Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Luboml - przewodnik

ukr. Любомль, jid. ליבעוונע

 

Luboml - przewodnik
Luboml, centrum miasta, 2014, fot. Taras Mykytyn, archiwum fotografii Centrum Badań Marketingowych w Równem

Znaczek pocztowy

W Lubomlu, miasteczku w pn.-zach. części Wołynia, został wydany pierwszy na świecie znaczek pocztowy z napisami w alfabecie hebrajskim. W latach 20. XX w. było to miasto o najwyższym w całej II RP odsetku Żydów wśród mieszkańców.

 
Żydzi z Lubomla

Pierwsza wzmianka o Lubomlu pochodzi z ХІІІ w., chociaż tereny te były zamieszkane wcześniej. Miasto zaczęło prężnie rozwijać się po zaprzestaniu mongolskich najazdów. Na przestrzeni wielu wieków szczególną rolę w rozwoju gospodarki i kultury tego miasta odegrała społeczność żydowska. Rafael Mahler w swoim fundamentalnym dziele Jidn in amolikn Polin in licht fun cifern (jid.Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb, 1958) stwierdza, że w XIV w. w Polsce, na Polesiu, Białorusi (Litwie) oraz na ziemi chełmskiej już istniała nieduża liczba społeczności żydowskich, і jako przykład podaje Luboml z lat 1370–1382. W okresie Rzeczypospolitej Luboml był siedzibą starostwa ziemi chełmskiej, a zgodnie z żydowskim podziałem administracyjnym – siedzibą okręgu bełsko-chełmskiego. Społeczność żydowska w Lubomlu była uważana za jedną z najstarszych w Polsce.

Luboml, domy
Domy podcieniowe w Lubomlu, 1925, fot. Henryk Poddębski, zbiory Instytutu Sztuki PAN

Synagoga

W 1510 r. (wg innych źródeł – w 1521 r.) społeczność żydowska wybudowała w Lubomlu synagogę będącą jedną z najpiękniejszych murowanych bóżnic żydowskich na terytorium Rzeczypospolitej. Wielka Synagoga wznosiła się nieopodal obronnego wału w granicach miasta w płd.-zach. rogu rynku.

Luboml, domy przy rynku, w głębi synagoga
Domy przy rynku w Lubomlu, w tle synagoga, 1925, fot. Henryk Poddębski, zbiory Instytutu Sztuki PAN

Lubomelska synagoga została zbudowana w stylu renesansowym i posiadała cechy budowli fortyfikacyjnej. Główny budynek miał kształt sześcianu; przylegające pomieszczenie dla modlących się kobiet było niższe. Każda z tych połączonych części budynku miała attykę zdobiącą krawędzie dachu. Unikatowe grawerunki na zewnętrznej elewacji budowli dodawały jej majestatyczności. Wejście przez główny przedsionek (hebr. pulisz) zdobione było 2 napisami – cytatami z Biblii, na dole: „O jakimże lękiem napawa to miejsce! Nic tu innego, tylko dom Boży i brama do nieba” (Rdz 28, 17) oraz na górze: „Do domu Bożego wstąpimy wzruszeni” (Ps 55, 15; w przekł. synod. – Ps 54, 15). „Jakże piękne są twoje namioty, Jakubie, Twoje siedziby, Izraelu!” (Lb 24,5) – napis ten został wyryty na łukach 3 wielkich okien od płd. strony Wielkiej Synagogi.

Luboml, synagoga - portal
Hebrajska inskrypcja nad portalem synagogi w Lubomlu, ok. 1930, zbiory Instytutu Sztuki PAN

Nazwisko architekta tej oryginalnej budowli pozostaje nieznane. Mury zewnętrzne lubomelskiej synagogi otoczone były galerią obronną z otworami obserwacyjnymi.

Luboml, synagoga, widok od strony zachodnio-południowej
Synagoga w Lubomlu, widok od strony zachodnio-południowej, ok. 1930, zbiory Instytutu Sztuki PAN

Na wsch. obszarach Królestwa Polskiego umocnione synagogi zdarzały się dosyć często. Tego typu synagogi były częścią systemu obronnego miasteczka, w której Żydzi także odgrywali ważną rolę. Budowa synagog obronnych kosztowała znacznie więcej niż zwykłych bóżnic.

Ze wspomnień Isroela Garmiego (Grimatlichta) dowiadujemy się, że nieopodal Wielkiej Synagogi i bejt ha-midraszu znajdowały się odrębne klojzy dla grup chasydów oraz dla rzemieślników. Chasydzkie sztible w mieście nosiły nazwy: Turzyski, Rużyński, Kocki, Radzyński, Stepański. Np. synagoga turzyskich chasydów znajdowała się po prawej stronie od bejt ha-midraszu.

Wybitne postaci

Do najbardziej znanych rabinów Lubomla należał Hersz, który pełnił posługę od 1556 r. do lat 70. XVI w. Od tego czasu przez prawie całe stulecie rabini z Lubomla należeli do najbardziej znanych w Polsce. Jednym z nich był Abraham Polak – autor licznych ksiąg i nauczyciel. Pod koniec XVI w. dobrze znany był rabin Mosze Mes. Jego książki drukowane w 1591 r. w Krakowie, były przedrukowywane w 1720 r. we Frankfurcie nad Menem, w 1958 r. w Londynie i w 1964 r. w Brooklynie.

W lubomelskiej szkole żydowskiej uczył się urodzony w Lubomlu Seweryn Lubomelczyk (1532–1612), który już w dojrzałym wieku przeszedł z wiary mojżeszowej na katolicyzm i zasłynął w Europie jako wybitny teolog i mówca. Papież i polscy królowie powierzali mu najważniejsze sprawy. Seweryn Lubomelczyk napisał wiele prac teologicznych i cieszył się autorytetem w zakonie dominikanów.

Frank (Efraim) Rosenblatt (1884–1927) – urodzony w Lubomlu krytyk literacki, publicysta, doktor filozofii. Zdobył tradycyjne wykształcenie religijne. Poczatkowo popierał syjonizm, następnie dołączył do ruchu bundowskiego. W 1903 r. został aresztowany, po uwolnieniu wyjechał do USA. W 1910 r. ukończył studia na Columbia University w Nowym Jorku. Był ekspertem ekonomicznym w instytucjach państwowych, sekretarzem generalnym Arbeter Ring (jid. Koło Robotników), lewicowej żydowskiej organizacji non profit zajmującej się ochroną kultury jidysz, wspieraniem praw robotników i upowszechnianiem idei równości społecznej. Działalność literacką rozpoczął w 1903 r. – najpierw pisał w języku rosyjskim, następnie przeszedł na jidysz. Publikował wiersze w różnych periodykach, m.in. w czasopiśmie „Cukunft” (jid. Przyszłość). W tym samym piśmie publikował artykuły o tematyce społeczno-politycznej i ekonomicznej, zajmował się problematyką literacką. Jest autorem prac poświęconych twórczości Szolema Alejchema, Awroma Rejzena, I.I.-M. Weisenberga, M. Winczewskiego, M. Rosenfelda i innych, a także twórczości pisarzy rosyjskich. Rosenblatt należy do czołowych amerykańskich krytyków literatury w języku jidysz z początku XX w.

Wg zapisów w księgach podatkowych za 1564 r., w mieście mieszkało 8 kupców, 26 rzemieślników zrzeszonych w cechy, funkcjonowały 3 cerkwie prawosławne i monaster oraz synagoga.

W 1564 r. społeczność żydowska wpłaciła 150 florenów podatku, tj. po 1 florenie od osoby. Żydzi zajmowali się rzemiosłem, dzierżawili ziemie, prowadzili handel ze Lwowem, Kijowem, Brześciem, Przemyślem, Lublinem i Warszawą. Po rzece Bug spławiano towary do Gdańska i innych miast. Były to głównie drewno, potaż, wosk, miód, sól, szafran, wyroby jubilerskie i inne. Protokoły Sejmu Czterech Ziem z 1667 r. zawierają zestawienia stawek podatku na osobę za rok. Większe miasteczka – w tym Luboml – wzmiankowane są osobno. Gmina żydowska została obłożona podatkiem w wysokości 8100 guldenów.

Po rewizji z 1847 r. lubomelska gmina żydowska liczyła 2130 osób. W 1870 r. Żydzi stanowili już 66% ludności miasta. W 1897 r. liczba mieszkańców Lubomla wynosiła 4,6 tys. osób, w tym 3,3 tys. Żydów. W 1898 r. wśród lubomelskich Żydów było 349 rzemieślników, 52 robotników, pod opieką 17 nauczycieli kształciło się 370 uczniów, a 60 chodziło do Talmud-Tory.

W okresie I wojny światowej, gdy miasto było okupowane przez Austriaków. Podczas gdy wcześniej dużą część mieszkańców ewakuowano w głąb Rosji, większość Żydów pozostała na swoim miejscu. Burmistrzem Lubomla został wówczas wybrany Dawid Wejtsfrucht-London, brat miejscowego rabina Arie-Lejba Londona.

Oficyna południowa pałacu Branickich z XVIII wieku w Lubomlu
Luboml, oficyna południowa pałacu Branickich z XVIII wieku, 2014, fot. Emil Majuk, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” - www.teatrnn.pl

Okres międzywojenny

W 1921 r. liczba mieszkańców miasta wynosiła 3328 osób, w tym 3141 Żydów. W 1931 r. 91,3% mieszkańców miasta stanowili Żydzi. W okresie międzywojennym nastąpił rozkwit żydowskich instytucji kulturalnych i społecznych. Powstało wiele organizacji kulturalnych, młodzieżowych i klubów sportowych, rozwijał się ruch syjonistyczny.

Luboml, rynek
Rynek w Lubomlu, 1925, fot. Henryk Poddębski, zbiory Instytutu Sztuki PAN

Wiele przedsiębiorstw żydowskich miało charakter rodzinny, jak np. warsztat szewski braci Milsteinów. Znana w całej okolicy była Fabryka Wódek i Likierów Rejzmana i Kopelzona. Wielu młodych ludzi opuszczało swoje domy i wyjeżdżało za granicę; do USA, Palestyny, Kanady i Argentyny.

Część rzemieślników żydowskich należała do podziemnej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy i była prześladowana przez władze. Mimo że władze nie dopuszczały Ukraińców i Żydów do stanowisk kierowniczych, wybierano ich do magistratu i rady powiatowej.

II wojna światowa i Zagłada

Do Lubomla we wrześniu 1939 r weszli najpierw Niemcy, którzy po kilku dniach wycofali się za Bug. Część mieszkańców o sympatiach komunistycznych zbudowała wówczas bramę powitalną dla Armi Czerwonej. Na jej widok wycofujący się oddział wojska polskiego dokonał w mieście serii egzekucji. Od października 1939 r. do czerwca 1941 r. panowała w mieście władza sowiecka. Zakazano wszelkiej działalności społecznej niezależnej od oficjalnych organizacji radzieckich, zniszczono stary cmentarz żydowski. 22 czerwca 1941 r. do Lubomla ponownie weszły wojska niemieckie. W grudniu 1942 r. hitlerowcy zorganizowali getto obejmujące obszar zaledwie kilku ulic. W pierwszych dniach października 1942 r. Niemcy rozstrzelali wszystkich mieszkańców żydowskich (prawie 5 tys. osób) w lesie w pobliżu cegielni obok wsi Borki.

Bóżnica funkcjonowała do początku okupacji hitlerowskiej i zachowała się w dobrym stanie. W pierwszych miesiącach okupacji władze niemieckie zmusiły Żydów do wyniesienia z synagogi wszystkich zabytkowych zwojów i książek, które naziści spalili. Następnie Niemcy wykuli dziurę w ścianie synagogi, aby mógł tam wjechać samochód ciężarowy z ubraniami rozstrzelanych i zrabowanymi z domów żydowskich rzeczami, które były w synagodze sortowane i pakowane. Jednak budynek przetrwał okupację niemiecką i został rozebrany dopiero po wejściu władzy sowieckiej w 1944 r.

Pomnik ofiar Holokaustu w Lubomlu
Pomnik ofiar Holokaustu w Lubomlu, 2008, fot. Taras Mykytyn, archiwum fotografii Centrum Badań Marketingowych w Równem

Diaspora żydowska

W 1973 r. w Izraelu, z okazji jubileuszu 600-lecia lubomelskiej społeczności żydowskiej, urodzeni w Lubomlu Żydzi z Izraela, Kanady i USA wydali obszerny tom wspomnień o Lubomlu i społeczności żydowskiej. Dzięki staraniom urodzonego w Lubomlu nowojorczyka Aarona Ziegelmana zebrano dużą liczbę materiałów i dokumentów o lubomelskiej społeczności żydowskiej. Wystawa tych materiałów i dokumentów pod nazwą Remembering Luboml (ang. Wspominając Luboml) eksponowana była we wszystkich stanach USA, Jerozolimie, Londynie i Warszawie. W 2003 r. zrealizowano film dokumentalny o historii społeczności żydowskiej miasta Luboml. My Heart Remembers (więcej informacji: www.luboml.org).

Warto zobaczyć

  • Cmentarz żydowski z pomnikiem ofiar Zagłady

  • Kościół pw. Trójcy Świętej (1412), ul. Samochina 16

  • Cerkiew św Jerzego (XVIII w.), ul. Nezałeżnosti 12

  • Park krajobrazowy i oficyny dawnego pałacu Branickich (XVIII w.)

  • Muzeum Krajoznawcze, ul. Nezałeżnosti 33

Okolice

Szack (32 km)

Jeziora Szackie (34 km)

Ratno (80 km)

Kamień Kaszyrski (106 km)

 

Opracowanie tekstu: Ołeksandr Ostapiuk