Podhajce - Karta Dziedzictwa Kulturowego
Podhajce są położone na brzegu rzeki Koropiec (dopływ Dniestru) w odległości 70 km od Tarnopola i 30 km od Brzeżan, na wysokości 392 m n.p.m. Miasteczko jest stolicą rejonu w obwodzie tarnopolskim. Stanem na 2013 r. liczba jego mieszkańców wynosi 2 866 osób. Nazwa miasteczka prawdopodobnie wywodzi się od miejsca lokalizacji: „miasto pod gajem”. Miasteczko jest usytuowane na skraju Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej. Ze względu na swoisty mikroklimat jest nazywane także „Zimne Podhajce”. Powszechnie wiadomo, że śnieg leży tu przez kilka tygodni dłużej, niż w sąsiednich miejscowościach.
Spis treści
[Zwiń]Historia
Podhajce były znane już w XIV wieku. W dokumentach wymienia się imię ówczesnego dziedzica: Dionizego z Podhajec. Pierwotna osada istniała na terenie dzisiejszej wsi Stare Miasto, która jest faktycznie przedmieściem Podhajec, była tu tylko jedna cerkiew. Status miasta Podhajce otrzymały w 1463 roku. Pierwsza pisemna wzmianka o mieście jest datowana na rok 1397. Pierwszymi znanymi właścicielami Podhajec byli magnaci Kniehiniccy. Około 1414 r. Kniehinicki wydał córkę Elżbietę za mąż za Michała Buczackiego, któremu przekazał Podhajce. Po śmierci Michała w bitwie z Tatarami w 1438 r. Podhajce pozostały w rękach Elżbiety z Kniehinckich, która osiadła z pięcioma synami prawdopodobnie w Buczaczu. W 1448 r. właścicielem Podhajec został jeden z jej synów, Jakub, który stworzył tu swoje gniazdo rodzinne. Buczaccy założyli w mieście zamek i pierwszą parafię katolicką w XV wieku. W 1534 r. miasteczko stało się własnością Wolskich. Osada wówczas nie miała praw miejskich, w dokumentach jednak nazywana była miasteczkiem. W 1539 r. Podhajcom nadano prawa magdeburskie. Następnie odbudowano zamek w Podhajcach, który wyrósł na potężną twierdzę.
W czasach Mikołaja Wolskiego w środowisku podhajeckiej wspólnoty katolickiej doszło do poważnego kryzysu: w mieście szybko szerzył się arianizm (antytrynitaryzm). Około roku 1600 arianie nawet zajęli podhajecki kościół. W 1605 r. Mikołaj Wolski sprzedał miasto Stanisławowi Golskiemu i Podhajce stały się rezydencją Golskich.
Po śmierci Stanisława Golskiego w 1612 r. Podhajce przeszły do jego brata Jana Golskiego, kasztelana kamienieckiego. Niemniej jednak już w roku 1613 Jan zmarł i właścicielką miasta została jego wdowa Zofia z Zamiechowskich Golska. W 1634 r. Zofia Golska, bratowa Stanisława, ufundowała kościół, po którym dziś pozostały jedynie ruiny.
W 1641 r. Podhajce stały się własnością Potockich. Okres ten był czasem największego rozkwitu w dziejach miasta. Odbudowano zamek, wzniesiono kamienny ratusz na planie krzyża i inne budynki. Stanisław Potocki rozbudował miejscowy zamek i okalające miasto mury, które chroniły przed nabiegami Tatarów. W 1655 r. jego żona ufundowała cerkiew obronną. Oprócz kościoła i synagogi na terenie miasta i przedmieść było sześć (w XVIII w. siedem) cerkwi ruskich; na 1664 r. datowana jest wzmianka o świątyni ormiańskiej (ormiańsko-gregoriańskiej), zapewne drewnianej. Oznacza to, że w Podhajcach, oprócz społeczności rzymskokatolickiej, prawosławnej i żydowskiej, mieszkała również społeczność Ormian z własnym wójtem na czele. W latach 1650–1653 społeczność ruska zbudowała kamienną cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy, która zachowała się do dziś. Stanisław Rewera Potocki zmarł w roku 1667. Został pochowany w kaplicy kościoła Świętej Trójcy, w rodzinnym grobowcu Potockich. W roku śmierci Stanisława Rewery Potockiego hetman Jan Sobieski, przyszły król, odniósł spektakularne zwycięstwo nad wojskami tatarsko-kozackimi Piotra Doroszenki. W kościele podhajeckim podpisany został traktat, na mocy którego Piotr Doroszenko wraz z Wojskiem Zaporoskim przysiągł wierność królowi polskiemu.
Wojny siedemnastowieczne wywarły negatywny wpływ na rozwój miasta. W dniach 9–11 września 1675 r. potężne wojsko tureckie doszczętnie zrujnowało Podhajce. Aby odbudować miasto, Feliks Kazimierz Potocki kazał zwolnić miasto od płacenia wszelkich podatków na okres 12 lat, co nie okazało się zbyt skuteczne. Po śmierci Feliksa Kazimierza miasto przeszło do jego syna, a następnie do wnuka Eustachego. Wszyscy oni mieszkali w swych posiadłościach w historycznej Polsce. Jako ostatni z Potockich w Podhajcach mieszkał Marian, drugi syn hrabiego Jerzego. Następnie jego młodsza siostra Katarzyna Kossakowska (1724–1803) sprzedała Podhajce Józefowi Bielskiemu. W okresie, gdy miastem władali Bielscy, na skutek pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej miasto przeszło do monarchii Habsburgów. W 1783 r. Podhajce utraciły status miasta i stały się miasteczkiem. Prawo magdeburskie w Galicji zostało zniesione w roku 1786.
Społeczność żydowska istniała w mieście od początku XV w., o czym świadczą niektóre macewy, datowane na rok 1420. W 1519 r. Podhajce otrzymują przywilej na organizowanie jarmarków i targów, co wywarło pozytywny wpływ na rozwój społeczności żydowskiej w mieście. Pierwsze pisemne wzmianki o Żydach, dotyczące podatków, są datowane na rok 1552. W latach 1580–1620-tych w Podhajcach pracował Benjamin Aaron Solnik, uczeń Maharszala z Lublina i Remu z Krakowa, wybitny znawca Halachy. Pod koniec XIX w. jego imieniem została nazwana jedna z synagog w Nowym Jorku.
W wieku XVIII Podhajce stały się jednym z największych ośrodków sabataizmu i frankizmu na Podolu. W mieście działali zwolennicy Szabtaja Cwiego – Szmuel Jakow Falk oraz Mosze Dawid, uznawani za wybitnych kabalistów. Po potępieniu sabataizmu i frankizmu obydwaj zostali zmuszeni do ucieczki z Podhajec. Pierwszy osiadł w Londynie, gdzie uchodził za cudotwórcę, drugi zaś zatrzymał się w Hamburgu, gdzie służył jako rabin. W 1759 r. Podhajce odwiedził Jakub Frank. Na przełomie XVIII i XIX wieku wielu Żydów zostało wyznawcami chasydyzmu. Potomkowie chasydów z Podhajec do dziś mieszkają w Nowym Jorku i Jerozolimie.
Na początku XX w. w mieście mieszkało ponad 3 tysiące Żydów. Przed pierwszą wojną światową liczba ta spadła do 2 tysięcy. W 1939 r. w Podhajcach mieszkało 3200 Żydów.
Na przełomie XVIII–XIX w. władze austriackie rozebrały zamek w Podhajcach, miejskie fortyfikacje ceglane i drewniane cerkwie znajdujące się w stanie awaryjnym. Zamknięto niektóre parafie, zlikwidowano szpitale i cmentarze cerkiewne. Znaczna część ludności żydowskiej przeniosła się z Podhajec do nowych ośrodków handlowych. Aby ożywić gospodarkę w mieście, w dniu 8 czerwca 1820 r. zezwolono na organizację w Podhajcach 11 jarmarków. W 1867 r. miasto zostało stolicą nowo stworzonego powiatu podhajeckiego, a na początku lat 1870-tych Podhajcom przywrócono status miasta i utworzono gminę miejską. W 1887 r. w Podhajcach była szkoła, w której pracowało 7 nauczycieli, oraz szpital na 60 łóżek. W maju 1889 r. na skutek pożaru spłonęło 75 procent miejskiej zabudowy. W 1908 r. zbudowano drogę kolejową Podhajce – Lwów (podczas pierwszej wojny światowej ta linia kolejowa odegrała ważną rolę w tzw. ofensywie Brusiłowa). W okresie wojny Podhajce bardzo ucierpiały: zniszczono około 200 budynków, zginęło ponad 10 procent mieszkańców. Podczas wojny ukraińsko-polskiej lat 1918–1919 miasto przez pewien czas było kontrolowane przez wojska ukraińskie.
Przed wybuchem drugiej wojny światowej w miasteczku mieszkało 7 tysięcy osób, z których połowę stanowili Żydzi. Miasto było stolicą powiatu w województwie tarnopolskim.
W dniu 4 lipca 1941 r. Podhajce zostały zajęte przez oddziały Wehrmachtu. Między ulicami Halicką a Bereżańską naziści urządzili getto, w którym umieszczono ponad 5 tysięcy Żydów. Pierwsza „akcja” odbyła się 21 września 1942 r. w święto Jom Kippur, kiedy to około 1 tysiąca Żydów zostało wywiezionych do obozu zagłady w Bełżcu. Następna deportacja miała miejsce 31 października 1942 roku. Wywieziono wtedy około 1200 osób. W dniu З grudnia 1942 r. w getcie podhajeckim przebywało około 2000 Żydów. Począwszy od sierpnia 1942 r. getto było ogrodzone drutem kolczastym. W 1942 r. stuosobowa grupa z Israelem Zilberem na czele zorganizowała ucieczkę z getta. W okresie funkcjonowania getta Gestapo, żandarmeria i policja przeprowadziły trzy masowe egzekucje Żydów przez rozstrzelanie – latem 1942 r., 1 października 1942 r. oraz 6 czerwca 1943 roku. Podczas ostatniej akcji niemieckie władze okupacyjne wysłały część więźniów do Bełżca oraz do obozu pracy przymusowej w Tarnopolu. Getto zostało zlikwidowane w czerwcu 1943 roku. Na cmentarzu żydowskim w Podhajcach w latach 1942–1943 zginęło około 300 Żydów, w tym 21 września 1942 r. około 50 osób i 12 kwietnia 1943 r. ponad 40 osób. Po wyzwoleniu Podhajec w lipcu 1944 r. do miasta powróciło około 50 Żydów.
W latach drugiej wojny światowej w miejscowym getcie zamordowano ponad 70 procent mieszkańców.
Archeologia
Na terytorium rejonu podhajeckiego odkryto ślady kultur z epoki paleolitu i brązu. We wsi Litwinów odkryto ślady kultury komarowsko-białopotockiej, we wsi Szumlany odkopano brązowy miecz z IX wieku.
Instytucje religijne
Synagoga
Murowana synagoga została zbudowana w Podhajcach w XVII w. i zachowała się do dziś. Jest uważana za najstarszą budowlę w mieście, starszą o kilka lat od kościoła katolickiego. Synagoga pełniła pewne funkcje obronne, broniąc dzielnicę na południe od Rynku. Obok niej mieszkały najuboższe rodziny żydowskie. Ich chałupy stały rzędami w wąskich zaułkach. W tej dzielnicy był tylko jeden solidnie zbudowany dom, który miał własny ganek. Należał do Abramszego Waldena. W okresie między dwiema wojnami światowymi, kiedy syjoniści wzięli górę w gminie, Wielka Synagoga stała się miejscem spotkań wszystkich Żydów miasta. To właśnie tutaj obchodzono narodowe dni pamięci, rocznice deklaracji Balfoura, rocznice śmierci przywódcy ruchu syjonistycznego i proroka państwa żydowskiego Teodora Herzla i in. W czasie świętowań większość Żydów zamykała swoje sklepy, ubierała się odświętnie i szła do synagogi, aby wysłuchać kazania albo wykładu. Ponadto odprawiano tu nabożeństwa z okazji austriackich i polskich świąt narodowych w obecności urzędników i delegatów rządu.
Bet midrasz
Naprzeciwko stała stara synagoga bet midrasz. Dwa kolejne budynki po sąsiedztwu to były domy modlitewne. Przez cały dzień i do późnej nocy studiowano tutaj Torę.
Synagogi chasydzkie
Na wschód od Wielkiej Synagogi stały dwie synagogi chasydzkie, jedna naprzeciwko drugiej. Nie zachowały się do dziś, jedyne, co pozostało po nich, to mykwa. Jedna z nich nazywała się Kloiz Husiatyński. Trochę dalej w dół znajdowała się synagoga nazywana Yad Charutzim. W święta ludzie przychodzili do kloiza ze wszystkich dzielnic miasta, aby wysłuchać modlitw i usłyszeć słodki głos Getzla Perla, który modlił się w asyście swego syna Eliezera.
Cheder
Rodzice oddawali swoje dzieci do żydowskiej szkoły podstawowej, która nazywała się cheder.
W chederze dzieci żydowskie po raz pierwszy zapoznawali się ze słowem drukowanym i świętymi księgami. Tylko niektóre dzieci w miejsce nie przechodziły przez tę szkołę przed nauką na wyższym poziomie. Tutaj dzieci uczyły się w komfortowych warunkach, pod czujnym okiem nauczycieli.
Nauka Pisma Świętego na następnym poziomie odbywała się w chederze Szmuel Lejba. Studiowano tam wszystkie fragmenty Tory w cyklu tygodniowym, zapoznawano się z tajemniczymi komentarzami Szlomo ben Icchaka (Raszi). Uczniowie studiowali opowieści o relikwiach dawnych proroków. Nazywano to badaniem „wersu”. Zwieńczeniem nauki było zapoznanie się z kilkoma traktatami Miszny: Bawa Beci'a i Bawa Batra. Gdy dzieci osiągały pełnolecie, przechodziły na kolejny poziom nauki Tory.
Instytucje świeckie
Organizacje
W 1924 r. w Podhajcach utworzono Powiatowy Związek Spółdzielni, w 1925 r. organizację Płastu. W latach 1930-tych założono kluby piłkarskie: żydowski „Makkabi” i polski „Klub Sportowy”. W mieście działały organizacje młodzieżowe „Sicz”, „Sokół”, „Betar” i „Strzelcy”. W latach 1928–1934 zbudowano część powiatowego Ukraińskiego Domu Ludowego.
W okresie międzywojennym w mieście istniało kilka organizacji syjonistycznych, które były popularne wśród miejscowej ludności żydowskiej.
Urbanistyka
W XVI w. Podhajce otrzymały prawo magdeburskie. Dalszy rozwój miasta nastąpił za czasów starszego syna Mikołaja Wolskiego – Stanisława, który był osobą bliską królowi Zygmuntowi II Augustowi i jego synowi Mikołajowi. Miasto rozbudowywało się w kierunku pobliskiego wzgórza, na którego szczycie powstał nowy plac rynkowy, budowane były kamienice, zaś w środku wzgórza utworzono rozgałęziony system przejść podziemnych. Pierwszy herb miejski znany jest od roku 1554. Powstają cechy rzemieślnicze; z roku 1590 znany jest statut pierwszego cechu kuśnierzy. W tym samym 1590 roku Podhajce otrzymały przywilej na organizowanie cotygodniowych targów sobotnich.
Na ludność miasta, podobnie jak w innych miasteczkach Galicji, składali się przedstawiciele wielu narodowości. Prawa i powinności miasta zmieniały się z biegiem czasu. Żydzi mieszkali na tych terenach jeszcze zanim Podhajce otrzymały status miasta. Uważa się, że pojawili się tutaj około XVI w. (pierwsza wzmianka dokumentalna o społeczności żydowskiej w mieście datowana jest na 1552 r. i dotyczy podatku pogłównego w wysokości 20 złotych – były to pierwsze podatki płacone przez Żydów). W 1544 r. Podhajce są wspomniane jako „oppidum-castrum” (miasto-zamek). Budowane tu są cerkwie, kościół, osiedlają się Żydzi, których wkrótce będzie tu najwięcej w porównaniu ze wszystkimi innymi miastami ówczesnego powiatu halickiego, buduje się synagogę (pierwsza wzmianka o rabinie, który stał na czele gminy żydowskiej w Podhajcach, pochodzi z 1552 roku).
W XVII w. w mieście mieszkali przedstawiciele czterech narodów – polskiego, żydowskiego, ukraińskiego (nazywani wtedy Rusinami) oraz ormiańskiego. Rusini mieszkali na północ od Rynku, Polacy we wschodniej części miasta, Żydzi w południowej, natomiast Ormianie w zachodniej (byli tu obecni tylko do XVIIІ w., po czym wyjechali z miasta). Na południe od Rynku osiedlali się członkowie licznej społeczności żydowskiej Podhajec. Kiedy zaś w roku 1539 r. miastu nadano prawa magdeburskie (w odpowiedzi na prośbę jego właścicieli Wolskich) i warunki gospodarcze poprawiły się, społeczność żydowska zaczęła szybko rosnąć.
Dynamika przyrostu Żydów była tak znacząca, że już na początku XVIII w. to właśnie oni stanowili większość mieszkańców miasta. Zgodnie ze stanem na rok 1788, spośród 33 kamienic przy Rynku 21 należało do Żydów. W roku 1824 takich kamienic było już 24, co wynosiło 73 procent całej zabudowy przy Rynku. Budynki wokół synagogi również należały do Żydów. Były z reguły jedno- albo dwukondygnacyjne, miały wysokie partery i głębokie piwnice.
W XVII w. miasto dalej rozwijało się – zamek umocniono potężnymi basztami, gdyż od strony strategicznej, biorąc pod uwagę jego położenie bezpośrednio między dwoma wysokimi wzgórzami, jego lokalizacja była zbyt wrażliwa. Ogólnie rzecz biorąc, usytuowanie miasta na wzgórzu jest dość nietypowe. W średniowieczu budowano odwrotnie: zamek na górze, miasto u podnóża. Widocznie, istniał jakiś powód, dla którego miasto rozwijające się na podstawie prawa magdeburskiego przeniosło się na szczyt wzgórza, mimo że rzeźba terenu komplikowała dojazd fur i maż na Rynek. Sam Plac Rynkowy (obecny Majdan Nezałeżnosti) ma kształt trójkąta, co było nietypowe dla miast magdeburskich, które planowano według wzoru niemieckiego (jak np. Lwów z szachowym układem ulic), a zarazem charakterystyczne dla dawnych miast ruskich. Rynek w Podhajcach jest wyjątkowy, gdyż jest jednym z kilku przykładów miejskiego układu przestrzennego z placem centralnym w kształcie trójkąta na terytorium Ukrainy. Podobny plac jest tylko w Ołyce na Wołyniu. Pierwotnie na osi ulicy od północy założono ratusz.
Po tym jak Galicja została wcielona do monarchii austriackiej, centrum życia społeczności żydowskiej przeniosło się do Brzeżan, gdzie znajdował się ośrodek regionalnego rabina. Tylko „zwykły” rabin, przywódca duchowy pozostał w Podhajcach, aczkolwiek jego płace były większe niż płace rabinów w innych gminach. Nie dziwi ten fakt, iż miasto dało światu różnych uczonych i ważne skarby kultury. David Polisiuk pisał w 1876 r. w „Hamagid” o Podhajcach: „Nie podobają mi się inne miasta okoliczne, które siedzą w ciemnościach i są zakryte przed światem tak, aby nowe światło nie przenikało w nich. Podhajce, odwrotnie, rozwijają się jak duże miasta, idą w kierunku postępu i dróg Haskali”.
Żydzi zajmowali się głównie handlem, byli wśród nich również dzierżawcy i najmniej liczni rzemieślnicy. W 1650 r. społeczność żydowska wybudowała synagogę. W 1677 r. władze lokalne przyjęły ustawę, która spowodowała szereg ograniczeń dla Żydów. Pisze o tym w książce „Gefen Yehudit” rabbi Zeev Ben Rabi Yehuda. W latach 1580–1620 rabinem w Podhajcach był Benjamin Aaron Solnik, uczeń Remu i Maharszala, jeden z najbardziej autorytatywnych rabinów w Rzeczypospolitej, delegat Sejmu Czterech Ziem, autor książki „Masat Binjamin”. Po nim rabinem został jego syn Jakub.
Przed pierwszą wojną światową w mieście działał młyn wodny, browar (zniszczone w roku 1917), gorzelnia, fabryka maszyn rolniczych, szpital powiatowy (1874), cegielnia. Według danych spisu powszechnego z 1764 r., w mieście mieszkało 1079 Żydów. Na przestrzeni XIX w. liczba Żydów wrosła i w 1910 r. sięgnęła około 6000 osób. Na przełomie stuleci wielu Żydów wyemigrowało do USA (m.in. w Nowym Jorku jest synagoga nazwana ku czci książki rabbiego Benjamina Solnika). Podhajce były jednym z najbardziej „żydowskich” miast Galicji – w przededniu drugiej wojny światowej społeczność żydowska miasta stanowiła około 53 procent całej ludności miasta. W 1939 r. z 6000 mieszkańców miasta 3200 byli Żydami.
Etnografia
Tradycje i zwyczaje miasteczka
Niektóre tradycje żydowskie wiązały się z pewnymi powinnościami. Żydzi mieli obowiązek płacenia różnych podatków, np., w celu zapalania świec w piątkowy wieczór albo urządzenia wesela z koszernym mięsem.
Pierwszy dzień Rosz ha-Szana
Przed świętem mieszkańcy miasta byli zajęci własnymi sprawami, niemniej jednak atmosferę zbliżenia się Dni Skruchy można było poczuć na kilka tygodni przed Rosz ha-Szana. Zgodnie z tradycją, pierwszy dzień Rosz ha-Szana był zarazem świętem i przypomnieniem sądu ostatecznego. Dzień sądu ostatecznego został ustanowiony, aby sądzić wszystkie żywe stworzenia, dlatego też należało w tym dniu stawać ze skruchą przed Bogiem w stopniu większym, niż podczas jakiegokolwiek innego święta w roku. Żydzi wiedzieli i mieli przeczucie, że w tym dniu staną na sąd przed Bogiem. Po porannej modlitwie Szacharit następowała przerwa. Niektórzy mężczyźni i kobiety wychodzili z synagogi i składali życzenia dobrego i błogosławionego roku każdej napotkanej osobie. Po przeczytaniu modlitw w synagodze trąbiono w szofar trzy sekwencje z trzech rodzajów dźwięku (tekia, szewarim, terua). Po nabożeństwie ludzie wracali do swoich domów, aby zjeść posiłek, odpocząć i odnowić siły, a następnie udać się w grupach do rzek i stawów w celu wykonania obrzędu Taszlich.
Po kilkugodzinnej przerwie miasto ponownie ożywało. Z domów na wszystkich ulicach i zaułkach wychodzili mężczyźni, kobiety i dzieci ubrani w kapelusze, szaliki i chusty w różnych kolorach. Dźwięki tłumu, śmiech i lekkie pogawędki towarzyszyły przechodniom w ich drodze do akwenów. Niektóre osoby były pogodne i uśmiechnięte, inne zaś poważne i posępne. Niektóre były nawet niezwykle smutne. Tłumy ludzi przychodziły do rzeki, odmawiając modlitwę Taszlich, której głównym tematem jest „wrzucenie wszystkich grzechów w otchłanie morza”. Aby realistycznie zobrazować proces oczyszczenia od grzechów, Żydzi wywracali kieszenie swoich ubrań nad wodą. Modlitwy Taszlich odzwierciedlały stan ducha wierzących Żydów na Rosz ha-Szana.
Modlitwa kończyła się i smutny stan ustępował. Tłumy wiernych wciąż jednak stały nad rzeką aż do ostatnich promieni słońca.
Zabytki budownictwa i architektury
Zabytki żydowskie
Synagoga (ul. Łesi Ukrainki)
Budynek synagogi jest usytuowany w pobliżu Bramy Halickiej, która w czasie oblężeń używana była do celów obronnych. Swoimi wymiarami i grubością ścian przypomina twierdzę. Wielka Synagoga w Podhajcach została zbudowana w pierwszej połowie XVII wieku. Pierwsza pośrednia wzmianka o synagodze w Podhajcach pochodzi z 1552 roku. Dzisiejsza budowla powstała prawdopodobnie w XVIІ w. – według źródeł, synagoga istniała już w roku 1627. Niektórzy autorzy twierdzą, że budowla została wzniesiona jako zbiór ariański i dopiero później, w 1640 r., została zaadaptowana na synagogę. Wersja ta nie jest jednak uznawana przez większość badaczy.
Do podstawy synagogi przylegają jednokondygnacyjne przybudówki dla kobiet. Bryła główna jest zbudowana z piaskowca na planie prostokąta. W płaskich murach wycięte są wąskie okna, fasadę wschodnią umocniono skarpami, z których jedna została rozebrana. Częściowo zachowała się górna część głównego portalu utrzymanego w stylu renesansowym. We wnętrzu synagogi zachowały się rzeźbione ornamenty roślinne i sztukateria. Kiedyś, z uwagi na charakter obronny, synagoga miała system sklepień łukowych, nad którymi zbudowana była kondygnacja bojowa ze strzelnicami, która, niestety, nie zachowała się do dziś. Bożnica stała w pobliżu Bramy Halickiej i służyła jako dodatkowy punkt obronny przy wejściu do miasta. We wnętrzu bożnicy do dziś zachowały się pozostałości kamiennych rzeźbień Aron ha-kodeszu. Nad wejściem głównym zachował się napis w języku hebrajskim: „Oto jest brama Pana, przez nią wejdą sprawiedliwi” (psalm 118).
Bet midrasz. Do synagogi przylegał bet midrasz (szkoła duchowna), znajdujący się po lewej od wejścia głównego synagogi. Kolejne dwa budynki po sąsiedztwu były domami modlitewnymi. Po stronie wschodniej Rynku stały dwie synagogi chasydzkie.
Mykwa (łaźnia rytualna) znajduje się nieopodal synagogi, w odległości około 100 metrów.
Budynki wokół synagogi należały do Żydów. Były z reguły parterowe lub piętrowe z wysokim parterem, miały głębokie piwnice. W mieście zachował się dom, w którym mieszkali Żydzi, ze śladem po mezuzie (ul. Złuky 3).
Kirkut (ul. Łesi Ukrainki) znajduje się w odległości 200 m na zachód od synagogi. Podobnie do większości cmentarzy żydowskich, jest położony na wzgórzu. Rozmiar nekropolii jest dość duży – jej długość sięga około 150 metrów. Kirkut jest ogrodzony płotem. Od strony północnej zachowały się fragmenty dawnej bramy wejściowej. Na cmentarzu zachowało się około 1500 nagrobków, wśród których ponad 50 jest datowanych na ХVІІ–ХVІІІ wiek. Najstarsza z istniejących macew pochodzi z roku 1647. Ostatni pochówek na kirkucie miał miejsce w 1952 roku.
Przy wejściu na kirkut znajduje się grób Benjamina Aarona, syna Abrahama Solnika, który zmarł w 1620 roku. Benjamin Aaron służył jako rabin i był uczniem Natana Natego Spiry z Krakowa, autorem książek „Masat Binjamin”, „Seder Micwot Naszim” і „Sefer ha-Ebronot”.
W północno-wschodniej części nekropolii znajduje się mogiła zbiorowa, w której pochowano około 300 osób rozstrzelanych na tym miejscu podczas drugiej wojny światowej.
Inne zabytki
Plac rynkowy jest wyjątkowym w skali Ukrainy przykładem miejskiego układu przestrzennego z placem centralnym w kształcie trójkąta.
Ratusz. Sam dawny ratusz należał do unikatowych budynków, będąc dwukondygnacyjną budowlą na planie ośmioboku. Podobną konstrukcję w miastach Ukrainy miał tylko ratusz w Tartakowie (obwód lwowski). Za ratuszem, na placu rynkowym, znajdowała się duża dzielnica. Ratusz jest usytuowany w centrum miasta, na placu Nezałeżnosti (dawny Rynek). Został zbudowany w 1931 r. w miejsce dawnego ratusza zniszczonego podczas pierwszej wojny światowej. Budynek ma trzy kondygnacje i asymetryczną fasadę: lewe i prawe skrzydła budynku różnią się pod względem wysokości kondygnacji oraz liczby i kształtu okien. Fasada główna wyróżniona jest ryzalitem przechodzącym w niewysoką wieżę z zegarem z jedną tarczą o średnicy około 1 m. Wieża jest zwieńczona spiczastą kopułą w oryginalnym kształcie.
Kościół Trójcy Świętej w Podhajcach jest murowaną świątynią datowaną na rok 1634. Należy do Kościoła rzymskokatolickiego i znajduje się obecnie w trakcie renowacji. Został wybudowany w 1634 r. z fundacji właścicielki Podhajec Zofii Golskiej. Badacze twierdzą, że podczas budowy nowego kościoła w 1634 r. wykorzystano fragmenty starego (w tym, na przykład, płytę kamienną z epitafiami datowanymi na lata 1608 i 1612, która znajduje się nad schodami). Dzwonnica obok kościoła jest zbudowana w stylu renesansowym, ma charakter obronny. Kościół parafialny został zamknięty w roku 1946 i przekształcony na magazyn. W latach 80-tych XX w. na skutek pożaru w kościele zawaliły się sklepienia i dach wieży. W 2006 r. kościół został przekazany parafii rzymskokatolickiej. Wnętrza kościoła są barokowe z zachowanymi fragmentami gotyku. Uważa się że kościół budowali miejscowi budowniczowie. We wnętrzu świątyni były organy, zaś na wieży kościoła w 1896 r. zamontowano zegar ku czci 100-lecia powstania kościuszkowskiego. Pojedyncze kamienne rzeźby ozdobne w postaci aniołów znajdują się w ekspozycji muzeum na zamku w Olesku.
Cerkiew Zaśnięcia NMP (Uspeńska) została zbudowana w latach 1650–1653. Jest zaliczana do unikatowych świątyń ze względu na budowę łuków. Znajduje się przy ul. Bereżańskiej. Świątynia została wpisana do rejestru zabytków o znaczeniu narodowym: jej konstrukcja architektoniczna nie ma analogów w Ukrainie. Cerkiew jest otoczona grubym kamiennym murem. Nieopodal świątyni znajduje się krzyż pamiątkowy ku czci świętej Trzeźwości postawiony w 1876 roku. Fundatorką Uspeńskiej cerkwi była druga żona właściciela miasta Stanisława Potockiego Anna Mohylanka. Wiadomo, że duże koszty na budowę cerkwi i inne cele były przekazywane przez właścicieli miasta Potockich.
Świątynia jest kamienna, trójdzielna, ma trzy kopuły, kwadratową nawę, babiniec oraz graniastą z zewnątrz i okrągłą od wewnątrz apsydę. Pod babińcem znajduje się głęboka piwnica, nad nią, na drugiej kondygnacji, chór, na trzeciej zaś kaplica. Cechą szczególną świątyni jest urządzona na dachu galeria arkadowa. Elewacje są zdobione pilastrami, zaś portale i obramowania okien profilowaniami i rzeźbieniami w stylu renesansowym. Wnętrza cerkwi uzupełniają obrazy i rzeźbione kioty w stylu barokowym z XVIII wieku.
Nieopodal cerkwi, przy drodze, stoi dzwonnica z XIX wieku. Znajduje się na miejscu swej poprzedniczki, którą w 1889 r. zniszczył pożar. W przeszłości dawna dzwonnica służyła jako wieża obronna przy Bramie Lwowskiej i należała do systemu fortyfikacji miejskich, rozebranych w połowie XVIII wieku.
Cerkiew śww. Borysa i Gleba (1711–1772, drewniana), dzwonnice cerkwi śww. Borysa i Gleba (1782, drewniane).
Cerkiew Przemienienia Pańskiego. Wzniesiona w roku 1772. Typowy przykład galicyjskiej architektury drewnianej.
Zabytki przyrody
W mieście są zabytki przyrody o znaczeniu państwowym i lokalnym – do tych pierwszych należą m.in. 4 orzechy czarne i zabytek botaniczny “Platan Zawałowski”, do tych drugich zaś „Podhajeckie Źródło”, rezerwat botaniczny „Mużyłowski”, zabytki botaniczne „Dąbrowa Mużyłowska” i „Buczyna Rudnicka”.
Ruchome zabytki
Drewniane rzeźby z cerkwi Zaśnięcia NMP, który pierwotnie pochodziły z ikonostasu, nie zachowały się w całości. Tylko dwie drewniane rzeźby śww. Piotra i Pawła z XVII w. znajdują się obecnie w Narodowym Muzeum Sztuki Ukraińskiej w Kijowie.
Niematerialne dziedzictwo kulturowe
Rabinowie podhajeccy. Pierwszymi rabinami w Podhajcach byli rabin Mosze i jego syn rabin Jehuda Lejb. Rabinami Podhajec w okresie 1580 do 1620 r. byli Benjamin Aaron ben Abraham i jego syn Jakub. Po nim był rabin Dawid, który napisał „Tiferet Israel”. Następnie w Podhajcach służyli rabbi Mosze Katz i ben rabbi Szabtaj, autor słynnej książki „Hashach”. Na początku XVIII w. rabinem w Podhajcach był rabbi Katzenelenbogen, syn rabina Szaula, który przeniósł się z Podhajec do Ansbachu w Bawarii. W jego ślady poszedł rabin Mosze, syn rabina Menachema Mendla, który urodził się w Szemeszeli. Następnie był syn autora książki „Pnej Jehoszua”, rabin Icchak Ber, wybrany później na rabina Mainza. Zmarł w drodze do nowego miejsca pełnienia posługi i został pochowany w Berlinie. Rabin Meszulam Zalman, syn rabina Jakuba Emdena, służył w połowie XVIII wieku. Następnie był rabin Meszulam, który również na przestrzeni wielu lat był rabinem Londynu. Ostatnim rabinem przed rokiem 1772 był rabbi Simcha Rapaport, syn rabbiego Chaima ha-Kohena Rapaporta, rabina ze Lwowa.
Rabbi Dawid ha-Kohen Lilienfeld był rabinem i pisarzem, który żył w pierwszej połowie XVIII wieku. Urodził się w Podhajcach, jego ojcem był rabin Lejb Buczacz. W ciągu ostatnich dziesięcioleci swego życia służył jako rabin i kaznodzieja we Frankfurcie nad Odrą. Tam opublikował swoje książki: „Menora Zacharia”, opowiadania, traktaty o Szabacie, kazania na soboty i święta, „Zacharia Meszulam”, opracowania traktatów talmudycznych, „Zacharia Hamewin” o zasadach filozofii i Kabali. Zmarł we Frankfurcie nad Odrą w 1791 roku.
Ostatnim rabinem w mieście był Icchak Eichenstein (1908–1943). Swoje wspomnienia z czasów likwidacji getta w Podhajcach pozostawiła Genia Schwartz. Wspomnienia Aleksandra Kimmela o spędzonych w Podhajcach latach dzieciństwa pełne są humoru, a zarazem gorzkiej tęsknoty za przeszłością.
Sabataizm. W Czortkowie bardzo mocny był wpływ sabataizmu, nawet po tym, jak sam Szabtaj Cwi przyjął islam. W XVIII w. rabin Haim Malach, jeden z przywódców sabataizmu, na krótko osiedlił się w Podhajcach i to właśnie dzięki jemu Podhajce stały się ważnym ośrodkiem tego ruchu. Innym ważnym sabataistą był rabin Izaak (Yissachar HaMagid), a także rabin Mosze Dawid, który urodził się w Podhajcach w 1696 roku. Później osiedlił się w Niemczech, gdzie zmarł w roku 1766. W Podhajcach byli Żydzi, którzy dołączyli do ruchu frankistowskiego. W 1759 r. 508 Żydów odstąpiło od ortodoksyjnego judaizmu i zostało zwolennikami tej herezji.
Rabin Jakub Emden był przywódcą ruchu przeciwko Szabtajowi Cwiemu w Europie Środkowej i Wschodniej. O sytuacji w Podhajcach wiedział od swojego syna, który był rabinem miejscowej gminy. Na początku XVIII w. rabbi Chaim Malach, jeden ze zwolenników Cwiego, odwiedził Podhajce z krótką wizytą. Dwóch bardzo znanych zwolenników Szabtaja Cwiego z tego okresu pochodziło z Podhajec. Jednym z nich był Szmuel Jakub Falk, który żył w latach 1708–1782. Z Podhajec dostał się przez Niemce do Londynu i zasłynął jako człowiek, którzy czynił cuda. Drugim adeptem Cwiego był kabalista rabin Mosze Dawid, który urodził się w Podhajcach, żył w Niemczech i należał do kręgu rabina Jonatana Eibschitza.
Michał Weichert (1890–1967) był żydowskim działaczem teatralnym, reżyserem i krytykiem, który wydawał w Warszawie ekspresjonistyczne czasopismo „Ringen” (w języku jidysz), wokół którego ukształtowała się światowej sławy żydowska modernistyczna grupa poetycka „Chaliastre” (Hałastra, 1921–1925). Na początku grupa nazywał się „Ringen”, jej członkowie pisali w języku jidysz. Pod koniec lat 1920-tych Weichert założył w Warszawie awangardowy teatr żydowski pn. „Jung Teater”.
Muzea – archiwa – księgozbiory – kolekcje prywatne
W Podhajcach funkcjonuje muzeum historyczno-krajoznawcze, które znajduje się pod adresem: ul. Bereżańska 13, Podhajce, obwód tarnopolski.
Miejsca pamięci
Głównym miejscem pamięci w Podhajcach jest stary kirkut, na którym w latach 1942–1943 zamordowano około 300 Żydów. Na miejscu masowych egzekucji dziś stoi monument.
Lista źródeł
1. http://kehilalinks.jewishgen.org/Podhajce/
2. http://www.jewishgen.org/yizkor/podhajce/pod020.html#Page21
3. http://www.jewishgen.org/yizkor/podhajce/podhajce.html
4. http://www.worldcat.org/title/sefer-podhaitsah-ha-orekh-m-sh-geshuri/oclc/320570665
5. http://www.sztetl.org.pl/pl/city/podhajce/
6. http://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%96%D0%B4%D0%B3%D0%B0%D0%B9%D1%86%D1%96
7. http://territoryterror.org.ua/uk/publications/details/?newsid=363
8.http://templesua.jimdo.com/%D1%81%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D1%96%D0%B4%D0%B3%D0%B0%D0%B9%D1%86%D1%96/
9. http://www.galmedcol.com.ua/home-2/pidgajtsi
10.http://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%96%D0%B4%D0%B3%D0%B0%D1%94%D1%86%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D1%81%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B3%D0%B0
11. http://www.inst-ukr.lviv.ua/files/25/032Bayuk.pdf
12. http://www.jewishgen.org/yizkor/podhajce/pod105.html#Page107
