mojżeszowego. W kolejnych latach nastąpił, spowodowany najprawdopodobniej korzystnymi uregulowaniami prawnymi wprowadzonymi przez Piotra Kmitę, dynamiczny napływ ludności żydowskiej. W 1572 r. w Lesku były tu już opodatkowane 23 głowy rodzin żydowskich.

W trzeciej ćwierci XVI w. utworzony został tu kahał, wcześniej niż w sąsiednim, starszym Sanoku, w którym dopiero pod koniec tego stulecia powstał przykahałek, zależny od gminy w Lesku. Żydzi obu miast należeli wówczas do ziemstwa przemyskiego. Pod koniec XVI w. podatek opłacało około 25 głów rodzin (w tym Jakub „szkolnik”), co stanowiło około 10 % populacji miasta. W odróżnieniu od wielu innych miast Rzeczypospolitej żydowscy mieszkańcy Leska byli określani jako obywatele miasta, podlegali takim samym prawom jak wszyscy inni mieszkańcy i mogli prowadzić działalność gospodarczą bez specjalnych ograniczeń, na takich samych zasadach jak wszyscy inni mieszkańcy Leska. Przed połową XVI w. mieli już swój cmentarz i zapewne bożnicę, której obecność odnotowana jest w źródłach na początku XVII w., a wkrótce także łaźnię i szpital (przytułek). Pod koniec XVI w. seniorem i rektorem jesziwy był Aron syn Izaaka (zm. 1591 r.).

Wojny i najazdy połowy XVI stulecia ominęły miasto. W wykazie osób płacących podatek w latach 1655-1660 było 182 chrześcijan i 36 Żydów (16,5 %), a w 1676 r. wśród 220 płatników w mieście było już 83 Żydów – 42 mężczyzn i 43 kobiety (37,7 %). Po podpaleniu miasta przez Szwedów w 1704 r. wiele osób pozbawionych domów wyjechało, a spośród pozostałych wielu zmarło w czasie epidemii w następnym roku (w tym 303 Żydów). W następnych dziesięcioleciach liczba ludności ponownie wzrosła, tak iż w 1765 r. zanotowano pobór podatku od 1656 Żydów w całym kahale, w tym od 587 w Lesku. Według danych z 1769 r. ludność miasta liczyła około 1440 mieszkańców, z czego wynika, że Żydzi przed rozbiorami stanowili ponad 40% mieszkańców Leska. Kahał leski był wówczas największym spośród gmin żydowskich okolicznych miast i miasteczek, a o jego znaczeniu świadczyła murowana synagoga, wzniesiona w czasach kiedy większość tego typu budynków była drewniana.

Synagoga

Pierwsza zbudowana w Lesku bożnica była drewniana, powstała zapewne w 2. poł. XVI w., w 1580 r. jest wzmiankowana w dokumentach jako „szkoła żydowska”. Murowaną, kamienną synagogę wzniesiono tu prawdopodobnie w 2. połowie XVII w., istniała na pewno w 1. połowie wieku XVIII, zachowała się do dziś. Zbudowana na planie prostokąta, z wieżą w narożniku elewacji frontowej, była kilkukrotnie przebudowywana, między innymi po pożarze w 1847 r.

W pobliżu synagogi funkcjonowały również, nie zachowane do dziś, chasydzkie domy modlitwy, w których modlili się zwolennicy cadyków z Nowego Sącza i Sadogóry.

W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali wnętrze synagogi, przeznaczając budynek na cele magazynowe. Po wojnie budynek opuszczonej bożnicy ulegał stopniowej degradacji, aż został odbudowany w latach 60. i 70 XX w. Od 1978 r. z inicjatywy ówczesnego dyrektora Bieszczadzkiego Domu Kultury – Andrzeja Potockiego - pełni funkcję galerii sztuki. Budynek jest własnością miasta Lesko. W przedsionku prezentowana jest ekspozycja fotografii związanych ze społecznością żydowską. Są tu także tablice pamiątkowe z nazwiskami Żydów z Leska.

Odmawiając psalmy, Żyd z małego miasteczka obcuje z Wiekuistym, niech będzie błogosławiony, twarzą w twarz, bez skarg i udawania. Trzech takich psalmistów wyróżniających się silną i czystą wymową, mocno utkwiło mi w pamięci. Byli to: nosiwoda reb Gecl Hagler, o którym szeptano w miasteczku, że jest jednym z lamedwowników, rzeźnik Cadok Szwarc i woźnica Ajzyk Bertentejl syn Mordechaja.

Wojna i pokój

W czasie I wojny światowej społeczność żydowska, do której należało większość sklepów i zakładów rzemieślniczych bardzo ucierpiała na skutek rabunków przez żołnierzy przechodzących wojsk. Tak jak i w innych miasteczkach, wśród żołnierzy armii austriackiej byli także Żydzi z Leska.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. miasto pozostało stolicą powiatu w województwie lwowskim. Po wojnie liczba mieszkańców spadła o około tysiąc osób, co było skutkiem działań wojennych, epidemii cholery i innych chorób oraz wyjazdu wielu mieszkańców – w 1921 r. miasto zamieszkiwało 3870 osób, w tym 1080 katolików (28%), 451 grekokatolików (11,7%) i 2338 żydów (60,3 %). Z inicjatywy Krasickich, właścicieli dóbr leskich, używaną od XIX w. aż do tej pory, nazwę miasta „Lisko” zastąpiono poprzednią nazwą „Lesko”.

Działały stare oraz powstawały nowe partie i stowarzyszenia, organizacje kulturalne i młodzieżowe, założona została kasa pożyczkowa. Przedstawiciele społeczności żydowskiej, Mendel Hager, Josef March i Baruch Weiss, znaleźli się w radzie miasta, a adwokat Alter Müller został wiceburmistrzem. W tym czasie wśród służby zdrowia znaleźli się lekarze żydowscy – Zelig Liebman i Lea Grossonger oraz dentysta Dampf. Dawid Gottlieb miał najlepszy hotel i restaurację w Lesku, Mosze Ber Gutwirth nadal prowadził firmę „Importwin”, której filię otworzył we Lwowie, a Rywka Schaff założyła drukarnię.

Tak jak wcześniej działały tu dwie bożnice, beit ha-midrasz, dwie łaźnie i stary cmentarz. Swoje domy modlitwy mieli tu też chasydzi – zwolennicy dynastii sadogórskiej Friedmanów i nowosądeckiej Halberstamów. Rabinem leskim był Mendel Horowitz. Przed wybuchem II wojny światowej społeczność żydowska liczyła około 2,5 tysiąca mieszkańców miasta.

Cmentarz żydowski w Lesku należy do najstarszych i najcenniejszych w Europie. Został założony przed połową XVI w. na wzgórzu położonym na wschód od nowego centrum. Zachowało się na nim około 2 tys. nagrobków, w tym 29 z XVI w., ponad 60 z XVII w. i 88 z XVIII w. Najstarsza zidentyfikowana macewa upamiętnia Eliezera syna Meszulama, zmarłego w dniu 11 września 1548 roku. Wyryto na nim inskrypcję w języku hebrajskim o treści:

"Tu pochowany mąż bojący się Boga, Eliezer syn Meszulama (pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona). We wtorek 9 dnia miesiąca tiszri 309 roku według skróconej rachuby".

Najstarsze nagrobki znajdują się w północnej części cmentarza, w pobliżu bramy wejściowej. W dalszej części cmentarza odnajdziemy w m.in. ohel cadyka Menachema Mendla zmarłego tu w 1803 r.

„Tu spoczywa święty rabin Menachem Mendel (oby jego zasługi były dla nas ochroną), ojciec świętego rabina Naftalego Cwiego z Ropczyc (oby jego zasługi były dla nas ochroną), powołany do niebiańskiej jesziwy w dniu święta Simchat Tora 23 Tiszri 5564. Niech jego dusza związana będzie związana w węzeł życia wiecznego. W pobliżu jego grobu pochowani są jego ojciec, r. Jaakow i jego syn r. Szmuel Szmelka, i jego wnukowie r. Menachem Mendel syn r. Szmuela Szmelki i r. Menachem Mendel syn r. Abrahama Chaima".

Właścicielem obiektu jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Wstęp na cmentarz jest płatny (7 zł od osoby). Klucz do bramy udostępnia rodzina mieszkająca naprzeciwko wejścia. (tel. 13 469 81 08 lub 695 652 364).

Tadeusz Różewicz, „Stary kirkut w Lesku”

       

         Pod kołami
wojennych wozów
legły
długim gościńcem
cmentarze
tam
łagodne westchnienia ziemi
góry Słonne
cicho
w niebo spływają
tu
pod obłokami
pod koronami dębów
zarył się w ziemię
zjeżył
czarnym ścierniskiem
nagrobnych kamieni
kirkut
z pogromu grobów
ocalony
pod obłokami
które biegną
i barwią się w milczeniu
pod zielonymi koronami
dębów
opłakany przez deszcze
zapada w czas
w ciszę.

         

         1954

II wojna światowa i zagłada Żydów

Po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 r. miasto zajęły najpierw wojska niemieckie, które po kilku dniach wycofały się za San, a do Leska weszli Sowieci. Rzeka San stała się granicą stref okupacyjnych. Sytuacja taka trwała do ataku Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 r. Po zajęciu miasta przez hitlerowców rozpoczęły się represje wobec ludności, głównie żydowskiej. W czerwcu 1942 r. utworzono getto, w którym zgromadzono Żydów z miasta i jego okolic. Już po trzech miesiącach, w sierpniu 1942 roku getto zostało zlikwidowane. Około stu mniej sprawnych osób rozstrzelano wówczas na cmentarzu żydowskim, resztę mieszkańców getta pognano do obozu pracy w niedalekim Zasławiu, w którym zgromadzono także Żydów z Sanoka i okolic. W obozie tym przeprowadzano masowe egzekucje, w których zginęła duża część Żydów leskich. Pozostali zostali przewiezieni do obozu zagłady w Bełżcu, gdzie zostali zamordowani w komorach gazowych. Wojnę przeżyło niewielu Żydów spośród zesłanych przez Sowietów na Syberię oraz kilkanaście osób ukrywanych przez Polaków i Ukraińców w Lesku.

Po II wojnie światowej Lesko, w wyniku zagłady Żydów i po wysiedleniu Ukraińców, liczyło już tylko około tysiąca mieszkańców.

Współczesność

Miasto jest stolicą powiatu leskiego, liczy ponad 6 tys. mieszkańców. Lesko uważane jest za „bramę” wjazdową na teren turystycznych Bieszczadów. W Rynku funkcjonuje Bieszczadzkie Centrum Informacji Turystycznej.