Raduń - Karta Dziedzictwa Kulturowego
Raduń (pol. Raduń, biał. Радунь, lit. Rodūnė) — osada typu miejskiego w rejonie woronowskim w obwodzie grodzieńskim. Siedziba administracyjna raduńskiej rady osiedlowej. Leży nad rzeką Radunką w odległości 30 km od stolicy rejonu – Woronów, w odległości 24 km od stacji kolejowej Bastuny na trasie Wilno – Lida. Węzeł autostrad w kierunku Wilna, Lidy, Iwie, Wasiliszków, Ostryny.
Spis treści
[Zwiń]Krajobraz historyczno-przyrodniczy
Na terenie rejonu woronowskiego przepływa rzeka Radunka, prawy dopływ Dzisny. Rozpoczyna się nieopodal wsi Powiłańce, długość 28 km. Prawie całe jej koryto jest skanalizowane.
GPS:
54.0400° N / 24.9774° E
54°02'24" N / 24°58'38" E
Pomniki historyczno-kulturowe: Kościół Matki Bożej Różańcowej (1929 – 1933), Jesziwa Chafec Chaima (1882 rok), cmentarz żydowski (1451 rok)
Miasteczko zyskało światową sławę – działają tutaj żydowska akademia duchowna (talmudyczna), którą kierował znany talmudysta Izrael Meir Chafec Chaim z Radunia (zmarł w 1935 roku). Do akademii na naukę przyjeżdżała młodzież nawet z odległej zagranicy.
Historia
Autor słownika toponimicznego W. A. Żuczkiewicz twierdzi, że nazwa posiada pochodzenie słowiańskie z różnymi znaczeniami: od радеть - to znaczy troszczyć się, радиться - radzić się, radować się. Najprawdopodobniej pochodzi od rzeki Radunka.
W nazwie Raduń zdaniem A. F. Rogalewa widoczne są mitologiczne wyobrażenia naszych przodków. W tym miejscu ludzie wychwalali życie i wyrażali wdzięczność dla praojców obchodząc stare pogańskie święto Radunicę.
Przypuszcza się, że stara Słowiańska Osada pojawiła się tu około XI wieku, co potwierdzone jest przez obecność kurhanów w okolicach Radunia. Osada wchodziła w skład Księstwa Dajnowskiego, które istniało jeszcze w XIII wieku i graniczyło z księstwem grodzieńskim, a później z powiatem wołkowyskim, nowogrodzkim i oszmiańskim.
W 1217 roku pojawia się wzmianka o Raduniu w latopisie «Monumenta Germanika». Od 1387 majątek Skirgiełła Aleksandrowicza. W gramocie podarowanej mu przez polskiego króla i wielkiego księcia litewskiego Władysława Jagiełły mówi się o tym, że otrzymał <gród Raduń i całą posiadłość wraz ze służbą, ludźmi i wnioskami wraz z całym dobytkiem...>.W XV - XVI wieku siedziba raduńskiego starostwa w granicach królewskiej ekonomii. W 1440 roku <Radunia> - posiadłość Dworska, majątek Króla Kazimierza IV. Administratorem dworu i gminy raduńskiej zgodnie z aktami z XV wieku był ciwun. W 1488 roku król powiadomił wielkoksiążęcego ciwuna Sieńkę Andraszewicza o tym, że podarował podkoniuszemu Piotrowi ziemię pustą Andrejkowszczyznę w powiecie raduńskim. W aktach Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra i Zygmunta I Starego administratorzy w powiecie raduńskim (starostwie) sąd nazwani synami scenkami i posiadaczami. Pierwszym namiestnikiem( starostą) w starostwie raduńskim zgodnie z metryką litewską był Janusz Stankawicz (Stanisławowicz) Kastiewicz, wojewoda Podlaski i marszałek Pański (lata 1498 - 1527), potem Jan Glebowicz (1527). W 1522 roku król Zygmunt I Stary <podarował> Kastiewiczowi w dożywotnie posiadanie dwór pański Raduń w zamian z dług 1000 kop groszy. Powiat raduński posiadał swoją uzbrojoną chorągiew. W 1536 chorążym raduńskim był Lenart Kostrym (Kontrym, Kantromowicz). W 1565 roku w spisie wojska pańskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego utworzone przez Michała Grygoriewicza Koledę, urzędnika królewskiego.
W 1538 roku zgodnie ze spisem w Raduniu znajdowało się 7 ulic, które prowadziły do rynku, 210 domów chrześcijan, 35 sklepów z piwem i jeden z wódką, 7 sklepów sprzedających miód. Osiedlanie się Żydów było zakazane.
W 1566 roku starostwo raduńskie połączono z powiat lidzkim w województwie wileńskim: <do tego lidzkiego powiatu przyłączono chorągiew raduńską 2. Starostwo dzieliło się na 4 wójtostwa raduńskie (wójt Stacewicz), magońskie (wójt Jan Gancewicz), wiersockie (wójt Szym Romaszkowicz), trojdańskie (wójt Michna Łukianowicz). Do miasta należało 40 wałków ziemi i 10 zaścianków, było 141 dworów. Działał kościół założony przez królową Bonę Sforzę. O jego budowie świadczy skarga raduńskich bojarów na raduńskiego dzierżawcę Szymkę Mackawicza oraz na raduńskiego naczelnika Packa Puzela (Puziasa), na to, że zmuszają oni ich do wożenia drewna na budowę kościoła i dworu, tak jak prostych ludzi (1541 rok). Przekrój społeczny ludności starostwa zgodnie z aktami z XV - XVI wieku wyglądał następująco: ludzie prości oraz bojarzy.
W 1574 roku <w ordynacji stadnej> (pouczenie odnośnie sprawy hodowli koni w Wielkim Księstwie Litewskim) król w spisie punktów rozmieszczenia dużych państwowych stajni wylicza Raduń, gdzie znajdowało się 50 elitarnych koni. Na gminę nałożono dodatkowy obowiązek dotyczące ich troski i ochrony (siedzibą hodowli koni były Lipniki). Pod koniec XVI - początku XVII wieku raduńskim starostą był Mikołaj Stanisławowicz Tołwasz (w latach 1579 - 1585 kasztelan zamojski, w 1591 roku - nadworny marszałek). W 1612 - starosta dynemborski, raduński i żosleński dierżawca Adam Tołwasz. W 1649 roku miastu nadano prawa magdeburskie i własny herb: na srebrnym tle postać z czerwonego raka. W 1655 roku podczas wojny Raduń silnie ucierpiał w skutek pożaru. Archiwum starostwa zostało wywiezione pod Moskwę, kościół został zburzony. W drugiej połowie XVIII wieku Raduń jest prywatnym majątkiem. Od 1776 roku własność Józefa Tyszkiewicza, kasztelana mścisławskiego, który płacił do skarbu państwa kwarty - 2690 złotych. W 1782 roku podatek do skarbu państwa na utrzymanie armii Wielkiego Księstwa Litewskiego od starostwa wynosił czwartą część jego dochodów - 2510 złotych. W 1795 Raduń w granicach Imperium Rosyjskiego, w powiecie lidzkim namiestnictwa słonimskiego, od 1796 roku w guberni litewskiej, od 1801 roku w guberni grodzieńskiej, od 1842 roku w guberni wileńskiej. W 1838 roku do Raduńskiej na miejsce dawniej spalonego kościoła (1801 rok) przeniesiono kościół ze wsi Kalesnik z zamkniętego tam klasztoru Karmelitów. 21 października 1846 roku postanowieniem wileńskiego rządu gubernialnego Raduń pozostaje miasteczkiem z prawem zamieszkiwania w nim Żydów.
W 1860 roku Raduń jest miasteczkiem skarbowym, 121 dworów, 737 mieszkańców, kościół parafialny radomskiego dekanatu (liczył 10 parafii katolickich). W 1859 roku założono szkołę narodową (1 nauczyciel, 40 uczniów). W szkolnej bibliotece było 91 książek. W 1866 roku: 101 dworów, 869 mieszkańców, 361 katolików, 508 Żydów; kościół parafialny (drewniany) przy nim szkoła, kaplica, synagoga, szkoła narodowa, urząd gminny. W 1885 roku: 101 dworów, 808 mieszkańców, żydowski dom modlitwy, garbarnia, browar, 14 sklepów, 3 karczmy, 4 kuźnie, samorząd gminny i mieszczański (starosta Dawid Szelubski); w każdy czwartek odbywały się targi. Zgodnie ze spisem ludności z 1897 roku: w miasteczku było 310 dworów, 2111 mieszkańców, 2 żydowskie domy modlitewne, szkoła narodowa, młyn parowy, garbarnia i fabryka melasy, 2 sklepy piekarnicze, gabinet lekarski, 11 sklepów, 5 karczm i 1 pijalnia piwa. W gminie raduńskiej znajdowało się 67 Osad, 535 dworów, 1560 mieszkańców - chłopów, samorząd mieszczański.
Od września 1915 roku do 5 stycznia 1919 roku podczas I wojny światowej okupowane przez wojska kajzerowskie, od marca 1919 roku – przez wojska polskie. W tym czasie w Raduniu działał komisarz Rejonowy (starszy sierżant W. Walicki); 20 kwietnia 1920 roku Walicki został aresztowany i razem z członkiem komisariatu rejonowego Szpicem został rozstrzelany w Lidzie. Od 18 marca 1921 roku w powiecie lidzkim w województwie nowogródzkim w Polsce, centrum gminy raduńskiej. Miasto liczyło 231 dworów, 1254 mieszkańców. W 1929 roku odbył się strajk robotników przy budowie szosy Wilno-Raduń. W 1935 roku 90% ludność i miasteczka stanowili Żydzi. Miasteczko zyskało światową sławę – działają tutaj żydowska akademia duchowna (talmudyczna), którą kierował znany talmudysta Izrael Meir Chafec Chaim z Radunia (zmarł w 1935 roku). Do akademii na naukę przyjeżdżała młodzież nawet z odległej zagranicy.
Na przedmieściach Radunia znajdowała się słynna wieś żydowska Dowgaliszki, która w latach 20-30-tych była swoistym kurortem, do którego przybywali odpoczywający. I nie przypadkiem! Zadziwiające pejzaże, piękne lasy sosnowe oraz gościnność lokalnych mieszkańców nikogo nie mogła pozostawić obojętnym.
Przed II wojną światową ludność żydowska liczyła około 800 osób. Od listopada 1939 roku Raduń wszedł w skład rejonu baranowiczowskieo BSRR, działalność gminy żydowskiej została zakończona.
Od 15 stycznia 1940 siedziba rejonu raduńskiego w obwodzie baranowiczowskim, od 20 grudnia 1944 roku w obwodzie grodzieńskim. Od 12 października 1940 do 30 kwietnia 1958 roku posiadał status wsi, siedziba rady wiejskiej rejonu raduńskiego. Od 30 kwietnia 1958 roku - osada typu miejskiego, siedziba regionu raduńskiego, siedziba rady osiedlowej w rejonie woronowskim w obwodzie grodzieńskim. W 1940 roku: około 400 domów, 2006 mieszkańców, w rejonie 32962 mieszkańców.
W Raduniu działał rejonowy zakład przemysłowy, elektrownia (20 kW), maślarnia, rafineria ropy naftowej, piekarnia, szpital rejonowy, klinika położnicza, poczta, telegraf, dom dziecka, ośrodek maszyn rolniczych, biblioteka rejonowa, dom kultury i inne. Wydawano gazety <Za ojczyznę> - oddział rosyjskiej komunistycznej partii bolszewików, <Życie socjalistyczne> - oddział drukarski wydziału politycznego raduńskiego ośrodka maszyn rolniczych. Raduń znajdował się pod niemiecką okupacja ponad 3 lata - od 1 lipca 1941 roku do 13 lipca 1944 roku.
W celu utrzymania kontroli nad Żydami naziści utworzyli judenrat (Rada żydowska), wyznaczywszy Noacha Dolińskiego na jego przewodniczącego.
W listopadzie 1941 roku Niemcy, stopniowo urzeczywistniając hitlerowski program zagłady Żydów zabrali Żydów Radunia i okolicznych wsi w getcie - ogółem 1834 osoby.
11 maja 1942 roku naziści oraz ich lokalni pomocnicy podczas pełnej likwidacji Getta zabili 1137 osób - prawie całą ludność żydowską Radunia i pobliskich wsi, większość z których stanowiły kobiety, starcy i dzieci. Ludzi przywieziono na pole w odległości stu metrów na zachód od Radunia i zmuszono do wykopania dołu (długość 70 metrów, szerokość 4 metry, głębokość 3 metry).Następnie rozstrzelano ich. Około 180 osób uciekło. Po wyzwoleniu do Radunia wróciło około 32 Żydów.
Jak wspomniano wcześniej podczas tej <akcji> (takim eufemizmem hitlerowcy nazywali organizowane przez nich masowe mordy) 180 Żydom udało się uciec. Bezbronni niespodziewanie rzucili się na uzbrojonych Niemców, którzy zastrzelili 20 żydowskich młodych mężczyzn, jednak pozostali wyrwali się i uciekli do lasu.
Doktor nauk historycznych Icchak Arad, dyrektor Izraelskiego Muzeum zagłady Żydów Jad Waszem w latach 1972 -1993, 15-letni uciekinier z litewskiego getta, w wieku 16 lat został partyzantem w lasach białoruskich, a po wojnie generałem Armii Obrony Izraela, pisał: <Ludzie powinni wiedzieć. My nie szliśmy na śmierć pokornie i bezczynnie. Broniliśmy się, jak mogliśmy. Często gołymi rękoma i prawie zawsze bez niczyjej pomocy>.
Icchak Rogowski przed ucieczką z getta w Raduniu powierzył rzeczy wartościowe oraz kosztowności swoim przyjaciołom Szemiańskim, ze wsi Kowalki. Jego synowi Mejszke po jakimś czasie przydało się zebrać część odzieży, jednak Szemiańscy zaciągnęli go oraz jeszcze kilku krewnych Icchaka w pułapkę. Mejszke poległ, inni uciekli do lasu. Na początku 1943 roku część ocalałych Żydów raduńskich zostało żołnierzami partyzanckiego oddziału Stankiewicza. Wśród nich byli także bracia Rogowscy, którzy zemścili się na Szemiańskich za ich zdradę oraz kolaborację - rozstrzelali ich oraz spalili ich dom. Po wojnie Adam Rogowski napisał książkę ze wspomnieniami.
W 1961 roku na mogile rozstrzelanych więźniów getta ustawiono pomnik – rzeźba żołnierza z pistoletem automatycznym. Później ustawiono inny pomnik raduńskich Żydów – ofiarom Zagłady.
1 maja 2011 roku w Jad Waszem w <Dniu Pamięci Ofiar Zagłady Europejskiej Ludności Żydowskiej> jedną z sześciu świec żałobnych, symbolizujących pamięć o 6 milionach zabitych przez nazistów Żydów, zapalił 82-letni Awraam Awiel (Lipkoński), były więzień getta w Raduniu. Awraam Awiel jako jedyny ocalał z swojej rodziny, mścił się na nazistach w szeregach partyzantów na Białorusi; po wojnie dostał się do Izraela, napisał książkę o Żydach na Białorusi oraz był świadkiem na procesie Eichmanna w Jerozolimie. O życiu Awraama Awiela zakręcono film dokumentalny.
W okresie drugiej wojny światowej od 24 czerwca 1941 roku do 13 lipca 1944 roku Radunia było okupowany przez faszystowskich najeźdźców. 23-24 czerwca 1941 roku na skraju uroczyska Dubicka Tara odbyła się walka oddziałów 17 Dywizji Strzeleckiej 21 Pułku Strzeleckiego z oddziałami 3 grupy faszystowskich czołgistów. Podczas okupacji w rejonie rozstrzelano 987 mieszkańców, około 300 wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec, zlikwidowano około tysiąca domów mieszkalnych - w tym 178 w Raduniu.
W Raduniu i okolicach działały 3 konspiracyjne podziemne komitety antyfaszystowskie, przy których działały cztery grupy bojowe, podziemne komitety rejonowe komunistycznej partii bolszewików i Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży Białorusi. Wyzwolony Raduń 13 lipca 1944 roku podczas Wileńskiej operacji przez oddziały 88 Dywizji Strzeleckiej Armii (dowódca gen. W. W. Głagolew) trzeciego frontu białoruskiego. W 1944 roku w rejonie pozostało 2812 mieszkańców. Wszystkie przedsiębiorstwa i instytucje były zburzone lub wysadzone. Do 1950 roku gospodarka Radunia i okolic została odbudowana. Dział przemysłowy zakład, elektrownia, szpital, od 1946 roku raduńska szkoła średnia, szkoła dla młodzieży pracującej, przy ośrodku maszyn rolniczych odbywały się kursy dla traktorzystów. W 1949 roku w rejonie: 3 szpitale, 3 ambulatoria, 4 punkty felczersko-akuszerskie, 3 apteki (7 lekarzy,7 akuszerek, 25 pielęgniarek, 4 farmaceutów). Na ochronę zdrowia wydzielono 978 rubli. Działy 62 szkoły podstawowe, 8 państwowych szkół średnich, 1 jedna szkoła średnia, jedna szkoła dla młodzieży pracującej, 7 wieczorowych szkół wiejskich, kilka wieczorowych szkół dla analfabetów (ponad 700 uczniów). Ogółem uczyło się ponad 6000 uczniów. W 1952 roku do raduńskiej rady wiejskiej należało 8 kołchozów.
W 1970 roku w osiedlu typu miejskiego Raduń mieszkało 495 osób. Na dzień 1 stycznia 2004 roku Raduń posiada 980 domów, 2950 mieszkańców i jest siedzibą wiejsko-rolniczej spółdzielni <Raduń>. Na terenie osiedla działają: mleczarnia, zakład lniarski, suszarnia, elektrownia, oddziały banków, szpital, przychodnia, apteka, lecznica dla zwierząt, agrochemiczne laboratorium, nadleśnictwo, oddziału rejonowego węzła komunikacji elektronicznej, poczta, dom handlowy, 2 szkoły średnie, szkoła muzyczna, internat szkolny, przedszkole-żłobek, ośrodek pracy pozaszkolnej, biblioteka miejska i biblioteka dziecięca, dom kultury. Mogiła zbiorowa jedenastu pracowników partyjnych i sowieckich, mogiła zbiorowa żołnierzy sowieckich, partyzantów i współpracowników organów bezpieczeństwa państwowego, grób ofiar faszyzmu.
Archeologia
Zamek raduński: Istniał w XIV–XVII wieku. Jego ruiny znajdują się na odrębnym wzniesieniu w środku błotnistej miejscowości na brzegu rzeki Raduńka w centrum wsi Horodyszcze rejonu woronowskiego (2 km od Radunia). Podstawą obrony zamkowej stanowiły drewniano-ziemskie wzmocnienia, takie jak wał, mury i wieże. Przed wjazdową wieżą-wrotami znajdował się most zwodzony. Warstwa kulturowa - 0,4-0,5 metra. Znaleziono ceramikę XIV–XVII wieku: terakotowe płytki, żelazne okucia kopii, topory, monety XV–XVII w. i inne. Zamek był uważany za majątek wielkich książąt. Na zamku 20 października 1536 roku w obecności Wielkiego Księcia Litewskiego Zygmunta I Starego, podpisano umowę o ślubie Barbary Radziwiłłówny i Stanisława Gasztołda.
Kamienny topór znaleziono na południowy zachód od osady w XIX wieku. Na dzień dzisiejszy 10 całych i 4 uszkodzone kamienne topory różnych typów (głównie klinopodobne, typ 5) są eksponowane w szkolnym muzeum.
Zabytki budownictwa i architektury (tylko istniejące obiekty)
Kościół Matki Bożej Różańcowej (lata 1929–1933)
Jesziwa Chafec Chaima (wybudowana w 1882 roku, obecnie w budynku znajduje się klub). Z murów raduńskiej jesziwy wyszło 12 głównych światowych rabinów. Uczyło się tu 200 uczniów. Obecnie budynek wykorzystywany jest jako dom kultury.
Cmentarz żydowski (1451 rok) – tutaj znajduje się mogiła znanego w całym świecie żydowskim cadyka i znawcy Tory - rabina Chafec Chaima. Na cmentarzu przeprowadzono akcję masowej zagłady Żydów w 1942 roku.
Miejsca pamięci
W 1961 roku na mogile rozstrzelanych więźniów getta ustawiono pomnik – rzeźba żołnierza z pistoletem automatycznym. Później ustawiono inny pomnik raduńskich Żydów – ofiarom Zagłady.
Wartości niematerialne
Izrael Meir Ha-Kohen (Kagan, prawdziwe nazwisko Pupko), znany jako Chafec Chaim z Radunia, od nazwy swojej popularnej pracy. Moralista i talmudysta, jeden z wiodących autorytetów halachickich nowego pokolenia (Acharonim) oraz najbardziej szanowanych przywódców ortodoksyjnych Żydów. Był jednym z założycieli i przywódców duchowych ruchu ultraortodoksyjnego Agudat Israel oraz dostąpił honoru otwarcia I Ogólnego Zjazdu tego ruchu. W 1924 roku z jego inicjatywy utworzono «Waad ha-jesziwot» - komitet naczelny, zajmujący się sprawami jesziw Europy Wschodniej. Pierwszą jego książką, opublikowaną anonimowo w 1873 roku w Wilnie była książka poświęcona prawom zakazującym oszczerstw - «Chafec Chaim» («ten, kto chce żyć»). Temu samemu tematowi poświęcona jest książka Szemirat laszon» («Panowanie nad językiem», 1876).
W książce «Ahawat chesed» («Wstęp do dobrodziejstwa», 1888) rozpatrywane są podstawy dobroczynności. Nad swoim kapitalnym i popularnym dziełem «Miszna Berura» (1884 – 1907 w 6 tomach) komentarzem do kodeksu «Orach Chaim» w zbiorze «Szulchan Aruch» Israel Ha-Kohen pracował 28 lat.
Należy wspomnieć o utworze «Mahane Izrael» («Obóz Izraelitów», 1881), poświęcony temu, aby nauczyć żołnierzy armii carskiej pochodzenia żydowskiego, zachowania przykazań Halachy. Halachickie prace Israela Meira Ha-Kohena charakteryzuje zwięzłość wypowiedzi i skrupulatność praktycznych wniosków. Bada on fakty cofając się aż do najstarszych źródeł.
Jego zdaniem pilpul to strata czasu. Jego etyczne utwory przeniknięte są szczerą pobożnością i są napisane prostym językiem.
Muzea - archiwa - biblioteki - kolekcje prywatne
W Raduniu znajduje się gimnazjum, szkoła podstawowa, jedna szkoła – internat, miejski dom kultury, biblioteka, dziecięca szkoła plastyczna.
Infrastruktura turystyczna
Restauracja «Raduń» II kategorii jest czynna od 12.00 do 22.00, piątek od 12.00 do 24.00, obiad od 16.00 do 17.00. Dzień sanitarny – pierwszy poniedziałek miesiąca.
Jadłodajnia «Młodzieżowa» jest czynna od 11.00 do 20.00, przerwa obiadowa od 15.00 do 17.00. Sobota od 13.00 do 22.00, niedziela od 12.00 do 20.00.