Słonim - Karta Dziedzictwa Kulturowego

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Słonim powstał w okresie wczesnego Średniowiecza na ziemiach zasiedlonych przez wschodniosłowiańskie plemię Dregowiczów. Korzystne położenie na brzegach rzeki Szczary przekształciło go w centrum z rozwiniętym rzemiosłem i handlem.

Najwcześniejsza wzmianka o mieście pochodzi z 1040 roku i dotyczy bitwy księcia Jarosława Mądrego z Litwinami, mieszkającymi w sąsiedztwie z Dregowiczami. W polskim latopisie jest mowa o tym, że Jarosław Władimirowicz w 1040 roku odniósł zwycięstwo nad Litwinami i nakazał im płacić daninę.

W rosyjskich latopisach pierwsza wzmianka o Słonimie pochodzi z polowy XIII wieku, kiedy książę Halicki Daniel Romanowicz w 1252 roku przeciw Litwinom «brata posyła na Wołkowysk, a syna na Usłonim». Nazwa miasta Słonim, prawdopodobnie, pochodzi od starosłowiańskiego «usłona», «wsłona» - zagroda, bariera, umocnienie.

Od połowy XIII wieku miasto znajduje się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Chorągiew słonimska (pułk) 15 lipca 1410 roku brała udział w bitwie pod Grunwaldem przeciwko Krzyżakom. W następnych latach Słonim dynamicznie się rozwijał. W okresie od 1507 do 1795 roku Słonim był stolicą powiatu i znajdował się w województwie nowogrodzkim. W 1531 roku Słonim otrzymał prawa magdeburskie. W 1586 roku starostą Słonimskim został Lew Sapieha. Mimo rangi zajmowanych stanowisk państwowych w Wielkim Księstwie Litewskim (podkanclerz, a następnie kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego), Lew Sapieha przywiązywał niezwykle dużą uwagę do Słonima. W krótkim czasie ze zwykłego prowincjalnego miasteczka przekształcił się on w ważne centrum polityczne księstwa. Za rządów Lwa Sapiehy znacznie przebudowano i doposażono miejski zamek, rozszerzono pomieszczenia archiwum i biblioteki, został wybudowany nowy kamienny przyzamkowy pałac (nazwany pałacem Sapiehy), gdzie w latach 1597 – 1685 odbywały się przedsejmowe zjazdy szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, na które zjeżdżali się posłowie i senatorowie województw. Tutaj przeprowadzano również sejmiki powiatowe, na których wybierano posłów do sejmików generalnych i deputatów do trybunałów. Dla przyjęcia dużej ilości wielmożnych gości, Sapieha wybudował obok zamku domy, wybrukował ulice i plac, posadził sady, wybudował nowe mosty. W 1595 roku odbudował zburzony w 1506 roku jedyny w mieście katolicki kościół (który wznosił się na miejscu obecnego kościoła św. Andrzeja). W 1591 roku Lew Sapieha otrzymał od polskiego króla i Wielkiego Księcia Litewskiego Zygmunta III wazy potwierdzenie magdeburskiego prawa dla miasta Słonim. Również wtedy miasto otrzymało herb: zloty lew z podwójnym srebrnym krzyżem, ze strzałą na niebieskim tle. Nie bez pomocy Lwa Sapiehy w 1605 roku Słonim otrzymał prawo składu, które obowiązywało kupców, przewożących przez miasto towary, do zatrzymania się i wystawiania na sprzedaż swoich towarów w mieście. W tym samym roku Lew Sapieha powołał do życia pierwszy tkacki cech rzemieślniczy.

Właścicielem Słonima w latach kolejnych został podkanclerz litewski Kazimierz Lew Sapieha, następnie – magnaci Ogińscy.

W XVI – XVIII wieku Słonim jest wielkim ośrodkiem handlowym. Szczególną popularność Słonim zyskał dzięki działalności wielkiego hetmana litewskiego Michała Kazimierza Ogińskiego. Wybudował on w Słonimie kilka przedsiębiorstw, z jego inicjatywy i za jego środki został wybudowany kanał, który połączył odpływ Prypeci Jasiołdę z rzeką Szczara. W granicach miasta rękaw Szczary został przekształcony w kanał, na wodach którego działał teatr. Zmienił się wygląd miasta, pojawiły się stoiska targowe, ratusz, wybudowano kościół. Z nazwiskiem Ogińskiego związana jest działalność przydwornego teatru i orkiestry, utworzonych około 1770 roku. W teatrze zatrudnieni byli profesjonalni włoscy i polscy aktorzy operowi i dramatyczni, malarze, chór pańszczyźniany i balet. Orkiestra słonimska (kapela) była jedną z największych orkiestr przydwornych Europy tamtego czasu, zarówno pod względem liczby wykonawców (53 osoby), jak i pod względem ilości instrumentów muzycznych. Słonim zaczęto nazywać «Północnymi Atenami». W pałacu Ogińskiego spędził młode lata jego siostrzeniec, autor poloneza «Pożegnanie z Ojczyzną» Michał Kleofas Ogiński.

Pierwsza wzmianka o słonimskich Żydach pochodzi z 1551 roku – miasteczko wymieniono wówczas w spisie wspólnot żydowskich zwolnionych z tzw. «srebrszczyzny» – podatku od gospodarstwa.

W 1623 roku Słonim podlegał kahałowi w Brześciu Litewskim, ale w 1626 roku stał się on samodzielną jednostką, a później został centrum okręgu (galilą), znajdującego się w strefie wpływu Brześcia Litewskiego.

W latach 30-tych XVII wieku, kiedy Słonim stał się miejscem przeprowadzania sejmów generalnych Wielkiego Księstwa Litewskiego, znaczenie miasta i jego gminy znacząco urosło. W 1642 roku wybudowano tutaj dużą synagogę murowaną w stylu barokowym. W 1660 roku Żydzi Słonima ucierpieli w wyniku awantur, wszczętych przez ludzi hetmana S. Czarneckiego. Pod koniec XVII – początku XVIII wieku mieszkający w mieście Żydzi handlowali drewnem i pszenicą, zajmowali się produkcją spirytusu i różnymi rzemiosłami. W XVIII wieku Ogińscy magnaci przyciągali do niego kupców i rzemieślników, w tym także i Żydów. Do 1766 roku liczba ludności żydowskiej w mieście i jego okolicach wynosiła 1154 osoby, a w powiecie słonimskim – 4289 osób.

W księdze pinchas lokalnego «Bikur Cholim» (hebr. odwiedzanie chorych - organizacja społeczna okazywania pomocy chorym, biednym Żydom) zachował się napis o ustanowieniu corocznego postu ku czci przeżytych 26 Siwana 5524 roku (17/18 czerwca 1764 roku) koszmarnych wydarzeń związanych z podejściem pod miasto wojsk nieprzyjacielskich, z rąk których oczekiwano pogromu; przy tym pojawia się wzmianka o walce w pobliżu miasta, pomiędzy tymi wojskami a rosyjskim oddziałem. Mowa tu o starciu pomiędzy wojskami rosyjskimi a polskim pospolitym ruszeniem księcia Karola Radziwiłła. Post znany jest pod nazwą «Środa tygodnia Hukkat». Jednak już wkrótce post był zamieniony na zbiórkę ofiar na potrzeby szpitala.

W 1795 roku Słonim znalazł się granicach Imperium Rosyjskiego, zyskał status centrum guberni, jednak wkrótce w wyniku reform administracyjno-terytorialnych został przekształcony w centrum powiatowe.

W XIX wieku liczebność ludności miasta wzrosła: w 1797 roku mieszkało tutaj 1360 Żydów i Karaimów, w 1847 roku – 5700 Żydów, w 1897 roku – 11515 Żydów. W latach 80 –tych XIX wieku znajdowało się tutaj 21 synagog, a przed pierwszą wojną światową, działały dziesiątki chederów, 4 szkoły żydowskie.

W 1882 roku w skutek wprowadzenia «Czasowych reguł» do Słonima przesiedlono znaczną ilość Żydów z okolicznych wsi. W XIX wieku – początku XX wieku Żydzi Słonima zajmowali się handlem (drewnem, futrami i skórami), przewozami, obróbka drewna, produkcją wyrobów metalowych, wypalaniem cegły, garbowaniem skór; niektórzy posiadali wiatraki parowe. Pierwsza w mieście fabryka tekstyliów została założona w 1826 roku przez żydowskiego przedsiębiorcę, pracowało w niej 35 osób, w tym 20 Żydów. Do końca XIX wieku w Słonimie otworzono około 30 małych fabryk, prawie wszystkie należały do Żydów. W 1910 roku w mieście funkcjonowało 7 synagog, kilka domów modlitewnych i chederów, «Talmud-Tory»; działały 4 prywatne szkoły żydowskie (2 męskie i 2 żeńskie).

W połowie XIX wieku w Słonimie mieszkał Abraham ben Icchak Weinberg (1804 – 1883), twórca nowego kierunku w chasydyzmie, który dał początek dynastii cadyków Słonim. Pod jego kontrolą znalazła się jesziwa Słonima – jedna z najstarszych i najbardziej wpływowych jesziw na Litwie i Białorusi.

W 1897 roku utworzono pierwszy żydowski związek zawodowy, w latach 1902 – 1906 powstały komórki Bunda, Poalej Syjon i Syjonistycznej Socjalistycznej Partii Robotniczej. W latach 1905 – 1906 w mieście działał wspólny oddział samoobrony żydowskich socjalistycznych partii. W 1913 roku żydowscy robotnicy miasta przeprowadzili strajk na znak protestu przeciw sprawie Bejlisa.

W latach 1919 – 1939 Słonim znajdował się w granicach Rzeczypospolitej, był centrum powiatu Słonimskiego województwa nowogrodzkiego. W 1921 roku w Słonimie mieszkało 6 917 Żydów (71,7% mieszkańców). W latach 1921 – 1927 w Słonimie mieszkało 9643 osoby.

W Słonimie funkcjonowały szkoły średnie «Tarbut» z językiem wykładowym hebrajskim, szkoły «CYSHO» i szkoły religijne «Tachkemoni» z językiem wykładowym jidysz. Ukazywały się czasopismo «Unser Zurnal» (1921–1925) i gazeta «Słonimer Wort» (1926 - 1939). Istniały komórki wszystkich partii politycznych, działających w latach 30 – tych XX wieku w Polsce. Znaczący wpływ wywierali syjoniści, których liderzy w latach 30 – tych XX wieku kierowali gminą. Pod miastem znajdowała się naukoa formacja He-Chaluc.

W wrześniu 1939 roku do Słonima weszły wojska Związku Radzieckiego. Od 15 stycznia 1940 roku centrum słonimskiego rejonu, obwodu baranowickiego Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Po wybuchu II wojny światowej do Słonima zaczęli przybywać liczni uchodźcy z okupowanej przez wojska niemieckie Polski. Według danych na dzień 25 października 1939 roku w Słonimie znajdowało się 2000 uchodźców. Pod koniec 1939 roku 544 uchodźców ze Słonima było zwerbowanych na roboty we wschodnie obwody BSRR. Jednak do lata ilość uchodźców w Słonimie gwałtownie wzrosła. Według danych z 24 lipca 1940 roku w mieście znajdowało się już 12 tyś. uchodźców, a według danych z 30 październik 1940 roku w mieście znajdowało się 15216 uchodźców (w większości Żydzi). Obecność dużej liczby uchodźców w mieście powodowała szereg problemów: wśród uchodźców tylko 2642 osoby były zatrudnione, co wynosiło 34,7% zdolnych do pracy uchodźców. Władze miejscowe mogły im zaproponować głównie ciężką fizycznie i niskopłatną pracę, co nie odpowiadało strukturze zawodowej wśród uchodźców i nie mogło zmienić ich krytycznej sytuacji materialnej. Odmowa uchodźców zatrudniania się było przyjęte przez kierownictwo NKWD miasta Słonim jako sabotaż. Uchodźcy Słonimscy byli obwiniani o przestępcze sposoby pozyskiwania środków do życia (o spekulację i kradzież). Sytuacja mieszkaniowa uchodźców w mieście była ciężka. 3370 uchodźców mieszkało w domach komunalnych, 10111 osób – w domach prywatnych w warunkach ogromnej ciasnoty, 1156 osób w synagogach (w synagodze Słonimskiej przy ulicy Mostowej, 16 mieszkało 29 rodzin i 13 osób samotnych – ogółem 141 osób), w szopach – 227 osób, w piwnicach – 24 rodziny, w dawnych sklepach – 201 osób, a bez żadnego mieszkania pozostawało 76 osób. W ten sposób, 11,5% wszystkich uchodźców, znajdujących się w Słonimie, zajmowało niedostosowane do zamieszkania pomieszczenia lub nie posiadało dachu nad głową. Wśród uchodźców odnotowywano przypadki tyfusu i wszawicy. Synagogi, szopy, pomieszczenia piwniczne i półpiwniczne, sklepy handlowe, gdzie zamieszkiwali uchodźcy były charakteryzowane jako brudne, nieogrzewane pomieszczenia antysanitarne, niezaopatrzone w doły na śmieci. Uchodźcy spali na podłodze betonowej, przygotowywali jedzenie na dworze. Pod koniec lipca 1940 roku naczelnik Słonimskiego miejskiego oddziału NKWD BSRR Tołmaczow w specjalnej notatce do naczelnika zarządu NKWD obwodu baranowiczowskiego zaproponował, aby aresztować wszystkich bezrobotnych uchodźców – samotników, a uchodźców, którzy mają rodziny wysłać do oddalonych obwodów ZSRR na zsyłkę i zmusić ich do pracy. W wyniku przeprowadzonych deportacji ilość uchodźców w Słonimie zmniejszyła się. Od razu po ustanowieniu władzy sowieckiej rozpoczęła się planowa likwidacja gmin żydowskich i instytucji religijnych oraz organizacji politycznych. W trakcie prowadzonych deportacji do oddalonych obwodów ZSSR liczba uchodźców w Słonimie znacząco się zmniejszyła. 12 kwietnia 1940 roku NKWD deportowało na Syberię około 1000 Żydów, a kilka miesięcy później – aktywnych działaczy Bundu. Zesłani zostali także znani w Słonimie żydowscy liderzy, tacy jak doktor Szmuel Weis, doktor Isaak Efros, wice-mer Borys Piaseckij, Itcze Siatickij, Jezerskij, Gurwicz, Dapkowskij.

W przededniu wtargnięcia wojsk niemieckich na terytorium ZSSR w Słonimie przebywało 22 tyś. Żydów, co stanowiło 2/3 mieszkańców miasta.

Słonim został zajęty 25-26 czerwca 1941 roku. Zgodnie z nowym podziałem administracyjno-terytorialnym Słonim stał się centrum okręgu w granicach generalnego okręgu „Białoruś” Komisariatu Rzeszy Wschód. Obowiązki słonimskiego komisarza okręgowego wypełniał Gerhard Erren, jego zastępca Junker Ditrich Gik, był kuratorem wydziału do spraw Żydów. Na burmistrza Słonima był wyznaczony Aleksandr Kisły.

2 tygodnie po rozpoczęciu okupacji Żydom nakazano nosić na odzieży żółte sześcioramienne gwiazdy Dawida lub żółtą łatę na piersiach i plecach. Zabraniano im korzystać z publicznego transportu miejskiego, chodzić po chodnikach, pojawiać się na rynku i w urzędach, handlować, zajmować się przewozem i fryzjerstwem.

Przewodniczącym judenratu został osiemdziesięcioletni Wolf Berman, (były dyrektor banku, gabaj synagogi). W skład rady żydowskiej weszli Jakow Goldfarb, Mosze Zakgejm, Mosze Jakimowski, Trachtenberg, Josif – Mordechaj Ripp, Karpł Ripp, Chomak, Noah Midc, Pajus, Jakow Rabinowicz. Oddział pracy w judenracie, który zajmował się m. in. organizacją prac przymusowych, był kierowany przez Gierszona Kwinta. Powstała również żydowska policja, licząca 30 osób, z M. Łotcem na czele i zastępcą Maksem Rabinowiczem. Tworzyli ją przede wszystkim uchodźcy z Polski.

Pierwsza akcja likwidacyjna w Słonimie została przeprowadzona 14.07.1941 roku. O godzinie 9 rano Niemcy otoczyli część miasta, zaczęli wyganiać mężczyzn żydowskich w średnim wieku oraz młodzież. Na początek wysłano ich, bijąc po drodze, na plac miejski, a następnie w kierunku budynku miejskiego teatru. Mężczyznom powiedziano, że zostaną wysłani na roboty. Wywieziono ich na górę Pietrolewiczewską (inna nazwa miejsca to góra Pietroławska, góra Krzywa, Pietrolewic) 7 km od Słonima, obok wsi Pietrolewicze I, rozstrzelania dokonał oddział Einsatzgruppen 8 i pierwsza kompania 316 batalionu policyjnego. W akcji polegli niektórzy członkowie judenratu oraz rabin Jeguda Fajn. Według różnych danych w sumie tego dnia rozstrzelano od 1100 do 1400 Żydów. Niektóre źródła ukazują dokładniejszą liczbę rozstrzelanych – 1255 osób.

Po pierwszej akcji likwidacyjnej przewodniczącym judenratu został Gierszon Kwint, jego zastępcą Maks Rabinowicz.

Ludność żydowską Słonima podzielono na 3 kategorie w zależności od stopnia przydatności z punktu widzenia władz okupacyjnych. Do 1 kategorii zaliczono urzędników judenratu i policji żydowskiej, medyków i rzemieślników, do drugiej – wszystkich pozostałych zdolnych do pracy Żydów, do trzeciej – kobiety, starców, inwalidów, ludzi z wyższym wykształceniem.

Żydzi Słonima pracowali na robotach przymusowych w kopalniach kamienia, w charakterze ładowaczy na stacji kolejowej, wydobywali z rzeki zatopione kawałki drewna. Dzień pracy trwał 8 godzin. Grupy żydowskie wysyłano na roboty z konwojem, kierownikiem każdej grupy, z reguły, był jeden z policjantów żydowskich. Dzienna racja żywieniowa Żydów, zatrudnionych na robotach przymusowych, składała się z 250 gram chleba zmieszanego z bobem. Żydzi Słonimscy czasami wynajmowali na roboty w zamian za siebie Żydów – uchodźców, którzy byli w potrzebie. Wielu Żydów miało stałą pracę w pracowniach rzemieślniczych. Członkowie judenratu pozwolili otworzyć Pajusowi niewielką fabrykę tekstylną, w której pracowali Żydzi.

W sierpniu 1941 roku dla obsługi medycznej ludności żydowskiej judenrat zorganizował przychodnię żydowską (kierownik dr Gawarin) i szpital żydowski (kierownik dr Blumowicz). Żeby zaopatrzyć instytucje medyczne w rzeczy niezbędne, judenrat wezwał mieszkańców do udzielenia pomocy w miarę możliwości, a słonimscy Żydzi oferowali łóżka, odzież, bieliznę, pościel.

Władze okupacyjne ogłosiły ludności żydowskiej rozkaz o oddaniu zapasów żywności. Przeprowadzono kontrolę domów żydowskich i konfiskowano produkty, których ilość przewyższała dopuszczalną normę. Ci, którzy naruszyli rozkaz władz, byli rozstrzelani. Po konfiskacie żywności ogłoszono zbiór kontrybucji – Żydzi Słonima musieli oddać 2 mln rubli. W skutek konfiskaty majątku żydowskiego zaopatrzono niemieckie instytucje cywilne i wojenne w meble oraz inne przedmioty codziennego użytku. Rzeczy, które były skonfiskowane ludności żydowskiej, a będące nieprzydatnymi dla władz okupacyjnych, były przekazane na sprzedaż mieszkańcom miasta, dochód wpłynął do kasy instytucji niemieckiej.

Drugą akcję likwidacji ludności żydowskiej przeprowadziła służba SD 14 listopada 1941 roku. W raporcie komisarza okręgowego G. Errena jest mowa o tym, że w przeddzień akcji w Słonimie mieszkało 16 tyś. Żydów. Ponad 10000 osób, w tym wszyscy członkowie judenratu, było przewiezionych samochodami do wsi Czepielów w odległości 12 km od Słonima i rozstrzelanych. Według danych słonimskiej rejonowej komisji nadzwyczajnej na polach czepielewskich odnaleziono 8 grobów, w jednym z których pochowano 14 800 starców, kobiet i dzieci. W akcji brali udział również miejscowi policjanci, wśród których szczególnym okrucieństwem wyróżniał się Władimir Sudowski, Stefan Bonosiak, Josif Mironcik. Niektórym rannym udało się wydostać z dołów i powrócić do miasta. Lekarze żydowscy umieścili ich w szpitalu, jednak władze okupacyjne dowiedziały się o tym i ranni zostali rozstrzelani. Po 2 akcji likwidacyjnej przy życiu pozostał tylko 1 człowiek – Jasza Szepietyński. Zdaniem komisarza G. Errena, likwidacja «nieprzydatnych» Żydów rozwiązywał problem mieszkalny oraz kwestię żywieniową w mieście. Wyznaczono drugi skład judenratu (wśród członków był Chanoan Sztenberg, Gerszen Berensztejn, Jakow Lubowicz, Chaim Różański, Leon Smoliński). Na początku grudnia 1941 roku J. D. Gik przekazał judenratowi plan utworzenia getta i Żydzi zajęli się wznoszeniem słupów i ogrodzenia z drutu kolczastego. Zgodnie z rozkazem wszystkie okna, drzwi i bramy wychodzące na ulicę z ogrodzeniem getta musiały być zabite na głucho. 24 grudnia 1941 roku ogłoszono, że wszyscy Żydzi miasta Słonima powinni przeprowadzić się do getta. Pozwolono wieźć rzeczy na wózkach, jednak zabroniono przewozić do getta mebli. Ciasnota oraz brak warunków sanitarnych doprowadziły do wybuchu tyfusu w getcie, jednak dzięki wysiłkom lekarzy żydowskich epidemia została pokonana. Mury getta mogli opuszczać tylko oddziały robotników, którzy byli zobowiązani do powrotu do getta nie później niż o godzinie 6 wieczorem. Bez straży mogli udawać się na roboty indywidualną trasą jedynie wykwalifikowani specjaliści, którym wydawano żółtą opaskę z napisem w j. niemieckim na temat specjalizacji i miejsca pracy Żyda. Wewnątrz granic getta pilnowała policja żydowska, a na zewnątrz polska. Niektórzy specjaliści otrzymali pozwolenie na mieszkanie i utrzymanie swoich pracowni poza granicami getta. Zelig Malikowski i Ilja Abramowski posiadali stolarnie na obrzeżach miasta i wykonywali meble na zamówienie władz okupacyjnych. Bracia Matus i Szymon Snowscy byli właścicielami pracowni ślusarskiej i na zamówienie Niemców zajmowali się oksydacją, polerowaniem i nanoszeniem galwanicznej powierzchni na osobistą broń Niemców. Finkel i Jakow Chackielewicze byli właścicielami kuźni na ulicy Pierwomajskiej, a Gerc Szepietyński, Arsik Bandt i Abram Doktorcik pracowali w kuźni w Zaułku Operowym. Przywilej do mieszkania i pracowania poza murami getta otrzymali także niektórzy lekarze (dr Wołchowski).

Po drugiej akcji Żydzi w getcie zaczęli budować schrony (podwójne ściany, zamaskowane piwnice).

Od stycznia do marca 1942 roku do getta miasta Słonima przybyli Żydzi z Dereczyna, Gołynki, Bytenia, Iwacewiczów, Kosowa. Aby rozwiązać problem żywieniowy, władze okupacyjne pozwoliły ludności żydowskiej wychodzić za granice miasta w celu zdobycia ziemniaków.

W maju 1942 roku 500 mężczyzn żydowskich wysłano na roboty do Mohylewa. Niektórzy Żydzi uciekli ze Słonimskiego getta do Białegostoku, gdzie ich zdaniem mieli większe szanse na uratowanie się.

W Słonimskim getcie utworzono organizację konspiracyjną – komitet antyfaszystowski, w skład którego weszła komunistyczna i syjonistyczna młodzież. Wśród liderów Słonimskiego podziemia znajdowali się: Zorah Kremeń, Nionia Cyryński, Awijezer Inber, Arik Sztejn, Anszel Delatycki, Jakow i Gercel Szepetyńscy, Natan Likier, Pejsach Alpert, Dawid Epsztejn, Szepsel, Grisza i Jakow Gringauz.

W Słonimie znajdował się łagier ze składem trofeów wojennych. Tutaj przechowywano dużą ilość sprzętu wojskowego. Pod nadzorem Niemców i policji więźniowie getta musieli naprawiać i czyścić broń. Konspiratorzy wynosili pojedyncze części broni, granaty, ładunki, karabiny, mundury. W skład podziemnej organizacji wszedł niemiecki Żyd inżynier Erich Sztein, który kierował pracownikami łagru, i to znacząco ułatwiało gromadzenie broni. Po nawiązaniu kontaktu z partyzantami zaczęto wysyłać do lasu ze słonimskiego getta partie broni, ciepłej odzieży, mydło, sól, radioodbiorniki. Pomoc w wysyłce lekarstw dla partyzantów nieśli lekarze Abram Blumowicz i Orlińska. Zapasy broni konspiratorzy przechowywali poza granicami getta, w miejscach, gdzie pracowali Żydzi – w pracowniach i w synagodze, gdzie władze okupacyjne miały skład maszyn rolniczych centralnej organizacji handlowej «Wschód». Przy pomocy judenratu wystawiano fikcyjne dokumenty na roboty we wsiach i w ten sposób konspiratorom udawało się utrzymywać stały kontakt z partyzantami. Po nawiązaniu kontaktu z oddziałem partyzantów imienia Szczorsa (przywódca P.W. Proniagin) działacze podziemia getta zaczęli pojedynczo oraz w niewielkich grupach uciekać do lasu.

Trzecią akcję eksterminacyjną przeprowadzono między 29 a 15.06.1942 roku Więźniów getta wywieziono ciężarówkami do miejsca zagłady, znajdującego się w okolicach wsi Pietrolewicze, gdzie wcześniej wykopano groby o szerokości 4 metry i głębokości 5 metrów i długości 150 metrów. Akcję przeprowadzały specjalne oddziały egzekucyjne pod dowództwem SS-Untersturmführera Amelunga, w tym również 18 łotewski batalion policyjny pod dowództwem majora Rubenisa. Działacze podziemia w getcie okazali zbrojny sprzeciw, 8 Niemców zabito, 7 raniono. Duża ilość Żydów schowała się w «schronach», aby zmusić ludzi do opuszczenia ukrycia, członkowie oddziału karnego podpalili getto. Spalono szpital, w którym znajdowało się 40 osób. Wielu z tych, którym udało się ukryć, udusiło się dymem lub spłonęło. W trakcie trwania akcji likwidacyjnej zamordowano około 10000 osób. Na rozkaz władz okupacyjnych przy życiu pozostawiono tylko kilkuset specjalistów żydowskich. W «małym getcie» znajdowało się 700 mężczyzn i 100 kobiet.

Po trzeciej akcji likwidacyjnej granice getta uległy znacznemu zmniejszeniu, zajmowało ono powierzchnię pomiędzy mostami kanału Ogińskiego i rzeki Szczary. Zaostrzono kontrolę nad przemieszczaniem się robotników poza murami getta, pogorszyła się medyczno-sanitarna sytuacja oraz kwestia dostarczenia żywności. Podziemie słonimskie podjęło decyzję o ucieczce do lasu do partyzantów. Więźniowie getta byli w stanie wyjść z miasta i wynieść dużą ilość broni. Ponad 70 uzbrojonych młodych Żydów zostało przyjętych do oddziału imienia Szczorsa, pozostali zorganizowali «rodzinny obóz». Znajdował się w jego szeregach specjaliści, którzy w dalszym ciągu okazywali pomoc partyzantom (wyrób amunicji, remont broni). Późną jesienią po odejściu oddziału im. Szczorsa z Lasów Wołczynogorskich «rodzinny obóz» został praktycznie rozgromiony. Wielu Żydów Słonima zostało wcielonych do 51 grupy oddziału imienia Szczorsa, która składała się z 4 plutonów i liczyła 125 żołnierzy (przywódca – Żyd homelski Jakow Fiedorowicz). 51 grupa brała aktywny udział w przeprowadzeniu dywersji, wysadzaniu pociągów, starciach z przeciwnikiem, uwolnieniu 2 sierpnia 1942 roku ponad 200 więźniów kosowskiego getta.

20 sierpnia 1942 roku w Słonimie przeprowadzono ponownie akcję likwidacji Żydów, w grudniu 1942 roku rozstrzelano ostatnich, pozostawionych przy życiu więźniów getta.

Ze Słonimskiego getta uratowało się około 400 Żydów, wielu z nich brało udział w Ruchu Oporu.

10 lipca 1942 roku Słonim został wyzwolony przez wojska I Frontu Białoruskiego.

Zabytki budownictwa i architektury (tylko istniejące obiekty)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budowa synagogi Słonimskiej została rozpoczęta w 1642 roku w stylu barokowym. Jak wynika ze źródeł historycznych, miała ona służyć również jako ważna część systemu obronnego miasta. Prawdopodobnie, wyjaśnia to obecność umocnionych ścian synagogi, pewnie skrywających bogate i wyszukane wnętrza, przepełnione ornamentami.

Kamienny budynek Głównej Synagogi w Słonimie wznoszony był z pozwolenia Władysława IV od 1635 roku na miejscu drewnianej, która uległa spaleniu. Wymagane było, aby architektonicznie różniła się ona od kościoła, jej budynek powinien przypominać inne synagogi, rozpowszechnione w Wielkim Księstwie Litewskim. Jednak synagoga zyskała typowy sakralny wygląd barokowy, charakterystyczny również dla świątyń klasztorów katolickich XVII -XVIII wieku. Z punktu widzenia tektoniki, wyróżniają się dwie części: pomieszczenie główne i dach z przepięknym plastyczny frontonem. Rozwiązanie architektoniczne głównego pomieszczenia odpowiada tradycjom twórczości synagogalnej: grube ściany, wyciągnięte łukowate okna – nisze, ułożone w dwóch poziomach. Okna pierwszego poziomu są nisko osadzone, są one 2 razy węższe od górnych i bardzo często rozlokowane chaotycznie. Ostatnia cecha jest charakterystyczna dla rozmieszczenia otworów okiennych synagog, szczególnie na pierwszych piętrach. Pierwsze piętro słonimskiej głównej synagogi wykracza za granicę głównego pomieszczenia swoimi obwodowymi przybudówkami. Okna poziomu drugiego są pod względem kompozycji bardziej dopasowane i tworzą spokojny układ. Okrągłe okno nad wejściem logicznie połączone jest z okrągłym otworem w części frontowej. Ściany zakończone są szerokim gzymsem, który na głównej fasadzie przechodzi w okap. Nad okapem zaczyna się odrębna, frontowa część głównej fasady. Jej podstawę tworzy wysoka poręcz z płaskimi niszami i pilastrami na brzegach oraz pośrodku, które rozdzielają przestrzeń frontonu na 3 części. Górna granica balustrady jest zamaskowana gzymsem. Nad nim majestatycznie wznosi się plastyczna masa frontonu. Brzegi części środkowej są zarysowane dzięki podwójnym pilastrom – jako baza dla nich służą środkowe pilastry poręczy. Faliste zakończenie frontonu jest kontynuowane krzywoliniowym przejściem w stronę balustrady, tworząc całościową dynamiczną i napiętą sylwetkę. Krzywoliniowe formy udekorowane są gzymsowymi profilami, punkty przejścia form (pomiędzy prostoliniowymi a krzywoliniowymi) są utrwalone za pomocą dekoracyjnych tralek. W architekturze fasady głównej synagogi dobrze widoczne są kompozycyjno-plastyczne cechy grodzieńskiej szkoły barokowej XVII – XVIII wieku.

Synagoga wygląda jak kompaktowe i dosyć wysokie centralne pomieszczenie, do którego z 3 stron przylegają obniżone pomieszczenia. Wysoki dach i wykończenie fasady czołowej profilowaną płytą zbliża jej architekturę do barokowych kościołów bez wież. Budowa synagogi została zakończona w 1648 roku, a w XVIII wieku była ona lekko przebudowana, jednak część pierwotnej sztukaterii i rysunków została zachowana. Budynek mocno ucierpiał podczas najazdu Napoleona, mimo o został odrodzony w połowie XIX wieku.

Synagoga działała do 1940 roku. Po wojnie budynek synagogi został zaadoptowany pod różnego rodzaju potrzeby gospodarcze, a w 2000 roku został oddany wiernym. Obecnie budynek znajduje się w opłakanym stanie, chyli się ku upadkowi. W tej sytuacji można mówić o natychmiastowej renowacji, której próby zostały już podejmowane przez Komitet ds. Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Białorusi przy wsparciu Żydów Słonimskich, mieszkających w Izraelu. Jednak renowacja nie została ukończona. W 2000 roku część budynku całkowicie zapadła się. W 2001 roku Synagogę Główną przekazano Żydowskiemu Związkowi Religijnemu Republiki Białoruś.

W Słonimie zachowały się również 2 budynki synagog, wybudowanych na początku XX wieku.

Kościół św. Andrzeja Apostoła (ul. Janki Kupały 42) – wybudowany w latach 1770 – 1775 na miejscu zburzonego w drugiej połowie XVII wieku kościoła drewnianego. W okresie sowieckim świątynia była zamknięta i wykorzystywana jako magazyn soli. Po przeprowadzeniu renowacji kościół został ponownie poświęcony w 1993 roku. Styl późnego wileńskiego baroku. Kościół św. Andrzeja Apostoła jest jednonawowy, prostokątny, z niedużymi kwadratowymi zakrystiami po bokach prezbiterium. Wysoka nawa (wysokość 14 metrów) przykryta jest cylindrycznym sklepieniem i oświetlona łukowatymi oknami. Po bokach fasady położone są symetryczne wieże, które postawione są pod kątem do fasady. W niszach nad wejściem znajdują się drewniane figury apostołów Piotra i Pawła. We wnętrzu świątyni wyróżnia się ołtarz, bogato zdobiony w stylu rokoko. Ściany ozdobione są malowidłami i sztukaterią.

Przydrożna kaplica św. Dominika (skrzyżowanie ulicy Mickiewicza i Puszkina) – wybudowana w 1745 roku. Kaplica jest piętrową budowlą, przypominającą górny poziom wieży kościoła. Posiada barokowe uproszczone formy. Pod kamiennym baldachimem znajduje się rzeźba św. Dominika.

Kościół Niepokalanego Poczęcia Maryi Panny – część architektonicznego kompleksu klasztoru bernardynów, wzniesionego ze środków Konstantyna Judyckiego w 1648 roku. W 1664 roku rozpoczęto budowę świątyni, która została ukończona w 1670 roku. W połowie XVIII wieku budynek kościoła był zmodernizowany w stylu rokoko. Niestety, budynek ten został doszczętnie zniszczony przez pożar. Nowy budynek kościoła został wybudowany w 1793 roku.

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy pomnik – 12 metrowy obelisk, uwieczniający pamięć ofiar terroru faszystowskiego Słonima, został ustawiony w 1964 roku na miejscu rozstrzelania więźniów słonimskiego getta w czerwcu-lipcu 1942 roku we wsi Pietrolewicze na uroczysku Krzywa Góra. W 1967 roku wzniesiono stele na cześć poległych na Czepielewskich Polach i nieopodal szosy Słonim – Baranowicze. W 1979 roku wzniesiono stelę 5 km od miasta na uroczysku Morgi, z prawej strony drogi Słonim – Derewnaja, gdzie w 1942 roku rozstrzelano i pochowano około 2000 Żydów. W 1994 roku otworzono miejsce pamięci na terenie byłego cmentarza żydowskiego (autor – architekt Leonid Lewin). Zespół uwiecznia pamięć poległych w latach Holocaustu Żydów Słonima i miasteczek Słonimskiego rejonu. Wejście do kompleksu jest w kształcie arki bram starego cmentarza żydowskiego.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Słonim jest ojczyzną kilku wybitnych osób:

• Kuriło, Jelena Borisowna (1890-1946) — sowiecki językoznawca.
• Jehijeli, Jehiel (יחיאל יחיאלי) (1937—1866) — izraelski pedagog.
• Meron, Israel (ישראל מרום (מרמינסקי)) (1976—1891) — działacz syjonistycznego ruchu.
• Słonimer Awraam (1802-1884) – znany talmudysta i cadyk, założyciel Słonimskiej dynastii chasydzkiej, był prywatnym wykładowcą Talmudu, następnie został cadykiem w Słonimie. Wśród jego prac wydano jedynie utwór «Chesed le-Abrabam» (חםד לאנרהם‎).

Muzea - archiwa - biblioteki - kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Słonimskie Rejonowe Muzeum Krajoznawcze imienia I. I. Stabrowskiego jest jednym z najstarszych wśród muzeów rejonowych w okręgu. Muzeum założył archeolog i krajoznawca, urodzony w chutorze Orłowicze w powiecie Słonimskim Josif Josifowicz Stabrowski. Szlachcic rodowy, pułkownik armii rosyjskiej, uczestnik I wojny światowej, całe swoje życie poświęcił badaniu i zbieraniu historii swojej ojczyzny. Właśnie te kolekcje etnograficzne, numizmatyczne, mineralne i inne stworzyły podstawę pierwszej ekspozycji muzealnej w Słonimie. Po raz pierwszy muzeum otworzyło swoje drzwi dla odwiedzających 20 sierpnia 1929 roku. W 1957 roku muzeum otrzymało dwupiętrowy budynek na Placu Lenina, dom nr 1, gdzie znajduje się do dziś. Ogólny zbiór muzealny zawiera ponad 23 000 eksponatów, wśród których znajduje się kamienny bożek, kolekcja monet z XVII – XIX wieku, w tym również monety polsko-litewskie z XVI – XVIII wieku, kolekcja dokumentów z XVI – XIX wieku, brązowe popiersie Napoleona, wykonane w Paryżu w 1885 roku, kolorowa mapa miasta Słonim z 1825 roku, plany oddzielnych majątków ziemskich z XVIII – XIX wieku, kolekcje starych rękopisów z XVI – XIX wieku.

W Słonimie działa centralna słonimska biblioteka rejonowa im. J. Kołasa, 5 bibliotek – filii sieci publicznych bibliotek rejonu słonimskiego, miejska biblioteka dziecięca im. A. S. Puszkina.

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Irina Jelenskaja