Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Mir - przewodnik

biał. Мір, jid. מיר

Mir - przewodnik

Początki


Pierwsza wzmianka o Mirze pochodzi z 1395 r., kiedy krzyżowcy, którzy przeszli przez Lidę i Nowogródek spalili również to miasteczko. W 1486 r. Mir przeszedł pod panowanie rodziny Illniczów, a w 1569 r. – Radziwiłłów. W 1579 r. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” podarował osadzie przywilej swobodnego wyrobu i sprzedaży miodu, piwa, wódki oraz sprzedaż swoich ziem i domów z potwierdzeniem zobowiązań miejskich. Wielokulturowość miasta z tamtego okresu była reprezentowana przez różne budowle religijne otaczające rynek – drewniany meczet (nie zachował się), kompleks synagogalny, cerkiew św. Trójcy i kościół św. Mikołaja.

Światową sławę przyniósł Mirowi zespół zamkowo-parkowy – pomnik architektury XVI w., w którym zostały odzwierciedlone style gotyku i renesansu. Zamek łączy cechy architektury obronnej i pałacowej. Właścicielami zamku byli Illnicze (1568), Radziwiłłowie (do 1828), ród Witgensztejnów (do 1891) oraz Świętopełk-Mirscy (do 1939). W 2000 r. zamek mirski został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

W 2. poł. XVIII w. Mir zyskał miano „cygańskiej stolicy”: mieszkał tutaj cygański król Wielkiego Księstwa Litewskiego, któremu w 1787 r. Karol Radziwiłł („Panie kochanku”) dał przywilej władzy sądowniczej nad Cyganami.

Żydzi z Mira

 Mirska gmina żydowska została założona na pocz. XVII w. Szybko zwiększała swoją liczebność, dzięki czemu w krótkim czasie otrzymała własną jurysdykcję (wcześniej podlegała gminie w Nieświeżu) oraz członkostwo w litewskim Waadzie. Oprócz tego Mir miał honor gościć u siebie kilka zjazdów: w 1697 r., 1702 r. i 1751 r. Na pocz. XVIII w. miasto było dużym ośrodkiem handlowym, rozwijającym się dzięki działalności kupców żydowskich i ich handlowi futrami z Lipskiem, a także portami bałtyckimi (Królewcem i Memelem). Mir stał się także miejscem wielu jarmarków i cotygodniowych targów. Tak zwane Jarmarki Mikołajowskie, odbywające się 9 maja oraz 6 grudnia i trwające 2–3 tygodnie, słynęły z prowadzonego tam handlu końmi.

Mir odznaczał się także wysokim obrotem kapitału lokalnych sklepów: w 1822 r. 18 sklepikarzy miało obrót od 100 do 900 rubli (średnio 323 ruble na 1 sklep). Jak zauważa W. Syrokomla, lokalne sklepy były pełne wysokiej jakości bawełnianych i jedwabnych wyrobów, co zrodziło wśród ludzi powiedzenie „pojechała już do Mira” o pannie, która za niedługi czas szykowała się do zamążpójścia. Oznaczało to, że zaczyna sobie przygotowywać wiano.

Żydzi mirscy cieszyli się sławą wybitnych rzemieślników, którzy – wg słów Ruchomy Shain – „[…], umieją tak przerobić starą rzecz na nową, jak nawet w Paryżu się nie śniło”.

W 1806 r. w Mirze mieszkało 807 Żydów (wśród nich 30 było kupcami, 106 krawcami), w 1833 r. – 1583 (75,5% całej ludności miasteczka), w 1847 r. – 2273 Żydów, w 1897 r. – 3319 Żydów (ok. 62% ogółu ludności). Większość Żydów zajmowała się rzemiosłem i handlem, niektórzy z nich byli zamożnymi kupcami. O szerokich kontaktach handlowych kupców żydowskich świadczą zwłaszcza akta jarmarku w Lipsku z 1832 r., gdzie wymieniono kilku mieszkańców Mira. Mirscy Żydzi zajmowali się także przemysłem. W 1839 r. w fabryce sukienniczej kupca gildii trzeciej kategorii Mejera Czarnego (pięć warsztatów), wyprodukowano 3200 sztuk sukna za 2400 rubli. Kupiec ten arendował także fabrykę sukienniczą księcia Witgensztejna.

Kupiec Boruch Czarny w złożonej w 1814 r. petycji do gubernatora grodzieńskiego o przyznaniu mu nagrody za dobrą służbę pisał: „W lipcu 1812 r., w chwili najazdu obcych wojsk na nasze granice, służyłem u hr. Płatowa, biorąc udział w różnych ekspedycjach, mających na celu poznanie położenia wroga i innych szczegółów, co też wypełniłem, narażając życie swoje na niebezpieczeństwo. W zamian za to hr. Płatow obwieścił, że za poświęcenie me dla ojczyzny przedstawi mnie Jego Imperatorskiej Wysokości do odznaczenia. Ale w związku z szybką rejteradą naszych wojsk zostałem bez pisemnego potwierdzenia, czy hr. Płatow wypełnił swą obietnicę. Nieprzyjaciel w Mirze, gdzie ja mieszkam, zagrabił cały mój majątek i dom i groził nawet pozbawieniem życia”. Nie wiadomo, czy petycja odniosła skutek…

Zgodnie z informacjami zebranymi przez administrację gubernialną w 1834 r. w Mirze na 2198 Żydów przypadała następująca liczba żydowskich instytucji i urzędników: szkół modlitewnych – 5; czasowych szkół modlitewnych – 8; szkół dla dzieci żydowskich – 8; chazanów – 8; trębaczy – 5; rabinów miejskich – 2, innych rabinów – 2; tłumaczy prawa – 1; sędziów – 5; posługujących w synagodze – 8; posługujących w szkołach modlitewnych – 4; lektorów – 5; szojchetów – 3; moheli – 6. Przy zgromadzonych informacjach o synagogach i żydowskich domach modlitewnych w 1853 r. zauważono: „[…] w miasteczku Mir jest jedna synagoga i pięć domów modlitewnych. Synagoga jest drewniana, a przy niej ciepła szkoła – bejt ha-midrasz. Małych, murowanych domów modlitewnych cztery – wszystkie istnieją ok. 200 lat, ale brak informacji i dokumentów, przez kogo i kiedy były założone. Liczba wiernych – 1520 osób”. Kompleks synagogalny znajdował się w centrum miasteczka, nieopodal rynku na terenie należącym do gminy żydowskiej. Miejsce to nazywane było szkolnym dworem lub „szkoliskiem” [ros. школище; tę ostatnią nazwę do tej pory wspominają najstarsi mieszkańcy Mira].

W 1886 r. w miasteczku istniało osiem bóżnic – w tym dwie chasydzkie. Wszystkie one spłonęły podczas pożaru 9 sierpnia 1892 r.

Filozof

Znany na całym świecie filozof i krzewiciel oświaty 2. poł. XVIII w., jeden z pierwszych komentatorów i krytyków Immanuela Kanta Salomon (Szlomo) Majmon (1753–1800) (Heiman ben Jehoszua), urodził się w chutorze Suchowybórz nieopodal Mira. W Mirze chodził do chederu, a następnie uczył się w jesziwie w miasteczku Iwieniec. Został ożeniony w wieku 11 lat, a w wieku 14 lat został ojcem. Majmon utrzymywał rodzinę, dając prywatne lekcje w sąsiednich miasteczkach. W czasie wolnym studiował żydowską filozofię i kabałę. Dowodząc, że kabała jest oparta na filozofii, ściągnął na siebie oskarżenia o herezję ze strony chasydów, z którymi utrzymywał bliskie kontakty. Majmon zaczął studiować nauki świeckie i opuściwszy w 1778 r. dom i żonę, wyjechał do Europy Zach. Po długiej podróży i próbie przyjęcia chrztu w 1786 r. powrócił do Berlina, gdzie studiował filozofię Kanta. Pod wpływem jego przekonań napisał pierwszą książkę Filozofia transcendentalna (1790). Rękopis tej książki przekazano Kantowi, który zauważył, że nawet przy pobieżnej znajomości pracy Majmona, zauważalna jest jej wartość. Jednocześnie podkreślił, że żaden z krytyków nie zrozumiał aż tak dogłębnie jego filozofii. Ta odpowiedź Kanta naznaczyła dalszy los Majmona – zaczęto publikować jego książki i artykuły filozoficzne, a także prace dotyczące fizyki matematycznej oraz algebry. Prace Majmona otrzymywały uznanie takich osób jak I.W. Goethe, I.C.F. Schiller, A. Humboldt i wielu innych europejskich myślicieli. W literaturze naukowej Majmon bywa nazywany niemieckim, żydowskim lub polskim filozofem, choć wiadomo, że znaczną część życia spędził na Białorusi. To tutaj uformował się jego światopogląd, tutaj rozpoczął swoją działalność literacką i naukową. W 1793 r. w Berlinie opublikowano jego autobiografię. Książka jest ważnym źródłem ukazującym historię białoruskich Żydów, haskali i wczesnego chasydyzmu.

Z mirskiego sztetla pochodziło wielu znanych żydowskich uczonych, polityków, działaczy państwowych, społecznych, kulturowych, religijnych. Wśród nich był Zalman Shazar (1889–1947) – uczony, pisarz i publicysta, działacz syjonistyczny, trzeci prezydent Izraela; Naftali Cwi Jehuda Berlin (1817 – 1893) – jeden z wiodących rabinów swego pokolenia, przełożony znanej na całym świecie jesziwy w Wołożynie; Heinrich Sliozberg (1863–1937) – prawnik i działacz społeczny.

Jesziwa

W 1815 r. otworzono jedną z najsłynniejszych żydowskich wyższych religijnych instytucji oświatowych, jesziwę Mir. Założona przez rabina Szmuela Tiktińskiego, od początku cieszyła się dobrą reputacją, a pod względem liczby uczniów ustępowała jedynie jesziwie w Wołożynie. Nazywano ją „Jesziwą przewodniczących jesziw”, ponieważ większość wykładowców i kierowników litewskiego kierunku uczyła się w Mirze. Przełożonymi mirskiej jesziwy były wybitne postacie: Jeruham Lejbowic (1874–1936), Chaim Lejb Tiktiński (1824–1899), Eliezer Jehuda Finkel (1879–1965). Jesziwa gromadziła pod swoim dachem największe żydowskie religijne autorytety swojego czasu i do jej murów, które w okresie rozkwitu mieściły ok. 500 uczniów, napływali Żydzi z najróżniejszych państw: Wielkiej Brytanii, Holandii, Francji, Niemiec, Szwecji, Ameryki, Kanady, Południowej Afryki i innych.

Zachowując ogólnie przyjęte tradycje, uczniowie jesziwy stołowali się u zamożnych mieszkańców miasteczka, bawiąc gospodarzy naukową rozmową, co nierzadko kończyło się pomyślnie zawartym związkiem małżeńskim pomiędzy zdolnym uczniem i córką bogacza. Warto zauważyć, że studenci jesziwy brali aktywny udział w życiu gospodarczym Mira, ponieważ tworzyli podstawową bazę klientów malutkich sklepików i straganów rzemieślniczych, pozwalając mieszkańcom zarobić na różnego rodzaju usługach (wynajem mieszkania, pranie odzieży itd.).

We wspomnieniach uczniów Mir pozostał […] miastem złożonym z pięciu ulic, gdzie na każdym kroku spotykasz przyjaciół […]”. Amerykanka Ruchoma Shain, żona jednego z uczniów mirskiej jesziwy, w swoich pamiętnikach pisze: „[…] te dziwne żony pracowały same, żeby mąż mógł się uczyć. I przy tym wychowywały dzieci, prowadziły gospodarstwo. Czy należy się dziwić, że one wiedziały i mogły wszystko na świecie?”.

Jesziwa mirska była drugą po wołożyńskiej (pod względem rangi) jesziwą nurtu litewskiego, a po zamknięciu uczelni w Wołożynie wysunęła się na pierwsze miejsce. Swoją pozycję zachowała aż do II wojny światowej.

Po wcieleniu Mira w skład ZSRR w 1939 r. jesziwa z Mira przeniosła się do Wilna. Podczas Zagłady uczniom jesziwy udało się uratować. Wykorzystując wizy wydane przez Chiune Sugihara, konsula Imperium Japońskiego w Kownie, uciekli do Szanghaju. Za uratowanie Żydów, Sugihara został nagrodzony tytułem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”. Po zakończeniu II wojny światowej jesziwy „Mir” zostały założone w Nowym Jorku i Jerozolimie. Obecnie jesziwa „Mir” jest największą z jesziw litewskiego nurtu wśród ortodoksyjnych Żydów.

II wojna światowa i Zagłada

We wrześniu 1939 r. Mir został włączony do BSRR. Po zajęciu miasta przez nazistów 27 czerwca 1941 r. część ludności żydowskiej została rozstrzelana (1,5 tys. osób), a część zamknięta w getcie, które później zostało przeniesione do mirskiego zamku. Wg wspomnień naocznych świadków, więźniowie getta cierpieli na wskutek niedoboru wody i jedzenia.

Kiedy działająca w getcie żydowska grupa oporu otrzymała od tłumacza lokalnej komendy policji Oswalda Rufeisena informacje o przygotowywanej przez Niemców akcji likwidacji getta, 9 sierpnia 1942 r. zorganizowała ucieczkę. Żydzi, którzy pozostali w getcie, zostali zamordowani 13 sierpnia 1942 r.

Cmentarze

W miasteczku znajdują się cztery cmentarze (zgodnie z wyznaniami mieszkańców: prawosławny, katolicki, tatarski, żydowski). Żydowski cmentarz znajduje się w pn.-wsch. części miasteczka, na ul. Pionierskiej. Cmentarz jest ogrodzony, wejście prowadzi przez otwartą furtkę. W czasie niemieckiej okupacji wiele płyt nagrobnych skradziono i wykorzystano do budownictwa. Zachowało się kilkaset nagrobków. Wąska ścieżka z lewej strony od wejścia prowadzi do grobu Jeruchama hа-Lewi Lejbowicza, syna Abrama, nazywanego Maszgiachem. Był on nauczycielem miejscowej jesziwy, autorem ksiąg religijnych Sefer Da’at Chochma U’Mussar i Sefer Da’at Tora. Umarł 8 czerwca 1936 r. Jego grób został odbudowany w ostatnim czasie i pielgrzymują do niego Żydzi z całego świata.

Ślady obecności

W Mirze przy ul. Kirowa zachował się jedyny na Białorusi zespół budynków kompleksu synagogalnego – synagoga i bejt ha-midrasz, budynki kahału i jesziwy. Wśród innych zachowanych obiektów architektury związanych ze społecznością żydowską znajduje się cheder, mykwa, apteka, budynek banku żydowskiego. Liczne pamiątki historyczno-kulturowe znajdują się w prywatnym muzeum Mirskij Posad Wiktora Sakela zlokalizowanym w pobliżu kompleksu synagogalnego, w budynku dawnej karczmy. Jedną salę w całości poświęcono historii Żydów Mira (znajduje się tam kolekcja żydowskich przedmiotów religijnych, ksiąg i czasopism w języku jidysz, instrumenty muzyczne, przedmioty codziennego użytku).

Na zamku w Mirze znajduje się muzeum będące filią Narodowego Muzeum Sztuki Republiki Białorusi. Znajduje się tam 39 stałych wystaw, a jedna z nich jest poświęcona życiu członków gminy żydowskiej Mira, zwłaszcza historii Holokaustu. Tragiczne wydarzenia czasu Zagłady upamiętniają obeliski na mogiłach zbiorowych więźniów getta, znajdujące się w miasteczku.

 Warto zobaczyć

  • Kompleks synagogalny (XIX w.), ul. Kirowa
  • Muzeum Mirskij Posad Wiktora Sakela, w budynku dawnej karczmy, ul. Kirowa 2
  • Dawna synagoga (XIХ w.), zaułek 1 Maja
  • Cmentarz żydowski, ul. Sawieckaja
  • Cmentarz katolicki, ul. Leningradzkaja
  • Cmentarz prawosławny
  • Cmentarz tatarski
  • Zamek (XVI–XVIII w.), a w nim muzeum, w którym jedna z ekspozycji jest poświęcona życiu i śmierci wspólnoty żydowskiej Mira, ul. Czerwonoarnmiejska 2
  • Kościół św. Mikołaja (koniec XVI w. – pocz. XVII w.), ul. 1 Maja
  • Cerkiew św. Trójcy (XVI w. – XIХ w.), ul. 17 Września

Okolice

Turzec (14 km): cerkiew Opieki Bogurodzicy (1888); cmentarz żydowski z pojedynczymi macewami i pomnikiem

Stołpce (21 km): dawna synagoga, obecnie fabryka (XIX w.); mykwa; cerkiew św. Anny (1825); pozostałości dwóch kolonii dla urzędników (ok. 1925); dwór Mickiewiczów w Okińczycach – miejsce urodzenia Jakuba Kołasa; cmentarz polski i żydowski z ok. 200 macewami; pomnik pamięci ofiar II wojny światowej

Świerżeń Nowy (23 km): ruiny synagogi; kościół św. św. Piotra i Pawła; cerkiew Zaśnięcia NMP; młyn wodny; cmentarz polskich żołnierzy z lat 1919–1920; cmentarz żydowski

Iszkołdź (23 km): najstarszy na Białorusi kościół św. Trójcy (ok. 1472); symboliczny grób Wincentego Łotarewicza

Nieśwież (31 km): zamek Radziwiłłów, obecnie muzeum; kościół Bożego Ciała z grobowcami rodu Radziwiłłów (1587–1593); kolegium jezuitów (1586); Brama Słucka (1690); ratusz z halami targowymi (1752); kolonia urzędnicza w stylu dworkowym (1925); klasztor benedyktynek i kościół św. Eufemii (1590–1596); klasztor bernardynów; drewniany budynek jesziwy; mogiła ofiar Zagłady na cmentarzu miejskim

Kleck (50 km): klasztor dominikanów (1693); dawny kościół dominikanów Zwiastowania NMP, obecnie cerkiew Zmartwychwstania Chrystusa (1683); strażnica KOP (1924–1925); dawna jesziwa (XIX/XX w.); cmentarz żydowski

Dzierżyńsk/Kojdanów (59 km): miejsce masowych egzekucji z czasu II wojny światowej; dawna jesziwa (1892); cerkiew Opieki MB; kościół św. Anny

Uzda (64 km): dawna synagoga (XIX/XX w.); budynek dawnej mykwy (XIX w.); dawny kościół Podwyższenia Krzyża św.; kaplica grobowa Zawiszów; cmentarz tatarski (mizar); cerkiew św. św. Piotra i Pawła

Kopyl (65 km): dawna synagoga, zabudowa wokół rynku (XIX w.); cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego; cmentarz tatarski i żydowski, ok. 100 macew; judaika w rejonowym Muzeum Krajoznawczym; miejsce urodzenia klasyka literatury jidisz Mendele Mojchera Sforima (właśc. Szolem Jakow Abramowicz, 1836–1917)

 

Opracowanie tekstu: Ina Sorkina

Mapa

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe