Rohatyn - przewodnik

Roksolana i rogi

Teren regionu Opole, na którym znajduje się Rohatyn, należał w średniowieczu do Rusi Kijowskiej. Wieś Filipowice, w miejscu której powstało miasto Rohatyn, jest wymieniana w źródłach już w 1184 r. Władcą tego obszaru był wówczas książę halicki Jarosław Ośmiomysł. Istnieje legenda o tym, jak jego żona zabłądziła w czasie łowów i spotkawszy rudego jelenia o wielkich rogach, poszła za nim, dzięki czemu odnalazła księcia i jego drużynę. W miejscu, w którym kobieta spotkała niezwykłe zwierzę, utworzono książęce łowiska myśliwskie, wokół których później powstało miasto. Na herbie miasta, na cześć tego szlachetnego zwierzęcia, widnieją rogi jelenia. Sama nazwa Rohatyn po raz pierwszy pojawia się w dokumentach z 1390 r., ale dopiero w 1415 r. zostało ulokowane na prawie magdeburskim miasto Rohatyn. Założyciel miasta Wołczko Przesłużyc przyjął wówczas nazwisko Rohatyński. Na przestrzeni XVI w. miasto było otoczone fosą, wałami i drewnianym częstokołem, który później zastąpiono kamiennym murem. Wjazd do miasta prowadził przez bramy ze zwodzonymi mostami: Halicką, Lwowską i Krakowską. W 1523 r. Otto Chodecki, starosta rohatyński i wojewoda sandomierski, nadał miastu przywilej na cotygodniowy targ.

Żydzi z Rohatyna

Najstarsze znane wzmianki o rohatyńskich Żydach pojawiają się w dokumencie z 1463 r., sporządzonym przez szlachcica Jana Skarbka. Znajdujemy tam informację o najbogatszym wówczas kupcu żydowskim z Rohatyna, którym był handlujący bydłem Szymszon z Żydaczewa (Szimszon mi-Zydaczow). W 1633 r. król Władysław IV Waza nadał Żydom rohatyńskim przywileje, w tym prawo na osiedlanie się w mieście, prowadzenie handlu na rynku, posiadanie karczmy, produkcję wódki, handlu piwem i miodem, budowę synagogi i założenie własnych cmentarzy. Ponadto Żydzi zostali zrównani w prawach z innymi mieszczanami wyznania chrześcijańskiego. W akcie królewskim omówiono również kwestię podatków. Przywileje zostały potwierdzone przez kolejnych królów w ХVІІ w. – Jana ІІ Kazimierza Wazę i Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

Sytuacja ekonomiczna miasta i Żydów uległa drastycznemu pogorszeniu wskutek najazdów tatarskich, tureckich i kozackich. W 1648 r. miasto zostało zdobyte przez Kozaków. Ludność żydowska wraz z innymi mieszkańcami ucierpiała w tym okresie w wyniku działań wojskowych i pogromów. W dniu 23 grudnia 1675 r. sejmik halicki obradował na temat zwolnienia Żydów z Rusi Czerwonej z podatku pogłównego. Król Jan Sobieski III w swoim zarządzeniu z dnia 27 lipca 1694 r. stwierdził, że „Żydzi na Rusi Czerwonej cierpieli bardziej niż reszta Żydów”.

Fałszywi mesjasze

Pod koniec XVII w. zaczęły rozprzestrzeniać się i umacniać wpływy „fałszywych mesjaszy” – Sabataja Cwiego (1626–1676), a następnie Jakuba Franka (1726–1791). Pierwszym zwolennikiem sabataizmu w Rohatynie był Elisza Szor, potomek rabina Zalmana Naftalego Szora, autora traktatu Tewuot Szor (hebr. Dzieła Szora). W 2. poł. XVIII w. duże wpływy w Rohatynie mieli zwolennicy frankizmu (ideologicznej kontynuacji sabataizmu). Założycielem tego ruchu był Jakub Frank. Podczas podróży po Galicji Frank odwiedził również Rohatyn (1755), gdzie przyjęła go rodzina Eliszy Szora. Wizytom Franka miał towarzyszyć szereg skandali związanych z rytualnymi orgiami seksualnymi. Narastający konflikt z wyznawcami ortodoksyjnego judaizmu spowodował sukcesywne zmniejszenie się liczby wyznawców frankizmu. W 1759 r. kilkudziesięciu frankistów z Rohatyna przeszło na katolicyzm, wśród nich m.in. Szlomo Szor, syn Eliszy Szora, który na chrzcie otrzymał imię Franciszek Łukasz Wołowski. Miał on trzech braci: Michała (Natana), Jana (Jehudę) i Henryka (Icchaka) Wołowskich. Łukasz Wołowski zrobił później karierę przy dworze polskiego króla jako sekretarz Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798). Z rodziny Wołowskich wywodziło się wiele osób zasłużonych dla polskiej kultury, m.in. pianistka i kompozytorka Maria Szymanowska (1789–1831). Zagorzałym przeciwnikiem frankistów w Rohatynie był rabin Dawid Mosze Abraham, autor książki Mirkewet ha-Miszne, w której opisał m.in. działalność frankistów w swoim mieście.

Początkowo Żydzi Rohatyna nie mieli swojego reprezentanta w Sejmie Czterech Ziem, ponieważ ich kahał był niewielki, społeczność reprezentował Zelig ze Lwowa. Jednak w poł. XVII w. rozpoczął się proces usamodzielnia przykahałków od ośrodka lwowskiego. Rohatyn konsekwentnie delegował dwóch przedstawicieli do Waadu od końca ХVII w. Na początku XVIII w. społeczność żydowska Rohatyna oddzieliła się od kahału lwowskiego. W 1765 r. w mieście mieszkało 797 Żydów. Kahał rohatyński liczył wówczas 1374 osoby і miał własne przykahałki – w Podkamieniu (128 osób) oraz w Stratynie (453 osoby).

Oto i Rohatyn. Zaczyna się od lepianek, domków z gliny krytych słomianymi strzechami, które wydają się przyciskać budynki do ziemi; im bliżej rynku jednak, tym domki coraz bardziej smukleją, strzechy stają się delikatniejsze, a w końcu przechodzą w drewniany gont kamieniczek z gliniastej niewypalonej cegły. Są tu też fara, klasztor Dominikanów, kościół Świętej Barbary przy rynku, a dalej dwie synagogi i pięć cerkwi. Wokół rynku tkwią jak grzyby małe domy, a w każdym jakiś interes. Krawiec, powróźnik, kuśnierz, wszyscy Żydzi, a obok piekarz o nazwisku Bochenek, co zawsze cieszy księdza dziekana, bo ukazuje jakiś ukryty porządek, który mógłby być bardziej widoczny i konsekwentny, a wtedy ludzie żyliby cnotliwiej. Obok zakład miecznika zwanego Lubą; fasada wyróżnia się zasobnością, ściany świeżo pomalowane na niebiesko, a nad wejściem wisi wielki zardzewiały miecz – widocznie dobry rzemieślnik z tego Luby i pełne są kieszenie jego klientów. Dalej siodlarz, który wystawił przed drzwi drewniany kozioł, na nim zaś piękne siodło, strzemiona chyba srebrzone, bo tak lśnią. Wszędzie czuć mdły zapach słodu, przenika każdy towar wystawiony do sprzedaży. Można się nim najeść jak chlebem. Na przedmieściach Rohatyna, w Babińcach, jest kilka małych browarów, to stamtąd roznosi się na całą okolicę ten sycący zapach. Wiele kramików sprzedaje tu piwo, a lepsze sklepy mają na składzie i gorzałkę, i miód pitny, głównie trójniak. Skład żydowskiego kupca Wakszula oferuje wino, prawdziwego węgrzyna i prawdziwie reńskie, i takie trochę kwaskowate, które przywożą tu aż z Wołoszczyzny.

Synagogi i skrawki pamięci

 

Od XVII w. funkcjonował w Rohatynie cmentarz żydowski, a co najmniej od początku XVIII w. synagoga. Obecność drewnianej bóżnicy jest potwierdzona w 1792 r. Wiadomo też, że w 1826 r. w mieście znajdowała się już synagoga murowana. Na planie miasta z 1846 r. widoczne jest co najmniej sześć budynków wykorzystywanych przez społeczność żydowską do celów religijnych.

Większość z nich znajdowała się w pn.-wsch. części miasta przy obecnej ul. Wałowej. Tam ulokowana była główna synagoga, wraz z przylegającymi do niej izbami modlitewnymi krawców i szewców, główny bejt ha-midrasz oraz większość najważniejszych budynków kahalnych. Do dziś częściowo zachował się tylko jeden z nich, dawny bejt ha-midrasz przebudowany po wojnie na piekarnię i warsztat mechaniczny.

Księga pamięci wspomina, że w mieście działało też kilka bóżnic chasydzkich. Jedna z rohatyńskich synagog znajdowała się na terenie obecnej szkoły przy ul. Kociubyńskiego, w skład zespołu szkół wchodzą również dawne budynki mykwy (obecnie pralnia) oraz władz gminy żydowskiej i Judenratu. Podczas remontu szkoły w 2011 r. odnaleziono tam wiele skrawków dokumentów różnego typu i w różnych językach (hebrajskim, jidysz, polskim, rosyjskim i niemieckim) związanych z funkcjonowaniem rohatyńskiej społeczności żydowskiej. Odnalezione dokumenty zostały przekazane do muzeum żydowskiego działającego przy organizacji Chesed-Arie we Lwowie.

Chasydyzm, haskala, syjonizm

W 1788 r. władze austriackie, w ramach polityki asymilacji Żydów, otworzyły w Rohatynie świecką szkołę niemieckojęzyczną dla dzieci żydowskich, która funkcjonowała do 1806 r. Jej kierownikiem był Szlomo Kornfeld. Władze ograniczyły prawa kahału oraz próbowały uczyć lokalną ludność żydowską rolnictwa, przesiedliwszy 12 rodzin do kolonii Nowy Babilon nieopodal Bolechowa.

Na początku ХІХ w. w Rohatynie pojawił się chasydyzm. Osiedlili się tu rabin Icchok Majer z Przemyślan, rabin Jehuda Hirsz Brandwajn ze Stratyna oraz rabin Icchok Jehuda z Baranówki. Największe wpływy w miasteczku miała stratyńska dynastia chasydzka. Następcą rabbiego Jehudy Hirsza Brandwajna był jego starszy syn Abraham Brandwajn. W 1865 r. kolejnym rabinem został Nachum Brandwajn.

Haskala początkowo nie miała wielu zwolenników w mieście. W Rohatynie ruch ten stał się bardziej popularny w 2. poł. XIX w. Wśród znanych i wpływowych maskili zasiadających w radzie miejskiej byli Szmuel Ostern, Markus Nagelberg i Szmuel Golder.

Pod koniec XIX w. w Rohatynie popularny stał się ruch syjonistyczny. Pierwszym syjonistą w mieście był Szalom Melcer (1871–1909), który założył w Rohatynie organizację syjonistyczną „Bnej Syjon” (hebr. Synowie Syjonu). W 1894 r. Rohatyn miał swoją reprezentację na kongresie Chewrat Jiszuw Erec Israel Syjon (stowarzyszenie zajmujące się przesiedlaniem Żydów do Palestyny) i Ahawat Syjon (hebr. Miłość do Syjonu) w Tarnowie. Szalom Melcer i Awrum Zlatkis reprezentowali syjonistów z Rohatyna na kongresie syjonistycznym w Stanisławowie (1898). Melcer uczestniczył także w pierwszej konferencji Ha-Mizrachi w Austrii, która odbyła się w Pressburgu (dzisiejsza Bratysława) (1904).

W 1898 r. organizacja „Bnej Syjon” liczyła 100 członków. Założono klub syjonistyczny, do którego wstąpił rabin Natan Lewin, niedługo potem wybrany jego kierownikiem. W tym miejscu odbywały się debaty polityczne i społeczne, poruszano kwestie świeckiego nauczania żydowskiego. Uczestnicy klubu mówili także o potrzebie stworzenia żydowskiej szkoły wyższej w Rohatynie. W 1907 r. w mieście działała kobieca organizacja syjonistyczna „Rut”.

W czasach rabina Natana Lewina (1896–1905) założono współczesną szkołę Talmud-Tora. Gdy w latach 1904–1910 na czele gminy żydowskiej w Rohatynie stał Alter Weidmann, otworzono bezpłatną szkołę żydowską, której dyrektorem i nauczycielem był Rafał Soferman. W 1912 r. Soferman wyjechał do Palestyny, gdzie kontynuował działalność oświatową. Dzieci żydowskie uczyły się także w utworzonych na początku XX w. gimnazjach: ukraińskim oraz polskim. W poł. lat 50. ХІХ w. w Rohatynie mieszkało ok. 3 tys. Żydów, a kiedy w 1868 r. wybrano radę miejską, wśród 32 radnych było 7 Żydów.

Kolej na kolej

W 2. poł. XIX w. sytuacja ekonomiczna rohatyńskich Żydów zaczęła się poprawiać. W 1852 r. zakończyła się budowa linii kolejowej Halicz–Tarnopol i miasto zostało włączone do krajowego systemu kolejowego. W Rohatynie zaczęły powstawać winnice, browary oraz małe fabryki, z których większość była własnością Żydów. W tym okresie zbudowano również kilka młynów, cegielnię i dwie drukarnie. Ważnym zajęciem wśród Żydów była obsługa przejeżdżających pociągów. Ponadto Żydzi utrzymywali się z drobnego handlu i rzemiosła. Na podstawie danych towarzystwa kredytowego wiadomo, że w 1913 r. wśród żydowskiej społeczności Rohatyna było 590 kupców, 42 rzemieślników, 19 rolników oraz 44 przedstawicieli wolnych zawodów (prawnicy, księgowi itp.). W mieście zaczęły powstawać żydowskie towarzystwa charytatywne i kredytowe. W 1906 r. zostało założone Towarzystwo Kredytowe, które w 1908 r. liczyło 385 członków i przyznało 346 pożyczek w wysokości 71 425 koron.

Między wojnami

Po wybuchu I wojny światowej wielu Żydów z Rohatyna ewakuowało się do Austrii, Czech i na Morawy, gdzie mieszkali w obozach dla uchodźców. Wraz z przyjściem wojsk rosyjskich do Galicji we wrześniu 1914 r. rozpoczęły się prześladowania Żydów i pogromy, które nie ominęły także Rohatyna. Żołnierze armii carskiej podpalili dzielnicę żydowską. Władza rosyjska aresztowała i wysłała do Rosji 570 Żydów. Wywieziono m.in. żydowską rodzinę Faustów, słynną ze swego zespołu muzycznego, którego występy często towarzyszyły rozmaitym uroczystościom rohatyńskim.

Rodzinny zespół muzyczny Faustów znali wszyscy mieszkańcy miasteczka. W kapeli grali – Mosze, Dawid, Icyk Hersz, Mordechaj Szmuel i Jaakow. Ojciec, Mosze, był kapelmistrzem, Dawid grał na skrzypcach, Icyk Hersz na flecie, Mordechaj Szmuel grał na wielu instrumentach, Jaakow zaś na trąbce i perkusji. Wesela w Rohatynie słynęły na całą okolicę. Ceremonia weselna odbywała się obok Wielkiej Synagogi, dokąd pan młody wraz z panną młodą byli przyprowadzani z wielką paradą. Najpierw przychodzili muzycy. Muzyka rozbrzmiewała na ulicy i przyciągała ludzi. Z przodu biegły dzieci. W miasteczku robiło się wesoło i gwarno.

Po powrocie władz austriackich w 1915 r. wielu Żydów wróciło do swoich domów. W czasach wojny polsko-ukraińskiej (1918–1919) społeczność żydowska Rohatyna powołała dla obrony swych interesów Żydowski Komitet Narodowy. W okresie międzywojennym relacje pomiędzy trzema grupami narodowościowymi były napięte. Rozwój chrześcijańskiego ruchu spółdzielczego – w mieście powstały dwie odrębne spółdzielnie: polska i ukraińska – sprawił, że ubożała ludność żydowska. Żeby pomóc najbiedniejszym Żydom zorganizowano darmową kuchnię.

W 1. poł. ХХ w. w Rohatynie rozwijało się bujne życie społeczno-kulturalne. Aktywne były m.in. organizacje syjonistyczne. Działali syjoniści ogólni, oddziały partii „Poalej Syjon”, a następnie „Hitachdut”. Przedstawiciele „Poalej Syjon” byli wśród członków miejscowego żydowskiego związku zawodowego, który zorganizował strajk w żydowskiej drukarni.

 
II wojna światowa i Zagłada

Wraz z nadejściem do Rohatyna w 1939 r. władzy sowieckiej rozpoczęły się i z każdym dniem nasilały prześladowania wszystkich „niepewnych” elementów społecznych. Zakazano działalności wszystkich partii i organizacji, z wyjątkiem radzieckich. 2 lipca 1941 r. do Rohatyna weszły wojska niemieckie i rozpoczęła się okupacja nazistowska.

Pod koniec lipca został powołany Judenrat, а pod koniec sierpnia powstało getto, w którym do lata 1943 r. przetrzymywano ludność żydowską z Rohatyna, Bursztyna, Bukaczowców i okolicznych wsi. Rohatyńskie getto zajmowało mniej więcej 1/4 powierzchni miasta (od centrum do przedmieścia zach.). Zostało ono ogrodzone drutem kolczastym i było pilnowane przez policjantów. Codziennie z powodu niedożywienia, tyfusu i dyzenterii umierało 40–50 osób.

20 marca 1942 r., w tzw. „czarny piątek” ok. 1,8 tys. Żydów rohatyńskich, głównie młodzieży i dzieci, zostało rozstrzelanych na miejscowej stacji kolejowej. Liczba ofiar Holokaustu, które zginęły w Rohatynie jest szacowana na 12–15 tys. osób. W samym Rohatynie zostało zamordowanych 9,8 tys. osób, а 2,1 tys. wywieziono do obozu śmierci w Bełżcu.

Cmentarz

Stary cmentarz żydowski w Rohatynie znajduje się w płd.-wsch. części miasta, przy skrzyżowaniu ul. Stepana Bandery i ul. Bohdana Łepkiego, naprzeciwko cerkwi św. Mikołaja. Dokładna data założenia cmentarza nie jest znana, jednak przywilej nadany w 1663 r. przez króla Władysława IV Wazę Żydom Rohatyna, świadczy o tym, że była to 2. poł. XVII w. Do czasów współczesnych zachowało się nie więcej niż 20 macew, z których żadna nie znajduje się na swoim miejscu. Najstarsze z nich są datowane na ХІХ w. Cmentarz został zniszczony w czasie II wojny światowej, usunięto wtedy 75% macew. Granice cmentarza nie zostały zmienione od 1939 r. Na starym cmentarzu żydowskim w Rohatynie stoją dwa pomniki. Jeden, wykonany z czarnego granitu, zawiera napis w języku hebrajskim, na drugim w kształcie czarnej kwadratowej tablicy wyryto informację w językach: angielskim, ukraińskim i hebrajskim, że w tym miejscu znajduje się cmentarz żydowski zniszczony przez nazistów podczas II wojny światowej. W ostatnich latach na cmentarzu ustawiono tablicę pamiątkową i ohel.

Nowy cmentarz został założony w ХХ w. Ostatni znany pochówek miał miejsce w 1940 r. Obecnie trwają prace związane z odnowieniem fragmentów żydowskich nagrobków znalezionych w mieście oraz ich umieszczeniem z powrotem na starym cmentarzu żydowskim.

Miejsca pamięci

W pn. części miasta, naprzeciwko parku miejskiego, znajdują się dwa pomniki. Na pierwszym z nich, wzniesionym przez władze komunistyczne, znajdujemy lakoniczny napis: „Ofiarom faszyzmu”, natomiast na drugim monumencie widnieje epitafium w językach: ukraińskim, angielskim i hebrajskim: „Tu spoczywają tysiące Żydów, mieszkańców Rohatyna i okolic, bestialsko zamordowanych w latach 1942–1943”. Pomnik odsłonięto w 1998 r.

Dziedzictwo

Od wielu lat o pamięć o rohatyńskich Żydach dba Mychajło Worobeć, emerytowany nauczyciel z Rohatyna. Od 2011 r. z inicjatywy Marli Raucher Osborn, której przodkowie pochodzą z Rohatyna, oraz stowarzyszenia dawnych żydowskich mieszkańców Rohatyna i ich potomków, we współpracy z administracją lokalną oraz miejscowymi aktywistami, realizowany jest program „Rohatyn Jewish Heritage” (www.rohatynjewishheritage.org). W ramach projektu na cmentarz wracają kolejne macewy odnajdywane na terenie miasta. Planowane jest ustawienie nowych znaków pamięci na cmentarzach. Organizacja potomków rohatyńskich Żydów wspólnie z władzami miasta podejmują działania edukacyjne i promują żydowskie dziedzictwo kulturowe Rohatyna.