Partyzancki szlak po puszczy Nalibockiej
Nowogródek – Czereszlia – Lubcz – Jezioro Kromań – Kleciszcze – (Borki – Krasnaja Gorka) – Naliboki – Iwieniec – gospodarstwo agroturystyczne „Marcinowa Gus” – Wołożyn.
Obszar ten jest znany z tego, że znajduje się w górnym biegu czystej i wartkiej rzeki Niemen. Nawet we «wcześniejszym» okresie była ona niezwykle żydowska. Wszędzie tu żyli flisacy, którzy spławiali drzewo po rzece Niemen do Niemiec, do samego Kenigsbera (dawne Prusy). Wszyscy tam rozmawiali po polsku, białorusku, rosyjsku i niemiecku, ale modlili się po hebrajsku, a mówili między sobą w języku jidysz. Cała ich działalność gospodarcza związana była ze spławianiem drewna, produkcją kalafonii i wszystkim, co daje las. Byli tu mistrzowie uprzęży, a dorożki, karety i sanie były tworzone tak sprawnie, że korzystali z nich najznamienitsi ludzie Sankt Petersburga. Oczywiście zajmowali się również handlem.
Puszcza Nalibocka to jeden z największych masywów leśnych na Białorusi, a według niektórych źródeł także we współczesnej Europie Wschodniej. Ten kompleks leśny położony jest w prawym dopływie Niemna, Bereziny i Ussy, zajmuje unikalny teren (liczący 140 tys. hektarów) od Garbu Oszmiańskiego na północy do Wysoczyny Mińskiej na wschodzie, składający się przede wszystkim z masywów błotnych i różnego typu lasów, włączając w to dąbrowy i grabniaki. Nalibocka flora jest nadzwyczaj różnorodna. Posiada ponad 1000 gatunków samych tylko roślin wyższych. Według danych liczbowych, jest bogatsza niż którykolwiek z rezerwatów Białorusi. Puszcza Nalibocka została ogłoszona kluczowym terytorium botanicznym Europy: współcześnie jest jednym z unikalnych botanicznie odcinków sieci ekologicznej kontynentu.
O Puszczy mówi się jako o terytorium ważnym dla ptaków i ssaków. Można tu spotkać 29 gatunków ptaków wpisanych do Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych. Ostatnimi czasy nieoficjalnym symbolem puszczy stał się zimorodek. Populacja tego pięknego ptaka na Isłoczy, dolnym biegu zachodniej Berezyny, jest największa na Białorusi. Oprócz tego, ludziom starszym, zimorodek – dzięki pewnemu białoruskiemu filmowi z lat 70. XX w. – kojarzy się z heroicznym ruchem partyzanckim.
Doliny rzek: Berezyna, Isłocz, Wołka i Usa do lat 70. XX w. były mocno zamulone. Dzięki jeziorom i źródłom wodnym, błota te mogą się odnowić.
Z powodu trudnego dostępu i nieurodzajności gleb, Puszcza Nalibocka od zawsze była słabo zaludniona. Na krańcach puszczy znajdowały się dawne sztetle: Iwie, Juraciszki, Wiszniewo, Wołożyn, Pierszaje, Raków, Iwieniec, Lubcz. W puszczy zachowały się nieliczne wioski i chutory: Rubieżewicze, Naliboki, Potasznia, Kleciszcze.
Jezioro Kromań położone na południu Puszczy Nalibockiej i błotniste lasy w okolicy miejscowości Kleciszcze, gdzie jeszcze w XIX w. utworzono kombinat metalurgiczny, zajmujący się wydobyciem żelaza z rudy błotnej, były miejscem skupienia baz partyzantów.
W czasie II wojny światowej, puszcza stała się miejscem dyslokacji oddziałów partyzanckich, a wśród nich oddziałów żydowskich Tuwii Bielskiego i Szoloma Zorina, które stanowiły niezwykłe zjawisko. Znajdował się tu także oddział Armii Krajowej pod dowództwem Kacpra Miłaszewskiego, którego aresztowano i wysłano samolotem do Moskwy jesienią 1943 r.
Spis treści
[Zwiń]Nowogródek
Muzeum Żydowskiego Oporu (przy ul. Mińskiej 64-66) znajduje się na terytorium byłego getta. Ekspozycja ukazuje dwa akty oporu nowogródzkich Żydów: budowę tunelu i ucieczkę ostatnich 250 więźniów we wrześniu 1943 r. z terytorium zamkniętego obozu pracy, a także historię najliczniejszego w Europie żydowskiego oddziału partyzanckiego, zorganizowanego przez braci Bielskich. Główny obóz oddziału znajdował się w samym centrum Puszczy Nalibockiej, 3,5 km od miejscowości Kleciszcze.
W Nowogródku zachował się częściowo cmentarz żydowski, na którym znajdują się 3 miejsca egzekucji Żydów: Skrzydlewo, Litowka i koniec ulicy Mińskiej 400 m od Muzeum Żydowskiego Oporu.
Czereszlia
We wsi znajduje się gospodarstwo agroturystyczne „Czereszlia”, a 1,5 km od miejscowości, znajduje się utworzony w latach 70. XIX w. obóz partyzancki. W czasie wojny funkcjonowała tam przeprawa przez Niemen, a obóz miał za zadanie jej ochronę.
Właściciel gospodarstwa zapewnia dojazd (powozem lub saniami) do partyzanckiego obozowiska oraz przygotowany w warunkach polowych obiad partyzancki.
Lubcz
Dawny sztetl, a obecnie miasteczko turystyczne, znajduje się 25 km od Nowogródka na brzegu rzeki Niemen. Zamek z XVI w. jest w trakcie restauracji, przetrwały też budowle byłej synagogi i szkoły żydowskiej oraz cmentarz – miejsce masowych egzekucji Żydów i Cyganów. Do wybuchu II wojny światowej społeczność żydowska stanowiła 70% ludności. Żydzi zajmowali się obróbką i spływem drewna, handlem i rzemiosłem. Społeczność tę zniszczono w dwóch falach egzekucji. Jedno z miejsc kaźni znajduje się niedaleko wioski Worobjewicze Małe, po drodze z Nowogródka do Lubczy, drugie na chrześcijańskim cmentarzu po drodze do Delatycz.
Lubcz to wrota Puszczy Nalibockiej.
Jezioro Kromań
Znajduje się w południowej części Puszczy Nalibockiej. Jezioro otoczone jest ze wszystkich stron lasem, do pojawienia się kompleksu turystycznego „Kromań” teren był dziki. W sezonie letnim miejsce to zamienia się w obszar aktywnego wypoczynku turystów i wędkarzy.
W czerwcu 1943 r. na rozkaz baranowickiego obwodowego podziemnego komitetu Komunistycznej Partii Białorusi, żydowski oddział partyzancki Tuwii Bielskiego rozpoczął budowę bazy w okolicy jeziora Kromań. Budowę przerwano z powodu operacji represyjnej „Hermann" rozpoczętej 13 lipca 1943 r.
Kleciszcze (Krasnaja Gorka, chutor Borki)
Dzięki staraniom Zygmunta Wojewódzkiego miasteczko Kleciszcze stało się centrum przemysłu metalurgicznego w sercu Puszczy Nalibockiej. Nabył on w 1891 r. fabrykę założoną w połowie XIX w. przez kniazia Wittgensteina. W piecach do wytapiania wykorzystywano lokalny surowiec – rudę błotną. W okresie międzywojennym w Kleciszczach i Rudnie prace ruszyły a miasteczka rozwinęły się i zmieniły w rodzaj amerykańskich kolonii.
Do lata 1943 r. Puszcza Nalibocka stała się miejscem zsyłki 5 brygad.
12 km. od wsi Kleciszcze znajduje się Krasnaja Gorka – w czasie wojny „wyspa” wśród bagien, a dziś po prostu zalesione wzgórze otoczone równiną powstałą w wyniku osuszenia terenów podmokłych. Z tego wzgórza oddział Bielskiego uciekł podczas oblężenia puszczy w okresie lipca-sierpnia 1943 r.. Teraz można tu dojechać tzw. żwirówką wzdłuż Kanału Żółto-Niemeńskiego zbudowanego przez córkę kniazia w celu połączenia Kleciszcz z Niemnem.
Oprócz oddziału Bielskiego w tym rejonie działał także żydowski oddział partyzancki nr 106 pod dowództwem Szolema Zorina. W przeddzień wyzwolenia, 6 lipca 1944 r., dowódca oddziału został ranny w starciu przy chutorze Borki, z oddziałem niemieckim opuszczającym Iwieniec, zmierzającym w stronę Nowogródka. W tym ostatnim starciu oddziału zginęło 6 osób. Na miejscu ich śmierci postawiono upamiętniających ich życie pomnik.
Naliboki
Gienrich Sliozberg był jednym z założycieli Związku Równouprawnienia Narodu Żydowskiego w Rosji (1905 r.) oraz Żydowskiej Grupy Narodowej (1907 r.). Jego ojciec urodził się w Nalibokach, napisał w wydanym w Paryżu w 1933 r. pamiętniku Sprawy minionych dni. Zapiski rosyjskiego Żyda: W Nalibokach żyły dwie liczne rodziny żydowskie Rozowscy i Sliozberdzy. W XIX w. Żydzi z Nalibok handlowali lnem z Keningsbergiem, gdzie żył kupiec, a później konsul rosyjski, pochodzący z Nalibok - Adielson
.
W lipcu 1939 r. otwarto trasę autobusową: Nowogródek – Iwieniec przez Naliboki.
8 maja 1943 r. w wyniku operacji (przeprowadzonych przez brygadę im. W. I. Stalina) zniszczenia garnizonu w miejscowości Naliboki, miasto zostało całkowicie spalone. Według doniesień dowódcy brygady P. Guljiewicza zginęło 250 osób.
Miasteczko Naliboki zostało prawie całkowicie spalone 6 sierpnia 1943 r., podczas karnej operacji „Hermann” , której celem było zniszczenie partyzantów fizycznie, jak również kilku miast, wsi i osad Puszczy Nalibockiej, wspierających ruch partyzancki. Tylko w Nalibokach zginęło 100 osób i ponad 1500 deportowano do pracy przymusowej w Niemczech (według danych ze strony http://www.nalibaki.org/2013/08/blog-post_5.html). Zaledwie w miesiąc, podczas represji spalono 150 wsi, zabito 4280 osób, schwytano do wysyłki do 20944 osób.
Jedynym śladem przedwojennego sztetla Naliboki jest kamień mykwa na dworze Ireny Francijewny Doszczećki
Warto również zobaczyć dawne miasteczka na skraju Puszczy Nalibockiej.
Iwieniec
Istniejące od połowy XV w. miasteczko pierwotnie było własnością Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda. Ludność, początkowo Litwini, stopniowo ulegała słowianizacji, przechodząc na język polski i „prosty” białoruski.
Społeczność żydowska istniała prawdopodobnie od początku XVII w. Cechą szczególną Iwieńca był taki sam poziom rozwoju handlu i rzemiosła, zarówno wśród Żydów jak i ludności katolickiej. W czasie rewolucji w latach 1905-1907 ludność okolicznych prawosławnych wiosek, agitowanych przez przedstawicieli Czarnej Sotni próbowała przeprowadzić pogromy Żydów, ale na obrzeżach miasta zostali zatrzymani przez lokalnych aktywistów katolickich [1]. Do początku drugiej wojny światowej w Iwieńcu nie było żadnych innych grup społecznych, poza Żydami i Polakami – katolikami. W XIX w. ci ostatni opracowali specjalną formę lokalnej polskiej samoświadomości i okazali się zagorzałymi patriotami Rzeczpospolitej we wszystkich próbach, które przyniosły XIX i XX w. utrzymując ją po dziś dzień. W Puszczy Nalibockiej działał oddział Armii Krajowej pod dowództwem Kaspra Miłaszewskiego. 19 czerwca 1943 r. oddział AK zaatakował garnizon niemiecki w Iwieńcu, przejął miasto na 2 dni. Podczas odwrotu do puszczy udało się z nimi kilka rodzin żydowskich lekarzy (około 10 osób), pracujących w wojskowym szpitalu niemieckim.
Ta operacja stała się pretekstem do wprowadzenia represji na Białorusi podczas wszystkich lat okupacji, która odbyła się pod nazwą „Hermann” w sierpniu 1943 r.
Od XVIII w. Iwieniec jest ważnym ośrodkiem produkcji ceramiki, którą zajmowali się zarówno Żydzi i katolicy. Wykonywali oni piece kaflowe, naczynia i drobne wyroby. Częstym motywem na wyrobach (świecznikach, popielniczkach, gwizdkach itd.) były stylizowane lwy , będące parafrazą herbu wieloletnich właścicieli Iwieńca – Sołogubów lub lwa Judei.
W 1886 roku w Iwieńcu istniały 2 żydowskie szkoły, przytułek, 17 warsztatów garncarskich młyn, karczma, 35 sklepów (małe sklepy prywatne), które w większości należały do Żydów, niedaleko też znajdował się browar, gorzelnia i fabryka wapna. W 1897 roku w Iwieńcu było 1343 Żydów (50,3%), w 1931 – ich społeczność liczyła ok. 1200 osób.
W Iwieńcu urodzili się: założyciel światowego ruchu ortodoksyjnego Agudat Izrael Icchak Halewi Rabinowicz (1847–1914, Iwieniec, Hamburg), Bezalel Eliasberg Jehuda (1800–1847, Mińsk), propagator wiedzy medycznej w języku hebrajskim. W 1849 r. zmarł tam Ichak Ben Haim Wolożynier syn Haima Wolożyniera, po śmierci którego odziedziczył miejsce na czele jesziwy i tytuł rabina społeczności. W 1760 r. w miejscowej szkole studiował Talmud Solomon Maimon, słynny filozof samouk z końca XVIII w.
9 czerwca 1942 r., w czasie masowych mordów, zabito 800 Żydów z getta w Iwieńcu, włączając w to niedawno przywiezionych Żydów z innych miasteczek Puszczy Nalibockiej - Derewna, Kamienia, Nalibok, Wołmy (miejsce egzekucji 500 m od miasta, uroczysko Piszczugi po drodze do Pierszaj). Wojnę przetrwało około 70 z 1200 iwieńskich Żydów. W 1959 roku, 56 Żydów zostało w mieście. Aktualnie w Iwieńcu żyje dwóch bardzo starych Żydów.
Ocalałe obiekty:
Budynek mieszkalny.
Pomnik w miejscu egzekucji ostatnich więźniów getta, w uroczysku Piszczugi.
Budynek synagogi (zbudowany około 1912–1917) – jedna z dwóch drewnianych synagog Białorusi, która przetrwała.
Cmentarz żydowski - jego terytorium, w latach 70. XX w. zostało zabudowane budowlami mieszkalnymi, dziesiątki macew wykorzystano do wykonania fundamentów.
Raków
Najstarszy nagrobek na lokalnym cmentarzu lokalnym datuje się na rok 1648. Pod koniec XIX w. populacja miasteczka wynosiła 3600 osób, w tym około 60% to Żydzi.
Najbardziej słynni ludzie Rakowa:
Uri Finkeł (1896, Raków – 1957, Mińsk) - białoruski pisarz, znawca literatury i publicysta (w jidysz).
Berł Botwinnik (1885, Raków - 1945, Nowy Jork) - amerykański żydowski prozaik, dramaturg.
Ida Kaganowicz (Rozenthal) (1886–1973) - amerykańska przedsiębiorca, jedna z wynalazców współczesnego biustonosza, założycielka firmy Maidenform.
Muzeum-galeria braci Januszkiewiczów „Cywilizacja Rakowska” (ul. Sowietskaja 1) znajduje się w miejscu domu, w którym do 1942 r. mieszkał wraz z rodziną piekarz Joseł Krasnosełskij. Zanim getto zostało zniszczone, jego rodzina zapakowała majątek domowy w miedziane beczki i je zakopała. Po wojnie podczas budowy znaleziono je, a przedmioty użytku domowego zmarłej rodziny żydowskiej stały się częścią kolekcji muzeum.
Właściciel muzeum, Feliks Januszkiewicz, chętnie opowiada historię o życiu Żydów w przedwojennym Rakowie. Opowiada m.in. historie o przemytnikach Rakowa, ponieważ do 1939 r. niedaleko od miasta znajdowała się granica między wschodnią a zachodnią Białorusią.
Horodek
W 1847 r. w mieście żyło 496 Żydów, w 1897 r. – 1230 (co stanowiło 76,6% społeczności), w 1921 r. – 990 Żydów. Żydzi wybudowali w centrum miasta dwupiętrową kamienną synagogę. W latach 1839–1853 funkcję rabina sprawował w niej Elijachu-Chaim
W 2. poł. XIX w. w Horodku pojawił się urząd gminy, dwie cerkwie, dwie synagogi, browar, 22 sklepy, trzy karczmy, hotel, szkoła publiczna, młyn wodny, cegielnia, fabryka sukna oraz fabryka produkująca miedź. Na przełomie XIX i XX w. w mieście istniały dwie żydowskie szkoły religijne, trzy garbarnie, trzy zakłady produkujące ceramikę, mała fabryka produkująca wodę mineralną i gazowaną, 12 karczm. Liczba sklepów żydowskich (innych nie było) wzrosła do 25, dzięki czemu handel rozwijał się. Istniało żydowskie towarzystwo oszczędnościowo-pożyczkowe, działały także oddziały żydowskich partii politycznych. Niektórzy Żydzi byli zwolennikami syjonistów, a inni – partii Bund.
W Horodku mieszkali: Boruch Ruderman (1865–1928), jeden z założycieli żydowskiego ruchu socjalistycznego w Anglii, Rabin Iecheskeł Sarna (1889–1969), pisarz Chaim-Awrom Fridłjand (1891–1939), poeta Zelik Moiseewicz Aksełrod (1904–1941), brat słynnego malarza Mejera Aksełroda (1902–1970).
Lokalne muzeum rozpoczęło realizację projektu „Przyjaciół Gminy”, uruchomiony 12 września 2012 r. Celem projektu jest stworzenie bazy naukowej i rekonstrukcja przeszłości historycznej byłego miasta żydowskiego, stworzenie centrum historycznego i kulturowego „Horodek”, wprowadzenie ekoturystyki do programów i szlaków turystycznych.
Właścicielka gospodarstwa agroturystycznego „Tradycje i nowoczesność”, Łina Ciwina, jest inicjatorem oraz organizatorem konferencji „Horodek i jego żydowska przeszłość”.
Wiszniewo
Od końca XVI w. przez prawie trzy wieki miejscowość należała do wpływowego rodu Chreptowiczej. W tym mieście znajdował się zakład metalurgiczny (1780-1870 ) – jeden z największych zakładów przedindustrialnej Białorusi. Działalność gospodarcza i przedsiębiorcza rodu Chreptowiczej pod koniec XIX w. i na początku XX w. przekształciła Wiszniewo w przemysłowe miasteczko miejskiego typu.
Społeczność żydowska miasta dała światu założyciela i prezesa Światowego Kongresu Żydów, Nahuma Goldmanna (1895–1982 ) oraz dziewiątego prezydenta Izraela Szimona Peresa (ur. 1923). W miejscu domu, w którym się urodził, wzniesiono tablicę pamiątkową. W domu kultury w miejscowości znajduje się Sala Pamięci poświęcona Szimonowi Peresowi.
Kuzynką Szimona Peresa była słynna amerykańska aktorka Lauren Bacall. Jej ojciec, Wolf Perski, brat ojca Szimona, również urodził się w Wiszniewie. Peres nazywał się Perski, zmienił nazwisko po osiedleniu się w Izraelu.
Prawie cała populacja żydowska (ok. 1100 osób) została unicestwiona przez hitlerowców 30 sierpnia 1942 r. Podczas okupacji nazistowskiej w Wiszniewie zginęło około 2000 Żydów.
Tutaj mieszkali m.in.: wydawca książek i pedagog Szymon Budny (zm. 1593 r.), białoruska poetka Konstancija Bujło (pochowana na lokalnym cmentarzu), jedyny na całej Białorusi i mówiący po białorusku ksiądz katolicki Władisław Czernjawskij, poeta, tłumacz, popularyzator dziedzictwa historycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego Petro Biteł (jest on autorem wyjątkowego tłumaczenia poematu A. Mickiewicza Pan Tadeusz, wykonanego w Gułagu na workach).
Zachowane obiekty:
Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny wybudowany przez Chreptowiczan barokowym stylu (1637–1641). W krypcie kościoła pochowano ostatniego kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego Joachamima Chreptowicza. Ściany świątyni zostały ozdobione przez słynnego malarza Ferdynanda Ruszczyca.
Prawosławna cerkiew Świętych Kosmy i Damiana została zbudowana w 1865 r.
Gospodarstwo agroturystyczne „Marcіnowa Gus” położone we wsi Małaja Łjutinka (20 km od Wołożyna, 16 km od miejscowości Iwieniec) oferuje gościom animacyjne programy na każdą okazję, w tym programy z żydowskim akcentem, dania kuchni regionalnej i żydowskiej. Programy mają na celu zachowanie i przekazanie pamięci o „Żydach zmarłych w lasach”. Organizowany za pomocą gospodarstwa agroturystycznego transeuropejski szlak rowerowy EuroVelo2 w dzielnicy Naliboskiej zostanie poświęcony pamięci Żydów nalibokskich, partyzanom jak i przedwojennym mieszkańcom www.lucynka.org.
opracowanie: T. Werszickaja, A. Bełyj
[1] The memorial book of Iwieniec, Kamien, and the surrounding region, red. Iwieniec Societies in Israel and the Diaspora, Tel Awiw 1973.
