Stolin - Karta Dziedzictwa Kulturowego

KrajobrazBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Stolin, (j. białoruski Столін, j. rosyjski Столин, j. hebrajski סטולין)

Powierzchnia rejonu wynosi 3342km². Na tym terytorium znajduje się 98 miejscowości (stan na rok 2003). Na zachodzie graniczy z rejonem pińskim, a na północy – z rejonem łuninieckim obwodu brzeskiego. Na wschodzie – z rejonami żytkowickim i lelczyckim położonymi w obwodzie homelskim. Zaś na południu z rejonem dąbrowickim, rokicieńskim i pohojskim obwodu rówieńskiego Ukrainy. Po południowej części rejonu stolińskiego przebiega granica państwowa Republiki Białoruś.

Rejon znajduje się na terytorium białoruskiego Podlasia. W rzeźbie terenu przeważają tu równiny, ale na południu znajduje się wzniesienie morenowe – ślad po epoce lodowcowej. Najwyższe miejsce rejonu położone jest na północny-wschód od wsi Siemigostycze i sięga 123,1 m n.p.m. Surowce naturalne występujące w tym rejonie: torf, piaski kwarcowe i formierskie, gliny łatwotopliwe i trudnotopliwe, łupki bitumiczne, węgiel brunatny.

Sieć hydrograficzna regionu jest gęsta ­– przepływa przez niego 17 większych i mniejszych rzek. Spośród nich największe to: Prypeć, Horyń, Styr, Stwiga, Mostwa (Lwa).

W północno-zachodnich, a zwłaszcza północno-wschodnich częściach rejonu charakterystyczne są liczne obszary błotne. W 1998 r. założono tutaj państwowy rezerwat krajobrazowy Olmańskie Bagna [rezerwat to pośrednia forma ochrony przyrody między polskim rezerwatem a parkiem krajobrazowym – przyp. tłum], którego powierzchnia wynosi 94 tys. ha. Sercem rezerwatu jest największy w Europie kompleks leśno–­­­torfowiskowy. Lasy zajmują 128,3 tys. ha. Powierzchnia ogólna użytków rolnych wynosi ok. 115 tys. ha.

Legendy o pochodzeniu nazwyBezpośredni odnośnik do tego akapitu

1. Niegdyś na obszarze dzisiejszego miasta istniało ogromne jezioro, w którym pewnego razu wyłowiono 100 linów.

2. Wzdłuż rzeki Horyń zbudowano 7 miasteczek, a w nich władzę sprawowało 12 braci. Miejsce zebrań książąt, a właściwie stół, przy którym obradowali, było położone na terytorium obecnego Stolina.

3. Obszar starego miasta znajdował się na lewym brzegu rzeki Kopaniec, w pobliżu dzisiejszej piekarni. W przekładzie z sanskrytu słowo „Stolin” oznacza wzniesienie, nasyp ziemi, a ponieważ dawne miasto znajdowało się na wysokim, urwistym brzegu starorzecza Horyni – rzeką Kopaniec, wiec wysoki brzeg rzeki mógł warunkować również jego nazwę.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Pierwsze pisemne świadectwo o miasteczku Stolin znajduje się w Księdze inwentarzowej Księstw Pińskiego i Kleckiego, datowana na 1555 r. Jednak według wielu archeologów korzenie miasta sięgają odleglejszych czasów, co pokazuje wcześniejsza zachowana warstwa kulturowa na urwistym brzegu rzeki Horyń.

W XII–XIII w. terytorium rejonu wchodziło w skład Księstwa Turowo-Pińskiego, a od połowy XVI w. było częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W XVI w. Stolin stał się prywatną własnością magnacką, zarządzaną przez magnatów Sołomereckich, Wiśniowieckich, Pociejów, Sołtanów, Skirmuntów, Stachowskich.

W 1569 r. między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim została zawarta unia lubelska, w związku z czym teren współczesnego rejonu stolińskiego włączono w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

W XVII w. ziemia stolińska stała się areną zaciekłych walk ukraińskich kozaków, do których przyłączyli się miejscowi prawosławni mieszkańcy, z wojskami Rzeczpospolitej. Powstanie 1648-1649 r. brutalnie stłumiono.

Działania wojenne w czasie konfliktu zbrojnego 1654-1667 r. między Rosją a Rzeczpospolitą także dotknęły terenów tego rejonu. W czasie najazdu oddziału rosyjskiego pod dowództwem księcia D. Wołkońskiego w 1655 r. Stolin został zdobyty i spalony. Wówczas było to nieduże miasteczko z trzydziestoma lub czterdziestoma domami mieszkalnymi i około 300 mieszkańcami.

Po wydarzeniach wojennych mających miejsce w połowie XVIII w., gdy feudalna Rzeczpospolita była na skraju upadku i prowadziła nieustanne wojny – z Rosją, Szwecją, Turkami, Tatarami, Stolin popadało w ruinę. Miasto zaczęło się odradzać i odzyskiwać dawne znaczenie pod koniec XVIII w.

W latach 1792-1793 Stolin stał się centrum powiatu zareczno-pińskiego w województwie brzeskim. Od 1792 r. odbywały się tu zjazdy sejmikowe, przeniesione tu z Mozyrza, zajętego przez Rosję.

W 1793 r. po drugim rozbiorze Rzeczpospolitej ziemia stolińska weszła w skład Imperium Rosyjskiego. W 1795 r. Stolin stał się centrum gminy powiatu pińskiego w guberni mińskiej.

W 1886 r. w Stolinie znajdowało się 121 gospodarstw, gdzie żyło 815 osób, działała cerkiew, synagoga, żydowskie domy modlitewne, kaplica, urząd gminny, ziemska szkoła ludowa, stacja poczty konnej, gorzelnia, zakłady herbaciane, karczma, 20 sklepików. Mieszkańcy zajmowali się rolnictwem i hodowlą zwierząt, rybołówstwem, wyrębem drzew.

Zgodnie ze spisem z 1897 r. w Stolinie było już 250 podwórzy, a liczba ludności wzrosła do 3,3 tys. Na początku XX w. w miasteczku w 471 podwórzach mieszkało już 4,7 tys. mieszkańców.

Gospodarczemu rozwojowi regionu sprzyjała budowa linii kolejowej Łuniniec – Równe, która przecinała kraj z południa na północ. Było to znaczące wydarzenie w życiu całego regionu.

Duży wpływ na rozwój Stolina miało również sąsiedztwo z majątkiem magnackim Radziwiłłów, który znajdował się nieopodal miasteczka, we wsi Mańkowicze. W 1885 r. w majątku stworzono ogród angielski. Kilka lat później wybudowano wspaniały dwór. Ostatni właściciel majątku Karol Mikołaj Radziwiłł władał nim aż do 1939 r. W czasie II wojny światowej dwór został zniszczony.

W listopadzie 1917 r. w Stolinie ustanowiono władzę sowiecką. Od lutego 1918 r. do grudnia 1919 r. miasto było okupowane przez niemieckie wojska. Zgodnie z traktatem ryskim z 1921 r. ziemie te znalazł się w składzie II Rzeczpospolitej. 6 grudnia 1925 r. utworzono powiat stoliński w województwie poleskim.

We wrześniu 1939 r. rejon stoliński wszedł w skład BSRL. W 1941 r. w Stolinie mieszkało 12500 osób.

6 lipca 1941 r. Stolin przejęli niemieccy faszyści. Okupacja trwała do 7 lipca 1944r.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Na terytorium rejonu stolińskiego zarejestrowano około 150 zabytków archeologicznych, wśród których znajdują się dawne osady, cmentarzyska i oddzielne znaleziska.

W różnym czasie badania zabytków archeologicznych na terytorium ziemi stolińskiej przeprowadzali W.S. Wergiej, M.M. Kriwolcewicz, J.W. Kucharenko i I.P. Rusanowa.

Na obszarze miasta Stolin odnaleziono ślady prehistorycznego osadnictwa epoki neolitu i brązu, średniowiecznej osady, które znajdowały się we wschodniej części miasta, na brzegu rzeki Horyń, od drogi prowadzącej do wsi Struga, a następnie do placu przed urzędem komitetu wykonawczego. Odnaleziono kamienny topór, wisiorek z otoczaka, krzemienne wyroby.

Niedaleko od szkoły rolniczo-ekonomicznej w parku „Mańkowicze” znaleziono krzemień gładzony i ceramikę kultury zarubinieckiej.

Historia gminy żydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Dokładna data pojawienia się Żydów w Stolinie nie jest znana, ale już w XVIII w. funkcjonowała tu gmina żydowska, która w 1765 r. liczyła 408 osób.

W 1847 r. liczba ludności żydowskiej wzrosła do 777. Zgodnie z danymi ze spisu z 1897 r. mieszkało tu 3342 ludzi, a z nich 2489 było Żydami (74,4%). Pod koniec XIX w. Stolin stał się miasteczkiem, zamieszkanym przede wszystkim przez Żydów. Taki zdecydowany wzrost liczby ludności był związany z tym, że Żydzi mieszkający w okolicznych wsiach przenosili się do miasteczka; kupcy, głównie handlujący lasem, zamieszkiwali w miasteczku.

Rozwój handlu i rzemiosła w Stolinie prowadził do ożywionego budownictwa. W mieście pojawiła się biała murowana synagoga (1792 r.), trzy domy modlitewne, mykwy, szkoły żydowskie, młyny, sklepy, apteki, nowe domy mieszkalne. Żydzi byli silnie ze sobą związani więzami religijnymi i rodzinnymi. Mieszkali przede wszystkim wokół Placu Rynkowego.

Przy synagodze znajdowały się cztery ocieplane domy modlitewne - Bet-Hamidrasz. Murowana budowla synagogi była nieocieplana, dlatego regularne nabożeństwa przeprowadzano w ogrzewanych bożnicach.

W XIX w. Stolin stał się znaczącym centrum chasydyzmu. Liderzy duchowi stolińskich chasydów mieli ogromny wpływ nie tylko w Stolinie, ale i daleko poza jego granicami. Założycielem rodu rodziny chasydzkich cadyków w Stolinie był rebe Aszer Perłow, syn znanego cadyka rebe Aarona Perłowa. Rebe Aszer Perłow był jednym z najbardziej znanych cadyków tego czasu. Jego syn rebe Aaron II Perłow (1802-1872 r.) zajmował stanowisko cadyka w Karolinie (przedmieście Pińska) i miał znaczny wpływ na środowisko żydowskie północno-zachodniej części kraju.

W 1867 r. Rebe Aaron II Perłow przeniósł się do Stolina. Po jego śmierci, stanowisko miejscowego cadyka zajął jego syn Rebe Aszer II Stoliński Perłow. W 1873 r. umarł, a następcą został jego pięcioletni syn, Rebe Izrael Perłow, nazwany Jenuka Kadysz (święty młodzieniec). Wywołało to duże niezadowolenie i sprzeciw wielu chasydów. Jednakże z czasem Rebe Izrael zaczął cieszyć się opinią energicznego działacza społeczno-religijnego i umiejętnego organizatora, dzięki czemu zajmował swoje stanowiska do początku lat 20. XX w. Ostatnim stolińskim cadykiem był jego syn Rebe Mojsze Perłow (ur. 1890). Zginął on razem ze swoją rodziną i wszystkimi krewnymi w stolińskim getcie w 1942 r.

W gminie żydowskiej dużą uwagę przykładano do wychowania i edukacji dzieci. Szkołą podstawową był cheder. Zgodnie z założeniami była to szkoła podstawowa dla chłopców, która nie odrywała dziecka od rodziny, a kontynuowała proces nauczania i wychowania rozpoczęty w domu. Jeżeli chłopców przyprowadzano w wieku 3 lat, to cheder stawał się dla nich przedszkolem. W 1848 r. w Stolinie były dwa chedery. Jednak nie wszystkie placówki były zarejestrowane i de facto było ich więcej. Chedery były płatne i znajdowały się pod kontrolą rady gminy. Nauczanie prowadzono w języku jidysz – ojczystym języku uczących się. Najważniejszą osobą w tych szkołach był mełamed, który jednocześnie występował w roli dyrektora, nauczyciela, wychowawcy i kierownika jednostki edukacyjnej. Chedery pozwalały wszystkim żydowskim rodzinom, także tym najbardziej potrzebującym, wypełniać obowiązki religijne – kształcić synów w Prawie i modlitwach.

Do tego, żeby określić liczbę cheder i mełamedów, 23 lipca 1844 r. władze wydały Rozporządzenie „O prywatnych instytucjach oświatowych i nauczycielach domowych”, w którym zarządzono obowiązkową rejestrację tych miejsc i osób, z ukazaniem siedziby chederów, ich stopnia (początkowe lub drugiego stopnia), sporządzenia listy uczniów i zaświadczeń rodziców o stopniu usatysfakcjonowania z poziomu nauczania. Mełamedzi, odpowiadający wszystkim wymaganiom, po zapłaceniu 50 kopiejek srebrem (początkowe) lub jednego rubla (drugiego stopnia) otrzymywali świadectwo zezwalające na nauczanie. Takie zaświadczenie było ważne przez rok. Łatwość z jaką można było je otrzymać, skłoniła większość mełamedów do poinformowania o swojej działalności, a władze skorzystały z tych informacji. Dzięki temu dowiedziano się, że w Stolinie w połowie XIX w. nauczało dwóch mełamedów.

Do czasów współczesnych zachowały się wspomnienia o miasteczku z przełomu XIX–XX w. napisane przez jego mieszkańca A. Awi-Menachema. Pisze on, że „Stolin w latach 80-90. XIX w. był stareńką biedną osadą, zagubioną pośród sadów i lasów. Domy były przeważnie niziutkie, drewniane i przylegały ściśle do siebie. Wiele miało dachy ze słomy. Większość znamienitych rodzin pod koniec XIX w. wolało wyjechać z miasta, dlatego w ich domach mieszkali ludzie biedni (nie tylko Żydzi), niosący brzemię ubogiego bytowania. Wszyscy Żydzi w miasteczku należeli do typu „amcha” (prosty lud) ­– bez szczególnych oczekiwań od życia, zachowujący tradycje ojców i wypełniający przykazania. Źródłem ich dochodów był przede wszystkim drobny handel między sobą, miejscowymi i ludźmi, którzy przyjeżdżali do miasteczka w niedziele lub w dni targowe”.

Plac Rynkowy był podzielony rzędami drewnianych kramów żydowskich na dwie części. Na każdym straganie sprzedawano wówczas różne towary (artykuły spożywcze, tkaniny, materiały budowlane i lekarstwa, naftę itp.). Dopiero na początku XX w. zaczęto rozdzielać kramy na spożywcze i z pozostałymi produktami.

Na końcu XIX wieku „Dwór” rabina był centrum miasteczka, emanował wyjątkowym duchem. Chasydzi, którzy przychodzili do swojego rabina Rebe Isroelke, dawali możliwość pracy lokalnym żydom, dzięki czemu z zajęć wokół „Dworu” utrzymywało się kilka rodzin.

W Stolinie często wybuchały pożary. Stopniowo zaczęto podejrzewać, że winna temu jest ludność żydowska, która w ten sposób chciała otrzymać ubezpieczenie. Z tej przyczyny państwowe przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe zaprzestało ubezpieczać majątek żydowski w Stolinie i innych miejscach. Wtedy problem ochrony majątku żydowskiego na straganach rozwiązano inaczej – za malutką zapłatą strzegł go staruszek Iczeło, którego nazywali Iczeło-Basuk.

Dzięki wspomnieniom A. Awi-Menachema znane są nazwiska działaczy społecznych miasteczka:

• Rabbi Izrael Chaim Frenkel, którego nazywano „kahalmenem”, kantor starej chasydzkiej synagogi „Biereżnoje”;
• rebe Szmuel-Lejb;
• mełamed rabbi Jasza Torower Nejdicz, wielki uczony;
• mełamed Chażamter (tak go przezywano), wielki badacz Pisma Świętego;
• rebe Lejbka, mełamed Talmudu dla młodzieńców;
• mełamed chederu rabbi Iszaja;
• mełamed chederu rabbi Meirl;
• rebe Izrael-Benjamin Glojberman, prawa ręka rebe i Lejba Zeligs Lewin, który objeżdżał miasteczka i wsie, zbierając pieniądze dla rebe;
• rodzina Turkenicz (znani jako „Chirszes”), dzierżawcy poczty (zajmował się konnym przewozem poczty z Pińska do Stolina i okolic) i wynajmujący konie dla przewozu urzędników po okolicach.

Praktycznie zawsze istniał spór między chasydami i mitnagdim, który czasami był przesadnie ostry. Wspomnienia z tamtych lat świadczą o tym, że ten konflikt miał również miejsce w Stolinie. Był przypadek, gdy stolińscy chasydzi oskarżali rabinów z Bereźnego. 

Sytuacja gospodarcza Żydów ze Stolina zaczęła się pogarszać na początku XX w., a skutkiem tego stała się emigracja do Ameryki, na którą decydowało się coraz więcej osób. Emigranci przesyłali swoim rodzinom pieniądze na utrzymanie i spłatę długów, a z upływem czasu zabierali pozostałych członków rodziny do Ameryki lub sami wracali do Stolina.

W tym ciężkim czasie coraz większą popularność zaczął zyskiwać ruch Haskala, pojawił się szereg żydowskich partii politycznych, które na różne sposoby starały się obronić interesy ludności żydowskiej. Rozwijał się handel wśród mieszkających tu Żydów. Wszystko to pobudzało ich i życie miasteczka do rozwoju, mimo prześladowań przez władzę i ograniczeń w różnych sferach życia.

W listopadzie 1917 r. w Stolinie wprowadzono władzę sowiecką. Od lutego 1918 r. do grudnia 1919 r. miasto było okupowane przez niemieckie wojska. Lata te przyniosły wielkie cierpienia i biedę żydowskiemu społeczeństwu. Zgodnie z traktatem ryskim z 1921 r. Stolin znalazł się w składzie II Rzeczpospolitej. Okres ten charakteryzuje się względną stabilnością i rozwojem działalności gospodarczej żydowskiej gminy Stolina. W 1930 r. liczba Żydów miasteczka sięgała 5000 dusz.

Początkowo w Stolinie nie było dużych przedsiębiorstw przemysłowych. Tutaj w okresie międzywojennym działała piekarnia Goldberga (od 1899 r.), tartak Kołodnego (od 1911 r.) i kilka młynów, w tym młyn Frenkela z cechem rzemieślniczym zajmującym się produkcją olejów. Działały również młyny Glejbermana, Mendela, Wysockiego Sochara, Frankela, Kołodnego. W 1929 r. znajdujący się przy ul. Amerykańskiej 39 młyn Glejbermana, każdego dnia przerabiał 900 kg ziarna. W młynie Berko Frankela przy Placu Rynkowym 1 przerabiano 3000 kg ziarna dziennie. Na ulicy Wygonnej 8 pracował młyn Sochara Szklawera, gdzie przerabiano 2000 kg ziarna dziennie. Aptekami władali Czenik i Kołodnyj. Kupcy Durczyn, Furman, Izrael Zarachowicz handlowali drewnem, solą, byli wierzycielami w sprawach księcia Radziwiłła.

W tym czasie handel, usługi gastronomiczne, biznes hotelowy w Stolinie znajdował się w rękach prywatnych. W mieście działało do 50 sklepików, a największymi z nich były sklepy spożywcze Libermana i Baszkina, sklep galanteryjny Kontarowicza, sklep artykułów gospodarczych Fiałkowa i sklep artykułów biurowych Motorina. Swoje stragany mieli bracia Szklarowie, Tuchman. Fikangor. Popularnością cieszyły się wyszynki i restauracje Gońskiego, Tukina, Winnika, Wysockiego, Rogozińskiego, Kosmowicza, hotele Glejbermana, Rodkiewicza, Gobermana. Działała drukarnia Samsona Motorina, fabryka gazowanej wody Kogana i kino Ruchockiego.

Żydzi zajmowali się handlem detalicznym, sprzedawali swoje towary lokalnym chłopom w niedziele i dni targowe. Miejscem, gdzie odbywały się jarmarki był Plac Rynkowy (obecnie to ul. Komsomolska). W centrum placu stali domokrążcy i sprzedawcy produktów rolnych na wózkach, a wokół były rzędy straganów. W pozostałe dni, aby sprzedać swoje towary, Żydzi objeżdżali pobliskie wsiе i osady.

W okresie międzywojennym w Stolinie działo przedszkole, cheder, szkoła „Tarbut”, Talmud-Tora, szkoła religijna „Jawne”. W miasteczku był również dom dziecka, a z sierotami pracowali doświadczeni mełamedzi. Wśród nich był Jasza Torower-Nejdicz, rebe Lejbka, Iszaja, Meirl i inni.

W 1925 r., na mocy decyzji Rady Ministrów Polski, na terytorium województwa poleskiego utworzono żydowskie gminy religijne. Jedną z nich była gmina stolińska. W jej posiadaniu znajdowały się trzy domy modlitewne, mykwa, cmentarz. W miasteczku działała biała murowana synagoga (zimna). Za kierowanie gminą odpowiadał zarząd. Przewodniczącym zarządu stolińskiej gminy religijnej do 1939 r. był Aszer Fiałkow.

W 1939 r. wraz z ustanowieniem sowieckiej władzy na terytorium zachodniej Białorusi, gminy żydowskie zostały zlikwidowane, a ich własność znacjonalizowana. Rozpoczęły się aresztowania i represje, w czasie których szczególnie ucierpieli członkowie organizacji syjonistycznych i partii żydowskiej Bund. Wśród nich był Gedala, Milman, Josei Perel, Dawid Frenkel, Nudelman, rodziny Tuchman, Duricz, Glińskich, Luba Biełoguzka i jej dzieci, nauczyciel Rusman, Brekman, Kagan, Rubinsztejn i inni. Przesiedlono ich w odległe regiony Rosji, dzięki czemu uniknęli tragicznego losu pozostałych Żydów Stolina.

Po okupacji Polski przez nazistowskie Niemcy w Stolinie pojawiła się duża grupa żydowskich uchodźców i w 1941 r. społeczeństwo żydowskie w miasteczku wynosiło 8500 osób (68%). 12 lipca 1941 r. do Stolina wkroczyły wojska wermachtu. Okupacja trwała 3 lata – do 7 lipca 1944 r. Wczesną wiosną 1942 r. stworzono getto, do którego sprowadzono wszystkich Żydów Stolina. Znalazły się tam również żydowskie kobiety z dziećmi z niewielkiej wioski Dawidgródek, wsi Rubel i innych pobliskich miasteczek rejonu stolińskiego. Granice getta przechodziły po ulicach Poleskiej (od rzeki), Kościuszki (obecnie ul. Sowiecka), Placu Rynkowego (obecnie Komsomolska), Unii Lubelskiej i na zachód w stronę rzeki. Przez centrum getta przechodziła ulica Nabiereżna. Zorganizowano tu Judenrat, administracyjny organ żydowskiego samorządu, do przewodnictwa którego hitlerowcy zmuszali warszawskiego Żyda Bergera.

Żydów z getta obowiązywało wiele ograniczeń, a za ich naruszenie przysługiwała jedna kara – śmierć. Wszyscy byli zobowiązani nosić naszywki w formie żółtych gwiazd, wieczorem przebywać w domu z zamkniętymi okiennicami. Zakazywano pojawiania się na ulicy po siódmej wieczorem, chodzić po chodnikach. Każdego dnia do 12 osób umierało z głosu, zimna czy chorób. Więźniów trzymano w nieznośnej ciasnocie – wszystkie domu, gmach szkoły, synagoga, ambary były wypełnione ludźmi. W tak strasznych warunkach bytu, mieszkańców getta szybko złamano fizycznie, moralnie i psychicznie.

Naziści i policjanci często zmuszali mężczyzn pochodzenia żydowskiego do pisania przed śmiercią listów do bliskich. Następnie w zamian za te pisma mordercy wyłudzali u kobiet ostatnią odzież lub biżuterię. Jedzenia do getta praktycznie nie sprowadzano, jedynym źródłem wyżywienia było to, co pracujący poza gettem mogli w ukryciu przemycić w kieszeniach. W pierwszym okresie funkcjonowania getta w piwnicy jednego z domów przez jakiś czas udawało się chować krowę. Nie było jednak czym jej karmić, a tą malutką ilością mleka jaką dawała, podtrzymywano przy życiu sędziwego rabina Perłowa, którego Niemcy wkrótce rozstrzelali.

Każdego miesiąca Judenrat był zobowiązany do wypłacania podatku – po dziesięć rubli za każdego człowieka, oraz przedstawiać zaświadczenie o liczbie żyjących więźniów. Niejednokrotnie, grożąc fizyczną przemocą, Żydów zmuszano do oddawania cennych przedmiotów i złota do kasy Gebietskommissara (komisarza okręgowego). Codziennie więźniów zapędzano do ciężkiej przymusowej pracy – głównie zmuszano ich kopać kanały w o folwarku Dolin, około trzech kilometrów od Stolina. Przy pracy nieustannie bito ich kolbami karabinów, batami, łopatami. Specjalistów (krawców, szewców, stolarzy) nakazywano pracować prawie całą dobę i także znęcano się nad nimi, bito.

Likwidacja stolińskiego getta nastąpiła 11 września 1942 r. w przededniu żydowskiego Nowego Roku – święta Rosz ha-Szana. Zamordowano wtedy wszystkich żyjących więźniów getta – około 7000 osób. Ogółem, podczas całej okupacji na uroczysku Stasino hitlerowcy i ich poplecznicy zabili 12500 ludzi, z których około 8000–8500 było Żydami.

Część Żydów zdołała schować się w getcie i uniknąć rozstrzału 11-12 września. Ale tylko pojedyncze osoby zdołały się uratować, ponieważ nie było praktycznie żadnej możliwości ucieczki. Nawet jeśli ktoś został tylko ranny w czasie rozstrzelań i wyszedł z dołu śmierci, a następnie schował się w lesie na cmentarzu katolickim, potem i tak go odnajdywano i mordowano. W piątej z kolejności kolumnie, którą prowadzono na rozstrzał tuż przed zachodem słońca, było wielu młodych Żydów. Część z nich rzuciła się do ucieczki. Próbowali dobiec do uroczyska Zacisze. Wielu uciekinierów Niemcy zestrzelili, ale niektórym udało się schować.

Niemcy nie zabili również kilku lekarzy z lokalnego szpitala, w tym ordynatora Rotera, którego później udało się partyzantom sprowadzić do lasu. Przeżyli także doktor Henri Rid z żoną Ewą i trzyletnim synem Saszą, doktor Poznański z żoną Henią i weterynarz Acharonger z żoną. W ucieczce i przedostaniu się do partyzantów pomogli im ksiądz stolińskiego kościoła Franciszek Smorcewicki, leśniczy Kijowski, baptyści Stefan i Agafia Mozol, którzy przez kilka miesięcy chowali obce osoby, dopóki nie udało się przeprowadzić ich do partyzantów. Franciszek Smorcewicki, Stefan Wasilewicz i Agafia Mozol w 1979 r. zostali odznaczeni tytułem Sprawiedliwi wśród Narodów Świata przyznany przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Jad Waszem w Jerozolimie „w dowód najgłębszego szacunku za pomoc, okazaną żydowskiemu narodowi w latach II wojny światowej”.

Do naszych dni dotarł list pożegnalny więźnia getta Szlomy Białoruskiego, który przekazano jego synowi w 1945 r.:

Mój drogi Libele, Mojszale i Gerszale! Wczoraj wystałem Wam dwa pozdrowienia w listach Abraszy, które on przekazał w ręce wiernych ludzi. Mam nadzieję, że jeśli z Bożą pomocą przeżyjecie, listy te trafią do Waszych rąk.

A teraz moi drodzy, czuję konieczność pożegnać się z Wami na zawsze. I życzę Wam wszystkiego najlepszego w życiu. Niech świeci nad Wami dobry Los, jaśniej niż świecił mi i wszystkim Żydom Stolina. Nie może ludzkie pióro opisać Wam cierpienia i przeżycia każdego z nas. Wszystkiego, co dzieje się z tymi, co w każdej minucie czekają na śmierć. Ale tak już zarządził nasz Los i tego zmienić nie można, moi drodzy i najukochańsi. Obowiązkowo żyjcie wszyscy razem.

Zwracam się do Ciebie, Libele, i proszę Cię, abyś zrobiła wszystko i ze wszystkich sił postarała się żyć z dziećmi, dopóki nie staną się dorosłe i nie będą mogły same zatroszczyć się o siebie.

Mojszale, nakładam na Ciebie obowiązek zastąpić mnie w życiu rodziny. Żyj w pokoju z Maszele, Gerszale i mamą. I jeśli tylko będziecie mieli możliwość, postarajcie się dostać do Becaliela i do Fany w Izraelu.

Wszystko, co ukryłem, drogocenne rzeczy i odzież, zapisano u Abraszy. I jeśli odnajdziecie to, korzystajcie z nich na swój użytek. Zostało wystarczająco dużo drogiego majątku, żeby dostało się ono w ręce wrogów. Ale to mnie w danym momencie nie interesuje.

Nie mogę napisać wielu słów, ponieważ serce bardzo mnie boli. Zostawiam Wam moje zdjęcie na pamiątkę. I jeśli mi się poszczęści, zostawię Wam wszystkie moje zdjęcia.

Bądźcie zdrowi, żyjcie w dobrze i szczęściu. Taki nasz Los i nie mamy możliwości go zmienić.

Maszele bądź oddaną córką. Wierzę i mam nadzieję, że będziesz zawsze żyć w zgodzie z mamą i będziesz słuchać jej rad. Wiedz, że nie ma wielu takich matek jak Twoja mama. Przecież jesteś człowiekiem odpowiedzialnym, bądź przykładem, nie upieraj się (wykorzeń upartość ze swojego serca), aby było Ci lepiej w życiu.

I wreszcie zwracam się do Ciebie, Gerszale, synu mój, który zawsze byłeś oddany każdemu duszą i ciałem. Bądź takim i w przyszłości.

Całuję Was wszystkich z daleka w ostatnim dniu mojego życia.

Bądźcie szczęśliwi i dobrze żyjcie.

Wasz Szlomo. Czwartek, 03 godzina w nocy, 10.09.1942 r.

Po II wojnie światowej do opustoszałego Stolina i okolic, władze sowieckie wysłały specjalistów różnych dziedzin, aby odbudować gospodarkę narodową. Do Stolina przyjeżdżali ludzie z odległych miejsc Białorusi, Ukrainy i Rosji. Wśród nich byli również Żydzi. Jednak dopiero w 1999 r. zaistniała możliwość, aby oficjalnie zarejestrować żydowską gminę miasta Stolin. Takim sposobem stworzono Stolińskie Żydowskie Kulturalno–Oświatowe Stowarzyszenie Społeczne „MOST” i gminę progresywnego judaizmu „Jachad”. Nazwy tych organizacji nie są przypadkowe.

„MOST” – to most w czasie do zatraconych korzeni żydowskich, łącznik pokoleń. To most pamięci przedwcześnie zmarłych Żydów Stolina, Dawidgródka, Rubla, Grodna, Biełouszy, Biereżnego, Glinki, Radczyka, Olpeni i wielu innych miasteczek, gdzie żyli Żydzi. To most utraconych więzi między pokoleniami dla Żydów, emigrantów Stolina, Dawidgródka, Rubla, Grodna i innych miasteczek z ojczyzny ich przodków.

„Jachad” w tłumaczeniu z hebrajskiego oznacza „Razem”. Te dwie organizacje współpracują ze sobą. Celem ich pracy jest zachowanie dziedzictwa żydowskiego Stolina, Dawidgródka, Rubla, Grodna oraz innych żydowskich miasteczek, a także właściwe uwiecznienie i zachowanie pamięci o tysiącach pozbawionych życia niewinnych duszach żydowskich.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Życie socjalno-kulturowe i społeczne Żydów na początku XX w. było różnorodne i interesujące. Jak w wielu innych gminach powszechna była dobroczynność, która od połowu XIX w. zaczęła mieć formę zorganizowaną. W 1908 r. mieszkańcy miasteczka I.A. Kasztan, I. Derewieński, W.M. Płotnik, S.Sz. Furman, M.E. Pilczik, S.N. Hotlib i I.S. Szkljawer założyli kasę samopomocy. Celem organizatorów było przekazywanie w jednym czasie zasiłku pieniężnego córkom i krewnym założycieli i członków kasy, które wychodziły za mąż. Członkiem kasy mógł stać się każdy bez względu na płeć, wiarę, tytuł czy majętność. 

Po rewolucji lutowej 1917 r. nasilił się wpływ idei syjonistycznych. Właśnie w tym czasie stolińscy syjoniści z zapałem szerzyli pomysł stworzenia szkoły mającej wychowywać dzieci żydowskie w duchu syjonizmu. Pierwszą tego typu placówką była szkoła „Tarbut” dla chłopców i dziewcząt, w której językiem nauczania był hebrajski. Mimo szeregu trudności: braku środków finansowych i pomieszczenia dla szkoły, negatywnego stosunku ze strony części lokalnej społeczności żydowskiej czy niewystarczającej ilości wykwalifikowanej kadry pedagogicznej, latem 1917 r. odbyło się otwarcie szkoły. Stanowisko dyrektora powierzono nauczycielowi Fajnsztejnowi , który przybył do miasta z książkami i podręcznikami.

Lista potencjalnych uczniów w krótkim czasie wzrosła do 70-80 osób. Biorąc pod uwagę rezultaty egzaminu, dzieci rozdzielono na trzy klasy. Wkrótce szkoła nie była w stanie przyjąć wszystkich chętnych. W pierwszym roku pracy odwiedził ją przedstawiciel szkoły „Tarbut” z Moskwy. Uczniowie zaprezentowali wysoki poziom wiedzy, dzięki czemu placówka otrzymała obietnicę przekazania znacznej sumy pieniężnej. Jednakże, w związku ze zmianą władzy w Rosji, żadnych pieniędzy nie wysłano.

Klasy szkoły były rozlokowane po dwóch domach prywatnych. Fakt ten negatywnie oddziaływał na sam proces nauczania i rozwój szkoły. Nabyto działkę przeznaczoną na budowę placówki, zebrano pieniądze na ten cel i na zakup podręczników. Jakiś czas później, po wybudowaniu gmachu szkoły „Tarbut” pojawiła się potrzeba wybudowania drugiego korpusu. Nieoceniony wkład miał syn miejscowego rabina Aaron Fiałkow, będący syjonistą-idealistą i zwolennikiem języka hebrajskiego. W Stolinie funkcjonowało przedszkole, w którym komunikowano się za pomocą hebrajskiego.

Istniała jesziwa, którą w 1922 stworzył rabin Mosze Perłow. Tutaj uczyło się do 100 młodych ludzi. W latach 1920-1930 w Stolinie działało 17 organizacji społecznych i religijnych, w tym także młodzieżowe: „Szwat Syjon” („Powrót do Syjonu”), „Ha-Szomer Ha-Cair”, „Gordonia”, „He-Haluc” („skauci” przygotowywali się do opanowania Palestyny), „Poalej Syjon” (syjonistyczna organizacja lewicowa), „Bejtar” (syjonistyczna organizacja prawicowa), młodzieżowa organizacja „Lwiata”.

Mieszkali tu także członkowie partii Bund. Bund już na początku XX w. przyciągnął w swoje szeregi setki i tysiące młodych Żydów niezamożnych warstw społecznych. Główna działalność bundowców sprowadzała się do agitacji o przekształcenie ładu społecznego. Ich aktywność zwiększyła się w okresie pierwszej rewolucji rosyjskiej w 1905 r. Wraz z początkiem pogromów żydowskich w Rosji, Bund organizował oddziały żydowskiej samoobrony w Stolinie. Władze carskie rozpoczęły represje wobec członków Bundu, w skutek czego dynamika jego pracy stopniowo malała. Kilka lat później, wraz ze zmianą ustroju po rewolucji 1917r., działalność Bundu ponownie zaczęła się rozwijać. Jednakże, na początku wojny domowej organizacja znów musiała działać w ukryciu. Dopiero z ustanowieniem władzy II Rzeczpospolitej, Bund, a także inne partie i ruchy polityczne mogły swobodnie funkcjonować. Sytuacja ta trwała do przejęcia rządów przez Sowietów w 1939 r.

W czasie pierwszej rewolucji rosyjskiej w Stolinie uformował się ruch Poalej Syjon. Jednak po klęsce rewolucji 1905 r. organizacja przerwała swoją działalność, w związku z represjami ze strony carskiej władzy. Swoją pracę wznowiła w 1925 r. Na czele ruchu stali nauczyciel szkoły „Trabut” Szapiro i Mosze Milman. Stosunki między Poalej Syjon a Bundem bywały różne. Gdy w 1930 r. przybyły z Warszawy przedstawiciel Bundu prowadził wykład o krachu ruchu syjonistycznego, rozpoczęła się masowa bijatyka. Policja rozdzielała bijących się i aresztowała przedstawicieli obydwu obozów.

W województwie poleskim funkcjonowały organizacje młodzieżowe Bejtar (Związek im. Trumpeldora) i Frajhajt („Wolność”). Pierwsza domagała się zdobycia dominacji żydowskiej w Palestynie drogą wojny. Jej członkowie zbierali środki na stworzenie armii narodowej, dużo uwagi poświęcali przygotowaniu wojennemu. Druga organizacja wpierała wyjazdy do Palestyny, a jej głównym celem było stworzenie tam ustroju socjalistycznego. Prawicowa organizacja syjonistyczna Bejtar była założona w Stolinie w 1931 r. Nie cieszyła się popularnością wśród żydowskiej części społeczeństwa miasta. Oddanym stronnikiem tej partii był Pesach Fiszman.

Głównym celem organizacja Ha-Szomer Ha-Cair było przygotowywanie obywateli przyszłego państwa żydowskiego w Palestynie, rozbudzanie miłości do historycznej ojczyzny, języka hebrajskiego, budowała postawy patriotyczne zamiast podziałów klasowych. Do organizacji przyjmowano dzieci w wieku 9-13 lat, a z osób które skończyły 16 lat tworzono oddziały szomerów. Początki stolińskiego Ha-Szomer Ha-Cair sięgają lat 20. XX w., gdy zorganizowano młodzieżową grupę skautów im. Józefa Trumpeldora. Sarel Kasztan był człowiekiem zaangażowanym w działalność stolińskiej grupy od pierwszych lat jej funkcjonowania. Sarel urodził się w typowej rodzinie żydowskiej pod koniec XIX w. i otrzymał tradycyjne żydowskie wykształcenie i wychowanie. Pracując jako fotograf udało mu się zabezpieczać swoją dużą rodzinę. Sarel Kasztan cieszył się niepodważalnym autorytetem wśród współwyznawców.

Przewodnictwo stolińską grupą Ha-Szomer Ha-Cair wymagało od nauczyciela szkoły „Trybut” Czundera, poświęcenia większej ilości czasu na rozwój syjonistycznych idei socjalizmu w środowisku skautów. Czunder nie zgodził się na to, co w rezultacie doprowadziło do podziału skautów na dwie grupy, z których jedna połączyła się z Ha-Szomer Ha-Cair. To sprzyjało aktywizacji działalności syjonistycznej i sprzyjało repatriacji młodych ludzi z Solina do Izraela.

W latach 20-30. XX w. wzrosła popularność ruchu He-Haluc (założony na początku XX w.), którego celem było przygotowanie żydowskiej młodzieży do pracy na Ziemi Obiecanej.

Pomyślnie funkcjonowały także fundacje pomocy odrodzenia Palestyny «Keren-Kajemet» i «Keren-Hajesed», kasa samopomocy, kobieca organizacja społeczna, żydowska straż pożarna.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Kształtowanie układu przestrzennego miasta jest związane ze stolińskim ziemianinem (najprawdopodobniej Stachowskim), dla którego pracowali chłopi. Mieszkali oni niedaleko od jego majątku, ich stodoły stały obok siebie i tym samym kształtowały formę ulicy. Z czasem tę ulicę mieszkańcy Białorusini zaczęli nazywać ulicą Stolinką. Ciągnęła się ona do ulicy nazywaną niegdyś Wygonną, a w ostatnim czasie Poleską.

Przesadnym nie będzie stwierdzenie, że Stolin budowali Żydzi, choć nie byli oni jego pierwszymi mieszkańcami. Przeniósłszy się do miasteczka, przedłużyli wiejską ulicę Stolinkę na zachód, osiedlając się wzdłuż rzeki, a także po przeciwległej stronie do pól i wokół jeziora. Aby zapobiec powodziom, osuszano je – Żydzi wykopali kanał między nim i strumieniem na długości granicy z cmentarzem. I rzeczywiście wody z jeziora odpłynęły, stało się ich mniej, a w następstwie prawie wyschły. Mieszkający obok tego terenu dążyli do przejęcie ziem spod jeziora. Z czasem domami żydowskimi okrążono także wzgórze cmentarne.

Pod koniec XIX stulecia chłopi białoruscy woleli budować swe gospodarstwa na skraju miasteczka, z tyłu żydowskich domów i osiedlili się na terytorium od brzegu rzeki do pól i wzdłuż cmentarza żydowskiego (na ul. Dąbrowicza, obecnie to ul. Horyńska, ul. Krzywa, obecnie ul. Dzierżyńskiego, a także zajmowali kilka zaułków). Tutaj stawiali swoje domy, urządzali gospodarstwa, chlewy i tylko ich pola znajdowały się poza miastem.

Na początku XX w. Stolin przybrał kształt prostokąta, rozszerzającego się na wschód. Ulice były proste. Budowle stawiano głównie z drzewa, potem stopniowo zaczęto budować z cegły, ale ich liczba nie była duża. Pod polskimi rządami (1920-1939 r.) Stolin rozwijał się i stawał się podobny do dużego pięknego miasta z szosą, chodnikami, ładnymi budynkami, drzewami przy ulicach itp.

Takim sposobem miasto rosło zarówno ze względu na zajmowaną powierzchnię jak i na liczbę ludności. Wraz z upływem wielu lat żydowski cmentarz przestał być granicą miasteczka z zachodniej strony. Nastąpiło to, gdy nie pojawiła się grupa chłopów, którzy zamieszkali również z drugiej strony cmentarza, wzdłuż drogi prowadzącej zе Stolina do stacji kolejowej Horyń.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Mieszkańcy ziemi stolińskiej nosili tradycyjny strój ludowy charakterystyczny dla obszaru Polesia Wschodniego. Ubiór ten zdecydowanie wyróżniał się swoją oryginalnością np. skomplikowanym kształtem kobiecego stroju czy nakryciami głowy zamężnych kobiet. Do przygotowania ubrań i zdobienia mieszczanie szeroko wykorzystywali tkaniny z manufaktur, bądź drogą biżuterie.

Ważnym elementem dekoracyjnym była biżuteria zawieszana na piersi. Kobiety nosiły masywne, wykuwane przez miejscowych rzemieślników krzyże z mosiądzu, korale z naturalnych kamieni i metali, ikonki na łańcuszku, a także pierścienie. Majętne obywatelki mogły pozwolić sobie na drogie ozdoby, które zamawiały u okolicznych kowali. Wzrost potrzeb materialnych i estetycznych wsi spowodował wzrost ilości asortymentu wyrobów kowalskich, a także polepszenie ich jakości, udoskonalenie technologii wykonania i wykończenia.

M. Romaniuk zauważa zbieżność form i motywów zdobienia kamiennych, litych krzyży grobowych połowy XIX w. z krzyżami napierśnymi. W swojej pracy pisał: „Nagrobki w formie krzyża, odlanego z masy wapienno-piaskowej były zjawiskiem rzadkim i ograniczonym do terytorium rejonu stolińskiego… W rzeczywistości to jedyny znany przypadek, gdy kompozycja krzyża nagrobnego powtarza formę dawnego, XVII-XVIII w. krzyża napierśnego”. Dzięki temu, obserwując dekoracje i wykonanie artystyczne tych nagrobków, można domyślać się jakie warianty rysunków znajdowały się na krzyżach wieszanych na szyi. Ornament na jednym z litych krzyży odwzorowywał rozkwitającego chabra, typowej dla Białorusi rośliny. Na horyzontalnych belkach zamieszczono postać Chrystusa, głowy anielskie ze skrzydłami. Krzyżyki były zawsze najbardziej rozpowszechnioną biżuterią religijną na Białorusi. Znane już od momentu przyjęcia chrześcijaństwa, zachowały się do współczesności.

Wśród mieszkańców Stolina popularnością cieszyły się zajęcia związane z rzemiosłem i handlem. Najstarsi mieszkańcy wspominają, że słynne były prace stolarzy i krawców. Swoją produkcje rzemieślnicy sprzedawali nie z dala od domu, ale także na jarmarkach w Stolinie i Dawidgródku, które odbywały się w czasie świąt państwowych i religijnych.

To właśnie jarmarku od dawnych czasów były tradycyjną formą handlu. W rejestrze z 1837 r., który wysłano jako sprawozdanie dla mińskiego gubernatora, wspomina się, że jarmarki odbywały się 13 marca, 23 kwietnia, 29 lipca i 6 stycznia. Wartość przywiezionych towarów wynosiła 2028 rubli, sprzedano rzeczy za łączną sumę 1881 rubli, a liczba handlarzy sięgała 350 osób. W 1893 r. w ciągu roku zorganizowano 6 jarmarków.

Na terytorium ziemi stolińskiej mieszkali przedstawiciele różnych narodowości i wyznań, żyjący ze sobą w pokoju. Nierzadko różnili się nawet wyglądem zewnętrznym. Żydzi-chasydzi, których lokalnie nazywają się kitajowcami (кітаёўцы), nosili specyficzny strój, odróżniający ich od Żydów-mitnagdim, nie wspominając już o ubiorze chrześcijan. Zgodnie z opowieściami lokalnych mieszkańców, chasydzi nosili czarne ubrania, przypominające fraki, oraz okrągłe czarne czapeczki.

Każdy mieszkaniec zauważał różnice dotyczące sfery kultury i obrzędów. Autochtonka Stolina Wiera Jakowlewna Cupa wspominała: „Mój ojciec wiele lat gasił w synagodze świeczki. Był taki Żyd Jankiel, co go wołał do pracy. Całą noc modlili się i trzeba było całą noc doglądać świeczek. Potem tata nie chciał już iść do tej pracy, więc poszedł inny człowiek. A u nich jest tak: położą „daninę” i ona powinna cały czas leżeć. Przed Paschą dobre kładą, a złe wyrzucają i palą. Przyszedł ten człowiek i zaczął to kraść. Jankiel powiedział mu „Odejdź pan!”. Mój ojciec nigdy nie brał tego, mówił: „To ludzie składają, ludzie proszą Boga. Po co to brać”.

Żydzi ze Stolina przestrzegali prawa kaszrutu. Ze wspomnień lokalnych ludzi można się dowiedzieć, że w kuchni były wyznaczone osobne miejsca przeznaczone do przygotowywania mięsnych dań i dań mlecznych. Jednoczesne konsumowanie pokarmów z mięsa i nabiału było zakazane. Jeżeli Żydzi jedli nabiał to płukali usta przed spożyciem mięsa. A jeśli posilali się mięsem, to nabiał mogli jeść dopiero po upływie sześciu godzin. Jeżeli talerz pękł to uważano go za trefny i nie można już było podawać w nim posiłków.

Choć dni świąteczne u Żydów i chrześcijan nie zawsze odbywały się w jednym terminie, jednak w każdej sytuacji zawsze można było liczyć na sąsiedzką pomoc. Do takich dni należała sobota, gdy chrześcijanie pracowali, a Żydzi odpoczywali. Wtedy wyznawcy judaizmu stawiali i zapalali świeczki, jedli uroczystą kolację, a żeby uniknąć grzechu pracy, prosili Białorusinów o gaszenie świeczek.

Obrzędy ślubne i pogrzebowe Żydów znacznie różniły się od chrześcijańskich, dlatego na długo zachowały się w pamięci mieszkańców Stolina. Wera Jakowlena Cupa miała szansę obserwować żydowskie obrzędy. Opowiadała: „Gdy Żydzi żenili się, odbywała się wtedy ceremonia zaślubin. U Tycyna syn się żenił, dużo ludzi było, wszyscy pojechali do boru, gdzie ustawili chupę³. A kiedy któryś z Żydów umierał, to nieboszczyka zawijali w całun, kładli na ziemię, wokół stawiali zapalone świece, a potem przenosili na cmentarz. Bili nowe talerze i skorupki kładli na twarz, ponieważ nie chowali zmarłego w trumnie”.

Zabytki architektury i budownictwa (tylko istniejące obiekty)Bezpośredni odnośnik do tego akapitu

Biała murowana synagoga (1792 r.)

Duża synagoga w Stolinie jest najstarszą murowaną budowlą w mieście jak i w całym rejonie stolińskiem, która zachowała się do naszych dni. Gmach synagogi wzniesiono w latach 1792-1793. Duża synagoga Stolina jest jedynym zabytkiem architektury synagogalnej XVIII w. w stylu późnego baroku z elementami klasycyzmu, jaki zachował się na Białorusi.

Od końca XVIII w. w architekturze murowanych synagog Białorusi obserwuje się odejście od tradycyjnego układu centralnego. Zaczęły one nabierać cech świeckich budowli, a ich wewnętrzne powoli zatracało swoją oryginalność. W Synagodze Stolina nie ma tradycyjnej bimy (ambony) ze słupami podtrzymującymi sklepienie. Stolińska synagoga jest dwukondygnacyjna. Wyciągnięta prostokątna budowla wyróżnia się fasadą, która także miała nietradycyjny charakter – była rozdzielona na dwa poziomy, miała ścięte rogi i niewysoki trójkątny fronton. Podobne wykończenia architektoniczne spotyka się w budowlach pałacowych tego czasu.

Na pierwszym poziomie nie ma pilastrów, a okna posiadają łukowe wykończenie z imitacją kamienia zamkowego. Obydwie kondygnacje są rozdzielone gzymsem. Na drugim poziomie są płaskie pilastry umieszczone na rogach, a także para pilastrów między oknami. Dekoracja na poziomie piętra wyróżnia się bardzo starannym wykończeniem. Znajdują się tam płaskie pilastry na rogach, a także para pilastrów między oknami. Okna są wysokie, łukowato zakończone, z niewielkimi gzymsami.

Wnętrze na planie prostokąta jest rozdzielone ścianą na sień wejściową, do której prowadziły trzy wejścia, oraz na męską sale modlitewną. Nad wejściami i nawami bocznymi wokół przestrzeni centralnej, nawy, znajdowała się galeria dla kobiet, do której prowadziły schody. Zachowane fragmenty malowidła na ścianach wewnętrznych pozwalają sądzić o tym, że synagoga była bogato zdobiona polichromiami i reliefami. Czterospadowy dach ma różny kąt nachylenia. Nad fasadą główną jest bardziej pochyły i urozmaicony frontonem. Wskutek pożarów stolińska synagoga była wielokrotnie przebudowywana w XIX i pierwszej połowie XX w. W czasie pożaru 1827 r. spłonęła bima i czterdzieści zwoi Tory w srebrnych futerałach z pozłacanymi grzbietami. Mimo, że budynek synagogi ma status zabytku historyczno-kulturowego, znajduje się w stanie ruiny.

Dom rabina (jesziwa)

Naprzeciwko synagogi znajduje się dawna jesziwa, To biało-różowy budynek z balkonem i spadzistym dachem. Wcześniej budowla była wyposażona w specjalny mechanizm, który podnosił dwie pochyłe części i otwierał dach. Wykorzystywano go w czasie święta Sukkot. Według niektórych źródeł, mieszkał tu również rabin – Mosze Perłow (1892-1942 r.)

Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego

Została wybudowana z drewna w 1938 r. Cerkiew zbudowano na planie podłużnym, bryła składa się z czterech elementów kompozycyjnych. Największa jest część na planie kwadratu oraz pięciokątna absyda, połączone wielospadowym dachem i jednym gzymsem. Nad nimi góruje dobudowana ośmiokątna wieża, zwieńczona dachem namiotowym z kulistym hełmem. Refektarz (niższy) i kruchta są połączone. Nieduże pomieszczenia służebne po bokach kruchty są przedłużone portalami w formie łuków, które stanowią boczne wejścia do refektarza.

Nad kruchtami wznosi się trzypoziomowa dzwonnica z dachem namiotowym zakończonym kulistym hełmem. Jest ona dominującym elementem kompozycyjnym świątyni. Do absydy z dwóch stron przylegają symetryczne przybudówki. Otwory okienne są prostokątne, zakończone półokrągło. Fasada horyzontalnie oszalowana deskami, dekorowanymi fryzem. Wnętrze jest oświetlone z dwóch stron. Cztery okrągłe słupy z pomocą pendentywów wspierają ośmiokątną wieżę. Nad refektarzem znajdują się chóry. Cerkiew to zabytek w stylu eklektycznym, łączącym elementy białorusko–poleskiej i ruskiej architektury drewnianej.

Park „Mańkowicze”

Jego historia jest głęboko związana z historią książęcego rodu Radziwiłłów. W XVI w. za czasów Mikołaja Radziwiłła Czarnego założył rodową ordynację dawidgrodzką. Jednak do końca XIX w. ordynacja nie miała swojej rezydencji. W związku z podziałem majątku między synów Antoniego Radziwiłła (1833-1904) na ośrodki w Nieświeżu, Ołyce i Klecku, zaistniała konieczność budowy nowego dworu. Na ten cel wybrano nadzwyczaj malownicze miejsce nad starorzeczem Horynia w majątku Mańkowicze. Na dużym kamieniu pamiątkowym w parku zachowało się imię założycielki – Marii Doroty de Castellane, żony Antoniego Radziwiłła, oraz datę 1885 r. Park stworzono wykorzystując znajdującą się w tym miejscu starą dąbrowe. Architekt berliński Wencel zbudował tu neobarokowy pałac. Styl parku był zbliżony do parku nieświżskiego – odzwierciedlał motywy romantyczne, idee naturalizmu, regularność. Najbardziej egzotycznym miejscem w parku to grań terasy o nierównym brzegu. oraz zbocze przeryte głębokimi wąwozami i porośnięte dębami, grabami i świerkami.

Pałac został zbudowany za Stanisława Radziwiłła (adiutanta J. Piłsudskiego), a po jego śmierci przeszedł w ręce bratanka, Karola Radziwiłła, ostatniego dawidgródzkiego ordynata. W 1943 r. pałac spłonął. Na miejsce, w którym niegdyś się znajdował, wskazuje piękny dąb z szeroką koroną stojący pośrodku parkowej polany.

W Stolinie zachowały się również:

• budynki korpusu przemysłowego, zbudowanego w pierwszej połowie XX w.
• gmach starostwa (pierwsza połowa ХХ w.);
• rzędy handlowe (ХІХ-pierwsza połowa ХХ w.);
• budynek winiarni (koniec ХІХ-początek ХХ w.);
• budynek gorzelni;
• stajnie (koniec ХІХ-początek ХХ w.);
• kino Ruchockiego – budynek RDK (obecny oddział kultury);
• manufaktura Tuchmana – budynek Dzieci Świata, obecnie bar „Słowiański”;
• manufaktura Fikangora – obecnie budynek Rejonowego Związku Spożywców;
• apteka Jagódka – była księgarnia, współcześnie gmach banku „Parytetbank”;
• dwupiętrowy dom Krupnika – urząd pracy (pierwsze piętro zajmował Ajzberg – magazyn alkoholi i wyrobów żelaznych; Goński – bar;  Motorin – artykuły biurowe). Od 1935 do 1939 r. w budynku znajdował się magistrat.

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapitu

W Stolinie znajduje się grób rabina stolińskiej gminy żydowskiej, ucznia rabina Szlomo z Karlina, Mordechaja Lechowiczera, zmarłego 13 szwata 5570 (1810 r.).

Na uroczysku „Borok” (wieś Chotomel) zamordowano 53 osoby powyżej 14 roku życia. Rozstrzelano ich 10 sierpnia 1941 r.

Na uroczysku „Chinowsk” nieopodal Dawidgródka rozstrzelano 685 osób. Były to osoby 14 letnie i starsze. Według informacji gminy żydowskiej zginęło tu około 3 tys. ludzi. Zbrodni dokonano 10 sierpnia 1941 r.

Uroczysko „Podralicze” obok wsi Horodna w lipcu 1942 r. zamordowano 200 kobiet i starców, w odległości 3 km od wsi zabito jeszcze 400 Żydów.

Uroczysko „Stasino” 4 km od miast Stolin – rozstrzelano tu w sumie 12, 5 tys. osób, z których 8,5 było pochodzenia żydowskiego. Morderstwa dokonano 11 września 1942 r.

Na uroczysku „Stasino” w 1960 r. w miejscu masowej zbrodni 8500 Żydów i 4000 osób innych narodowości postawiono monument, który w latach późniejszych zdemontowano. W październiku 1993 r. wzniesiono pomnik w formie otwartej księgi (jedna strona jest zapisana w języku hebrajskim, druga w rosyjskim). Później postawiono również drugi pomnik ofiar Holocaustu – rzeźba matki z dzieckiem.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Ziemia stolińska jest ojczyzną wielu słynnych ludzi.

Ostapczuk Nadieżda Nikołajewna (ur. 28 października 1980 roku we wsi Bolszyje Orły, rejon stoliński, obwód brzeski, Białoruska Republika Ludowa) – białoruska kulomiotka, brązowa medalistka Igrzysk Olimpijskich 2008 r., mistrzyni świata i Europy. Zasłużony mistrz sportu Republiki Białorusi (2005).

Matnjuk Władimir Michaiłowicz – doktor ekonomii, profesor, honorowy pracownik wyższej oświaty Federacji Rosyjskiej, wiceprezydent Międzynarodowego stowarzyszenia ekonomistów CEMAFI-international (Nicea, Francja), naukowiec Międzynarodowej Akademii Nauk Społecznych, zasłużony działasz nauki Republiki Inguszetii.

Czeczyk Jehoszua (יהושע צ'צ'יק) (1895–1973) – izraelski redaktor.

Kastelaniec Dwora (דבורה קסטלניץ) (1905–1986) – izraelska aktorka teatralna.

Muzea - archiwa - biblioteki - kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Stolińskie Rejonowe Muzeum Krajoznawcze otwarte 5 listopada 1955 r. Obecnie znajduje się w jednym z malowniczych zakątków parku dworskiego Mańkowicze

Adres: 225510, Republika Białorusi, obwód brzeski, miasto Stolin, park „Mańkowiecze”

Tel./fax: (1655) 2-23-96, 2-43-67

E-mail: [email protected]

Według stanu na 1 stycznia 2011 r. zbiory muzeum liczyły 22075 pozycji inwentarzowych (14641 zbiory główne i zbiory 7 434 naukowo–pomocnicze).

Obecnie w muzeum jest już trzecia z kolei ekspozycja, otwarta 11 grudnia 2005 r. Znajduje się w 6 salach tematycznych: przyrodniczej, archeologii, historii (3 sale) i etnografii. Chronologiczne ramy wystawy obejmują okres od 7–8 tys. lat p.n.e. (epoka mezolitu) do czasów współczesnych. W jednym z pomieszczeń, które dotyczy historii ziemi stolińskiej, znajduje się część poświęcona Holokaustowi. W sali przyrodniczej uwagę zwiedzających niezmiennie przyciąga diorama „Olmańskie bagna”, ukazująca jedną z największych atrakcji przyrodniczych ziemi stolińskiej – spreparowane duże zwierzęta, kolekcje owadów i ryb.

Muzeum Krajoznawcze aktywnie uczestniczy w realizacji międzynarodowego programu CORE. Pracownicy muzeum opracowali szereg projektów „Stoliniada”, „Kręć się, koło garncarskie!” „W sercu moim – Polesie”. W czasie ich realizacji zapoczątkowano współpracę z zainteresowanymi organizacjami i strukturami Federacji Rosyjskiej i Konfederacji Szwajcarskiej

Infrastruktura turystycznaBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Transport i dojazd do miasta Stolin i rejonu stolińskiego

Miasto Stolin znajduje się w 257 km od Brześcia przy drodze Pińsk – Dawidgródek. Od Stolina drogi prowadzą do Pińska, Dawidgródka, a także Dąbrowicy (Ukraina). Kilka kilometrów od Stolina znajduje się stacja kolejowa Horyń, przez którą przejeżdża trasa kolejowa Lwów – Sarny – Łuniniec – Baranowicz – Wilno. W okolicy znajdują się trzy stacje kolejowe: Horyń, Widibor, Prypeć i jeden punkt przystankowy Buchlicze

Potencjał turystyczny i infrastruktura miasta Stolin i rejonu stolińskiego

W rejonie znajdują się 252 pomniki historii i kultury. Spośród nich można wyróżnić 17 zabytków architektury, 2 zabytków sztuki, 90 pomników historii i kultury. Prawdziwą perłą przyrody jest park Mańkowicze w mieście Stolin. Nie mniej interesujący jest zespół pałacowo-parkowy w Nowym Bereźnym

Bardzo ciekawą tradycją jest organizowanie wydarzeń kulturalnych, które kultywują święta ludowe np. „Kolędy”, „Kupała”, „Maslenica”, „Trójca”. A „Kiermasz Poleski”, którego początki sięgają lat 90. XX w., stał się pierwowzorem dla państwowego święta „Dożynki” .

• Hotel Horyń (Stolin)

Adres: Republika Białoruś, obwód brzeski, Stolin, ul. Lenina 7
Telefon: +375 (1655) 2-13-67
Faks: +375 (1655) 2-49-52

Położony w centrum miasta. Pięć pięter. 38 pokoi hotelowych. Typy pokoi: luksusowe, standardowe jednoosobowe i dwuosobowe pokoje. Odległość od dworca kolejowego – 1 km; od dworca autobusowego – 1 km.

Informacje na stronie: http://www.belhotel.by/?Goryn

• Restauracja „Horyń”

Adres: Stolin, ul. Sowiecka 60
Telefon:+375 (1655) 2-17-09.
Godziny pracy: 12.00 - 01.00
Liczba miejsc siedzących: 144.

Odwiedzający mają możliwość wyboru spośród szerokiego asortymentu dań białoruskiej kuchni narodowej, w ofercie znajduje się obsługa uroczystości, jubileuszy, wieczorów tematycznych.

• Bar «Słowiański»

Adres: Stolin, ul. Komsomolska 6
Telefon: +375 (1655) 2-26-87
Godziny pracy: 12-00-24.00
Liczba miejsc siedzących: 104.

• Bar „Domino”

Adres: Stolin, ul. Gorkiego 15/16
Telefon: +375 (1655) 2-16-75
Godziny pracy: 14-00 - 24.00
Liczba miejsc siedzących: 40.

• Bar „Tete-a-tete”

Adres: Stolin, ul. Sowiecka 38а
Telefon: +375 (1655) 2-25-74.
Godziny pracy: 11.00 - 24.00.
Liczba miejsc siedzących: 40.

• Bar „Liga”

Adres: Stolin, ul. Sowiecka 115
Telefon: +375 (1655) 2-11-92
Liczba miejsc siedzących: 50

• Bar „Olimp”

Adres: Stolin, ul. Sowiecka 69
Telefon: +375 (1655) 2-18-71
Liczba miejsc siedzących: 50

Na ziemi stolińskiej istnieją szlaki turystyczne, w których turyści mogą zapoznać się nie tylko z unikatową przyrodą rezerwatów krajobrazowych Średnia Prypeć i Olmańskie Błota”, ale również z historią i kulturą lokalnej ludności. Turyści mogą skorzystać z następujące szlaki w regionie:

• Szlak „Spływ po Prypeci”

(Początek we wsi Korobe, spływ po rzece Prypeć do Dawidgródka lub wsi Olszany)

Typ: wodny
Długość: 45km.
Najlepszy okres: kwiecień–wrzesień
Liczba turystów: 5 osób
Czas na szlaku: 2 dni

Dla informacji: Państwowy Instytutu Ochrony Przyrody może wynająć 1 łódkę z wiosłami i 2 motorówki. Oprócz niezbędnego wyposażenia turystycznego, uczestnicy spływu powinny mieć gumowe obuwie. Pracownicy danej instytucji towarzyszą grupie podczas całej trasy. Wyżywienie należy zapewnić sobie samodzielnie lub, po wcześniejszych ustaleniach, można zamówić u organizatora. Trasa zaczyna się we wsi Korobe. W tej wsi znajduje się centrum edukacji ekologicznej rezerwatu z wyposażeniem dla 7-9 osób. W okolicy wsi Korobe znajduje się ścieżka ekologiczna „Korobiejnaja” o długości 2,3 km. W czasie podróży można zobaczyć wiele gatunków ptaków, a wśród nich wiele rzadkich okazów (czapla biała, bocian czarny, bąk, sterny i inne). Po 15 km, w rejonie rzeki Wietlica, od rozpoczęcia trasy odbywa się pierwszy postój.

Główny cel trasy – zapoznanie z życiem gatunków wodno-błotnych zwierząt i ptaków, roślinnością i pejzażem rezerwatu. Podczas podróży można obserwować zwierzęta i ptaki, żyjące w okolicach wody, a także płazy, a na płyciznach ryby. Jednym z mieszkańców jest bóbr europejski, a także norka amerykańska, norka europejska, wydra i piżmak. Spośród ptaków występują tu głównie gatunki wodne (łabędź niemy, kaczka krzyżówka, krakwa, łyska zwyczajna, cyranka zwyczajna, kokoszka zwyczajna, perkoz dwuczuby, rybitwa rzeczna, mewa śmieszka, mewa mała, mewa siwa), a oprócz gatunków wodnych obszary te zamieszkuje czapla biała i czapla szara, błotniak stawowy, myszołów zwyczajny, różne gatunki siewkowców (kulik wiejski, bekas kszyk, bekas dubel, brodziec krwawodzioby i inne). Z grona rzadkich ptaków spotyka się np. orlika białego, bociana czarnego, czaplę białą, bączka zwyczajnego, bąka zwyczajnego, uszatkę błotną, derkacza zwyczajnego, rybitwę białowąsą.

Program ścieżki daje możliwość zapoznania się z bytem mieszkańców wsi Korobe, Olszany i miasta Dawidgródek.

• Trasa „Błotnymi labiryntami”

(Podróż do rezerwatu krajobrazowego Olmańskie Błota)

Typ: mieszany
Długość – około 26 km.
Najlepszy czas: maj–wrzesień
Liczba turystów: od 10-20 osób

Ta trasa piesze o długości 26 km jest rozplanowana na 3 dni (rowerem 2 dni). Głównym celem podróży po południowo-wschodniej części regionu stolińskiego jest zapoznanie z zabytkami historycznymi oraz krajobrazem zachodniej części rezerwatu Olmańskie Błota, zwłaszcza jeziora Wielkie Zasominoje i jego okolic.

Turyści powinni na początku odwiedzić Stolińskie Rejonowe Muzeum Krajoznawcze i zapoznać się z ekspozycją dotyczącą walorów przyrodniczych, a dopiero później skierować się w stronę wsi Struga. Przejechawszy po moście rzeki Horyń, tuż przed dojazdem do wsi Duże i Małe Wikorowicze, można obejrzeć to co zostało jeszcze z tzw. kanału radziwiłłowskiego, który jeszcze nie tak dawno łączył rzeki Lwę i Horyń.

Nieopodal wsi Jamnoje uczestnicy wycieczki mogą zapoznać się na uroczysku Kriczak piaszczystymi wysepkami i wydmami, malowniczo oddzielającymi się na tle równinnej okolicy. Urzeka również położenie niedużej wioski Koszara, czy też jak ją nazywają najstarsi mieszkańcy – Olmańska Koszara, która znajduje się nad brzegiem rzeki Lwa. Niegdyś, właściciel tych ziem książę Radziwiłł miał tu swój folwark. Wieś sławi się tym, że w czasie II wojny światowej partyzanci rozgromili w tej okolicy duży oddział faszystów.

Płynąca obok rzeka Lwa jest nazywana białoruską Amazonką. Ma to swoje uzasadnienie. Warto zorganizować oddzielny czas na spływ rzeką, żeby przekonać się o pięknie ziem poleskich, różnorodności jego flory i fauny, których wiele gatunków wymarło albo stało się bardzo rzadkich w innych częściach Białorusi. Okolice można zobaczyć również z wysokości wieży widokowej, znajdującej się we wsi Koszara.

Końcowy punkt szlaku turystycznego to wieś Olmany. Również w samej wsi znajduje się ścieżka, pozwalająca zaznajomić się z tą dużą miejscowością, którą polska królowa Bona podarowała w 1566 r. ziemianinowi Korżeniewiczowi.

Na terytorium olmańskiego kompleksu torfowisk znajdują się dwa duże bagna – Krasne i Gało , a także torfowiska wysokie z jeziorami reliktowymi i wyspami – ostańcami pokrytymi lasami. Znajduje się tu masyw błotny włączający w siebie szereg jezior przyrzecznych w rozlewiskach rzek Lwa i Stwiga. Do innego typu zaliczają się dwa jeziora – Duże i Małe Zasominoje.

Do jeziora Duże Zasominoje, największego naturalnego zbiornika wodnego rejonu, uczestnicy marszu idą w wysokich kaloszach po starej tamie. Po jeziorze można poruszać się na drewnianych łódkach. Znajdując się na jeziorze i pośrodku bagna oglądają florę i faunę. Trasa przewiduje elementy ekstremalne – przejście bagna na odcinku 1,3 km. Po zwiedzeniu bagna i jeziora, turyści wracają do wsi Koszara, gdzie na brzegu rzeki Lwa zorganizowano miejsce na odpoczynek. W samej wsi znajduje się gospodarstwo agroturystyczne „Lwa”, w którym można zostać na nocleg.

Informacja dodatkowa: oprócz niezbędnego wyposażenia turystycznego uczestnicy powinni mieć ze sobą kalosze. Pracownik Instytutu Ochrony Przyrody oprowadza grupę w czasie całej trasy. Na wycieczkę należy wybrać się z własnym prowiantem lub wcześniej zamówić wyżywienie u organizatorów.

ŹródłaBezpośredni odnośnik do tego akapitu

1. «Жемчужины Беларуси. Столинский район», s. 10, «Плутос- инфо», 2007 r.
2. Акт о производстве осмотра кладбищ, где производился расстрел граждан СССР Столинского района Пинской области БССР немецкими извергами // Fila Archiwum Państwowego obwodu brzeskiego w Pińsku – Ф. 118. – Оп. 1. – Д. 1. – Л. 22.
3. Басін, Я.З. Іўдаізм / Я.З. Басін // Рэлігія і царква на Беларусі: энцыкл даведн. / Я.З. Басін, Ю.В. Бажэнаў. – Мińsk 2001., s. 134-136.
4. Выборы кагальных и раввина в м.Столин (1817 г.) // Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku – Ф. 299. – Оп. 2. – Д. 449.
5. Дело о назначении Сегел Г. агентом Русского Северо-Западного Пароходства в мест. Столин Пинского уезда // Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku. Ф. 295. – Оп. 1. – Д. 8363.
6. Дело о проведении дознания об авторе Столинского анонимного объявления, расклеенного в Столине об изгнании евреев из волости // Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku. Ф. 295. – Оп. 1. – Д. 3741.
7. Дело о расследовании причин отдачи мещанину Найдичу утверждённого за купцом Л. Айзенбергом содержания коробочного сбора в мест. Столин Пинского уезда // Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku. Ф. 299. – Оп. 2. – Д. 32510
8. Дело по жалобе пинского купца Айзенберга на отдачу мещанину Найдичу в откупное содержание коробочных сборов в местечке Столин Пинского уезда // Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku. Ф. 299. – Оп. 2. – Д. 2832.
9. Древняя земля на берегу Горыни: Столинский район / [автор текста Н. В. Суслова. - Минск: Рифтур, 2013. - [44] s.
10. Записки западнобелорусского полешука / Ф. И. Вечорко. - Пинск: ПолесГУ, 2012. – 221 s.
11. Historyczna strona internetowa Stolin [źródła online] / Pozyskano z: http://stolin.ucoz.ru/. - data dostępu: 17.05.2014
12. Historia – Społeczność żydowska – Stolin [źródła online] / Pozyskano z: http://www.sztetl.org.pl/ru/article/stolin/5,-/?print=1. – data dostępu: 17.05.2014
13. Karlin, dynastia chasydów [źródła online] / Pozyskano z: http://www.eleven.co.il/article/11981. – data dostępu: 20.05.2014.
14. Количество синагог и молитвенных домов (1865 г.) // ЛГИА. – Ф. 378. – Общий отдел. 1865 г. – Д. 1769.
15. Локотко, А.И. Архитектура европейских синагог / А.И.Локотко. – Мн.: Ураждай, 2002. – 156 с.
16. O mieście Stolin [źródła online] / Pozyskano z: http://stolin.org/gorod. – data dostępu: 20/06/2014
17. Памяць: Столін. р-н: Гіст.-дак. хронікі гарадоў і р-наў Беларусі / [Уклад. Ю.С.Юркевіч. - Mińsk: БЕЛТА, 2003.
18. Смиловицкий, Л. Евреи в Турове: история местечка Мозырского Полесья / Леонид Смиловицкий. – Иерусалим, 2008.
19. Список немецко-фашистских преступников и их пособников, совершивших злодеяния на временно оккупированной территории СССР. Столинский р-н., Пинской области // Филиал Госархива Брестской области в г. Пинске. – Ф. 118. – Оп. 1. – Д. 7. – Л. 9-10.
20. Stolin [źródła online]/ Pozyskano z: http://www.jewage.org/wiki/he/Profile:Stolin_Belarus&article=Encyclopedia:Столин. – data dostępu: 15.05.2014.
21. Столин. Первый Столинский портал [źródła online] / Pozyskano z: http://www.stolin.biz/info_hist.htm. – data dostępu: 20.06.2014.
22. Stolin. Stary plan miasta [źródła online] / Pozyskano z: http://www.karty.by/2012/01/13/stolin-old-map/. – data dostępu: 20.05.2014.
23. Столинское еврейское общество «Мост» [źródła online] / Pozyskano z: http://www.stolinmost.narod.ru//. – data dostępu: 15.05.2014.
24. Уничтожение евреев в период Холокоста // НАРБ. – Ф. 845. – Оп. 1. – Д. 13.
25. Штампфер, Ш. Дифференциация по половому признаку и женское еврейское образование в Восточной Европе в ХІХ в. / Ш. Штампфер // Еврейское образование. – 2001. - №2. – s. 119-146.
Stępniewska-Holzer, B. Żydzi na Białorusi: Studium z dziejów strefy osiedlenia w 1 pol. XIX w. / B. Stępniewska-Holzer. – Warszawa: wyd. UW, 2013. – 230 s.

ZałącznikiBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Załącznik A

Tablica 1

Opis osiadłych Żydów w miasteczku Stolin zgodnie z inwentarzem 1836 r.

Lp.	Nazwiska Żydów
1	Lejb Makarowicz Frenkel
2	Fajwel Krawiec
3	Szlomo Furman
4	Mosze Łapicki
5	Chaim Derewieńko
6	Mosze Derewieńko
7	Lejzer Nosanowicz
8	Mosze Mejerowicz Kutalczuk
9	Icek Krawiec
10	Hirim Zagarlimatr
11	Hirim Boruchowicz Lapecki
12	Lejszer Lejbowicz Kowal
13	Mapisr Szklarz
14	Abram Kotlarz
15	Heinoch Lejb Furman
16	Jankiel Mejerowicz Kutan ???
17	Lejb Lejb ... Krawiec
18	Szlejmowa Jalpiukowa (wdowa)
19	Dawid Mojsze Lejbowicz Krawiec
20	Szloma Aron Abramowicz Koniuch
21	Herc Hertowicz Bakalar
22	Mosze Mejerowicz ...
23	Ojzer Jeliewicz Zajdman
24	Aaron Borszewicz Furman
25	Hoszpital Jewrejski
26	Burko Wigricki
27	Bontjamin Jewnowicz
28	Jankiel Szendrowicz Bulicki
29	Icek Jewnowicz
30	Mosze Harpowicz
31	Owsiej Topalczyk
32	... Buryłowicz Rubinteik
33	Mosze Judkowiecz Warpin
34	Mendel Marowicz Frikel
35	Icek Gonczar
36	Burkiewicz Furman
37	Lejba ...
38	Mejer Jainek Kusznerz
39	Jankiel Skarowicz Turasinicz
40	Szleoma Ickowicz Liberman
41	Szenderowa Mopenhukowa
42	Jankiel Nicenowicz Hetik
43	Josel Reznik
44	Plac Rabinowski
45	Mosze Szleomowicz Kusznir
46	Lejker Jankielewicz Heier
47	Hert Sromowicz Białohuski
48	Abram Ickan Fiałko
49	Jankiel Ickowicz Krikun
50	Mosze Емович Gliński
51	Авремель Jankielewicz
52	... Mordehowicz Reznik
53	Jankiel Ноткович cyrulik
54	Dawid Kutalczuk
55	Icek Sromowicz Kowal
56	Aron Mendemowicz Wikarowicki
57	Abram Lejbowicz
58	Niło Hirtowicz Kowal
59	Lejba Jewnowicz Gorodzieński
60	Lejszerowa (wdowa)
61	Awremel Dawidowiecz
62	Mosze Szewemowicz Perebrocki
63	Meier Jakiniuk
64	Aron Derewieński
65	Newach Abramowicz Winnik
66	Mosze Lejbowicz Krawiec
67	Tewia Hołodiukowa
68	Josif Zielenkiewicz

 

Załącznik B

Tablica 2

Lista Żydów płacących za swoje stragany właścicielowi ziemskiemu hrabiemu Aleksandrowi Sołtanowi według inwentarza z 1836 r.

Lp.	Nazwiska Żydów
1	Mosze Jankiel Lejbowicz
2	Łucki Połka
3	Marduch Meier Frenkiel
4	Chetca wdowa
5	Wejwel Ob. ???
6	Boruch Hiri ???
7	Chankiel Perłowicz
8	Jeła Lemstwicki
9	Naksza ??? Stoliński
10	Dawid Tylczyk

 

Tablica 3

Nazwiska Żydów żyjących w Stolinie przed początkiem II wojny światowej zgodnie z danymi lokalnej gazety „Chłopska prawda” (Крестьянская правда) z lat 1939-1941.

Lp.	Nazwisko, imię, imię odojcowskie	Stanowisko	Płeć
1	W. Majerowicz
2	Milman	Majster w stolińskiej szkole zawodowej	M
3	Marszałok	Inspektor
4	Szlaifer	Inspektor
5	Elias N.	Drużynowa pionierów szkoły niepełnej średniej w mieście Stolin	K
6	Rozenblum	Majster na odcinku do spławu drewna	M
7	Szpetrik	Kierownik chóru rosyjskiej szkoły niepełnej średniej w mieście Stolin	K
8	Lecht Piotra Dawidowicz, ur. 1914	Sekretarz Komitetu Rejonowego Komsomołu	M
9	Dejkun
10	Szopot Karp Biełouszski	członek gminnej rady narodowej
11	Kleiman Menachem Srul-Lejbowicz	Stolarz w fabryce mebli kuchennych w Stolinie	M
12	Wiunickij Lejzer Sanowicz	Stolarz w fabryce mebli kuchennych w Stolinie	M
13	Golcman Wigdor Szlejmowicz	Stolarz w fabryce mebli kuchennych w Stolinie	M
14	Fiszman	Pracownik kasy oszczędnościowej
15	Mejdelejew Lejzer Chaimowicz	Uczeń szkoły zawodowej	M
16	Butienskij Boruch	Pracownik fabryki mebli	M
17	Dejkun Iwan Lwowicz, ur.1903	Przewodniczący Rejonowej Komisji Planowania, sekretarz podstawowej organizacji partyjnej	M
18	Mojsejewicz Grigowij Korniejewicz 1893	Przewodniczący Strużskiej gminnej rady narodowej	M
19	Kagan Szlema Abramowicz, ur. 1912	Dyrektor tartaku miasta Stolin	M
20	Wolfman Elia Chaimowicz, ur. 1904	Sekretarz stolińskiej Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików)	M
21	Sakowicz
22	Roter	Lekarz w stolińskim szpitalu
23	Burman L.I.	Przewodniczący komitetu zakładowego fabryki
24	Lewin Szachna Anszelewicz, ur. 1909		M
25	Akerman Mowsza Meierowicz, ur. 1909	Członek spółdzielni krawieckiej Nowe życie	M
26	Glejberman Małka Nochimowna, ur. 1903	Przewodniczący Sklepu z przedmiotami użytku kulturalnego	K
27	Burman Leizer Ickowicz ur. 1906	Pracownik fabryki mebli	M
28	Gejer Wolf Meierowicz, ur. 1908	Lekarz w stolińskim szpitalu	M
29	Mołocznik Lew Welwelewicz, ur. 1914	Dyrektor fabryki mebli „Wyzwolenie”	M
30	Tribuch Abram Mowszewicz, ur. 1890	Kierownik spółdzielni szewców „Kooperput”	M
31	Buteński T.Ch.	Pracownik fabryki mebli	M
32	Szer Ch.	Uczennica	K
33	Buteński I.	Kowal w stolińskiego tartaku №1	M
34	German	Przewodniczący rady miejskiej
35	Waksbaum	Kierownik stołówki №1
36	Szmuc G.	Kelnerka stołówki №1	K
37	Perłow	Brygadzista w fabryce mebli	M
38	Szwec Fajwel	Pracownik w fabryce mebli	M
39	Mucznik Oszer	Pracownik w fabryce mebli	M
40	Choina Sz.	Mistrz cechu produkcyjnego przy stolińskim tartaku	K
41	Furman S.
42	Głazman Michaił	Uczeń szkoły zawodowej	M
43	Kutalczuk Morduch	Uczeń szkoły zawodowej	M
44	Furman Grisz	Uczeń szkoły zawodowej	M
45	Golcman Motal	Pracownik w fabryce mebli	M
46	Liberman J.	Pracownik w fabryce mebli
47	Liberman	Telefonistka stolińskiego urzędu pocztowo-telekomunikacyjnego	K
48	Golfman Sz.	Uczeń szkoły zawodowej	M
49	Farbman	Przewodniczący rejonowego związku spożywców	M
50	Gluksman		M
51	Szklawer J.	Kierownik spółdzielni „Kooperput”
52	Głowberman	Inspektor ubezpieczeniowy rejonu stolińskiego
53	Padwidelski Leon	Uczeń szkoły zawodowej	M
54	Nanek Iwan	Uczeń szkoły zawodowej	M
55	Glejberman	Kierownik brygady budowlanej fabryki cegły ogniotrwałej	M
56	Golcman J.A.	Stolarz brygady budowlanej fabryki cegły ogniotrwałej	M
57	Fridman I.S.	Stolarz brygady budowlanej fabryki cegły ogniotrwałej	M
58	Grajwer A.
59	Tribuch	Kierownik spółdzielni „Kooperput”
60	Szandrowicz	Kierownik spółdzielni „Kooperput”
61	Glukoman G.	Pracownik stolińskiego oddziału banku państwowego
62	Szolam Buteński	Pracownik zakładu mebli «Oswobożdienie»	M
63	Rotfeld	Dyrektor zakładu leśnego №1 i №2 w Horyniu	M
64	Waks M.	Kierownik spółdzielni „Pisciewik”
65	Mołocznik Jaker	Pionier	M
66	Waserman	Kierownik spółdzielni szewskiej „Kooperput”	M
67	Goldberg	Planista stolińskiego rejonowego związku spożywców	M
68	Farbman	Przewodniczący stolińskiego rejonowego związku spożywców	M
69	Singer	Kierownik kliniki położniczej	M
70	Gebersztein	Urzędnik rejonowego związku spożywców	M
71	Golcman R.	Pracownik fabryki mebli „Horyń”	M
72	Mełamen I.	Pracownik tartaku „Horyń”	M
73	Rambelski W.	Pracownik tartaku „Horyń”	M
74	Ruban	Propagandysta Rejonowego Komitetu Komunistycznej Partii Białorusi	M
75	Boba Karol	Pracownik brygady budowlanej fabryki cegły ogniotrwałej	M
76	Bobo Bronisław	Pracownik brygady budowlanej fabryki cegły ogniotrwałej	M
77	Wysocki Berka	Dyrektor cegielni №3 i №4	M
78	Fagelsz A.
79	Glejzerman M.
80	Adonajło R.
81	Rechtman Ch.	Pracownik fabryki mebli	M
82	Kacman	Starszy mistrz fabryki mebli	M
83	Jaskółka A.	Pracownik cechu kowalskiego	M
84	Budomski S.	Pracownik cechu kowalskiego	M
85	Butenski I.	Pracownik cechu kowalskiego	M
86	Tobiasz A.	Pracownik cechu kowalskiego	M
87	Gobersztein
88	Mojsejewicz Grigorij		M
89	Fogel
90	Konowicz
91	Dejlid Iwan Adamowicz	Poborowy	M
92	Litwin Elia
93	Swistun Leizer
94	Gampel H.	Kowal cechu kowalskiego	M
95	Sukienik G.	Kowal cechu kowalskiego	M
96	Jaskuka Z.	Ślusarz cechu kowali	M
97	Kagan Sz.	Pracownik cechu kowali	M
98	Maława	Sekretarz głównej podstawowej organizacji handlowo-zaopatrzeniowej robotników	M
99	Feldman	Uczeń szkoły zaocznej	M
100	Motorin Samson	Pracownik stolińskiej drukarni, jej dawny właściciel	M

 

Załącznik C

W zagładzie Żydów Stolina brali udział:

1. Szef SD, Niemiec, kapitan Krajtwaj Gregor, wiek 42 lata;
2. Fritz (nazwisko nieznane) zastępca szefa SD, wiek 36 lat;
3. Oberlejtenant Kanfotti, zastępca szefa SD;
4. Młodszy dowódca szwadronu Miller Edmund, wiek 23 lata;
5. Wagner Wille, Oberwachtmeister
6. Pulman Rudolf;
7. Miller Józef, wiek 26 lat;
8. Tłumacz niemieckiego Wagner Jewgienij, wiek 25 lat;
9. Gebietskommissar Onic, na stanowisku oberführer, wiek 50 lat, pochodził z Prus Wschodnich;
10. Guncal Gerbert, gebits-inspektor, wiek 36 lat, urodzony na Dolnym Śląsku;
11. Szyrling Bruno – 39-40 lat, komisarz rolnictwa;
12. Bengert Karl – 37 lat;
13. Sztranc, wiek 40 lat, naczelnik miasta Stolin.

Wspólnicy niemieckich zbrodniarzy, którzy pomagali w szukaniu ukrywających się osób:

1. But-Husaim Iwan
2. Mielnik Wasyli Naumowicz
3. Mielnik Naum Jefimowicz
4. Sznugun Jefim Prokofiewicz
5. Myszenud Kuźma Jakowlewicz
6. Astrejko Adam Grigoriewicz
7. Olesiuk Aleksandr Iwanowicz
8. Prydjuk Wiera Lukiniczna
9. Tarasiewicz Michaił Iwanowicz
10. Rezanowicz Iwan Antonowicz
11. Kozioł Makar
12. Dobryniec Naum Karłowicz
13. Dobryniec Sofia

Świadkami byli:

1. Romaszko Aleksandr Iwanowicz
2. Bielski Jakow Romanowicz

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Margarita Korzeniewska, Tamara Vershitskaya