Szlak drukarni żydowskich

Znaczącą zmianę przyniósł wiek XIX. Wówczas nastąpił, zwłaszcza w zaborze austriackim i rosyjskim, wyraźny rozwój ilościowy publikacji  w języku hebrajskim i jidysz.        

Szlak obejmuje 16 miejscowości, w których, w różnych okresach, działały oficyny hebrajskie: Lublin, Józefów Biłgorajski, Poryck, Grodno, Kopyl, Berdyczów, Meżyrów, Połonne, Sławutę, Ostróg, Korzec, Dubno, Minkowce, Żółkiew, Turkę oraz Oleksiniec.

Proponujemy pokonanie go w trzech oddzielnych ścieżkach:

1. “polsko-białoruską” (630 km): Lublin - Grodno (325 km) - Kopyl (265 km) - Słuck (40 km);

2. “podolską” (909 km): Lublin - Józefów Biłgorajski (111 km) - Żółkiew (90 km) - Turka (171 km) - Oleksiniec (324 km) - Minkowice (117 km) - Meżyrów (96 km);

3. “wołyńską” (461 km): Poryck - Dubno (131 km) - Ostróg (80 km) - Sławuta (30 km) - Korzec (55 km) - Połonne (110 km) - Berdyczów (55 km).

Szlak drukarni żydowskich rozpoczyna się w Lublinie, który, obok Krakowa, był jednym z głównych ośrodków drukarskich w dawnej Polsce.   

LublinBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Początki drukarstwa hebrajskiego w Lublinie sięgają połowy XVI w., kiedy gmina lubelska była stosunkowo młoda i nieliczna. Przywilej królewski na uruchomienie drukarni wydał w 1559 r. król Zygmunt August. Pierwsza oficyna hebrajska, przypominająca jeszcze warsztat drukarski, została otwarta wcześniej, ok. 1547 r. (na kilkadziesiąt lat przed uruchomieniem pierwszej drukarni polskiej) przez Icchaka ben Chaima oraz Josefa ben Jakara (syna i zięcia znanego w Europie drukarza Chaima ben Dawida Szachora). Wydano w niej modlitewnik według rytu polskiego, Szomrin la–boker. Do 1554 ukazały się dwa kolejne tytuły: Jocrot oraz sidur według rytu aszkenazyjskiego. Ten drugi modlitewnik jest jedynym drukiem, w którym pojawia się imię Icchaka ben Chaima, jako jednego z dwóch drukarzy. Wkrótce po wydrukowaniu siduru Icchak ben Chaim zmarł.

Kolejnym właścicielem oficyny, po śmierci poprzednich, był Chaim ben Icchak Szachor. W roku 1559 ukazał się pierwszy traktat (Szewuot) lubelskiej edycji Talmudu babilońskiego, która była też pierwszą drukowaną w Rzeczpospolitej edycją Talmudu. Druk pozostałych traktatów trwał ponad 18 lat. Talmud babiloński, zredagowany w Bablilonii na początku VI w., jest większy i obszerniejszy niż wcześniejszy od niego Talmud Jerozolimski. Od końca 1559 r. do 1561, z powodu epidemii, książki drukowano w Końskowoli.

W okresie 1566-1572 r., drukarnią kierował Eliezer ben Icchak, wspomagany przez  Kalonimosa ben Mordechaj Jafe.  Eliezer ben Icchak zakończył pracę drukarską w Lublinie (pod jego imieniem ukazało się w tym czasie 13 pozycji), wydając w 1573 r. ostatnią tutaj książkę Pachad Icchak Icchaka ben Awrahama Chajuta, w której zawarł pieśń wskazującą na motywy decyzji opuszczenia Lublina. Jak stwierdza w niej, nie znalazł tu upragnionego spokoju do pracy i z tego powodu zamierza po 13 latach opuścić miasto, aby „zrealizować dążenia jego serca”.

W 1572 r. Kalonimos odkupił  część drukarni od wyjeżdżającego do Konstantynopola i Safed wspólnika. Samodzielnie prowadził ją do 1603, wydając 45 tytułów. Jego następca, Cwi ben Awraham Kalonimos Jafe, znacznie zwiększył produkcję książek. Lubelska oficyna przerwała działalność (na rok) dopiero w okresie wojny trzydziestoletniej.

Druk został wznowiony w 1623 r. Cwi ben Awraham, przy pomocy syna Josefa ben Cwiego Hirsza Kalmankesa Jafe, do zamknięcia drukarni w 1628 r. wydał łącznie 87 pozycji. Drukarz został oskarżony o druk zakazanych przez cenzurę tekstów talmudycznych, natomiast oficynę zamknięto z rozkazu króla Zygmunta III Wazy. Po śmierci - w tym samym roku -  Cwiego ben Awrahama o przejęcie jego oficyny starali się jezuici. W tych działaniach wspierał ich król Zygmunt III poprzez wydany w 1631 r. dokument zalecający przekazanie zakonnikom sprzętu typograficznego oraz druków.  

Oficyna wróciła do żydowskich drukarzy w 1633 r., dzięki potwierdzeniu poprzednich przywilejów drukarskich przez króla Władysława IV. Przez następne trzynaście lat prowadził ją Kalonimos (II) Kalman Jafe przy współpracy brata Josefa. Ich pracę przerwał pożar w 1646 r., a dzieła zniszczenia dopełnił najazd Chmielnickiego, wojny szwedzka i moskiewska oraz pożar z 1655 r.

Druk ksiąg żydowskich wznowił w roku 1665 Szlomo Zalman Jafe ben Jaakow Kalmankes z Turobina, zachęcany i wspomagany przez ojca, Jaakowa ben Awrahama Jafe. Działalność drukarni ustała w 1685 r. Do bankructwa doprowadził ją import żydowskich książek z zagranicy, głównie z Amsterdamu, Wenecji i Pragi. Od chwili przejęcia jej przez Jafów wydrukowano w niej ponad 180 druków hebrajskich i jidysz, zaś wszystkie lubelskie oficyny hebrajskie w XVI i XVII wieku wydały 240 pozycji książkowych.

Do tradycji drukarskich w Lublinie powrócono w 1790 r., dzięki przywilejowi króla Stanisława Augusta, ale oficyny hebrajskie nie osiągnęły takiej świetności, jak w XVI w.  Przez lata nie podejmowano  poważnych inicjatyw wydawniczych, a powstające w XIX i XX wieku żydowskie zakłady drukarskie i litograficzne utrzymywały się głównie z druku i ze sprzedaży książek religijnych (modlitewniki), przedrukowywanych podręczników szkolnych, produkcji zeszytów. Drukowano też ogłoszenia i druki okolicznościowe. Dodatkowym źródłem dochodu była prowadzona przy takich drukarniach księgarnia lub skład materiałów piśmiennych. W XIX w. Jakob Hirschenhorn i Moses Scheidermesser otworzyli w Lublinie drukarnię hebrajską w 1875 r., natomiast od 1894 r. Fedra i Setzer, a w latach 20. XX w. M. Schneidermesser. 

W Lublinie funkcjonowała także, założona w 1836 r., księgarnia Stanisława Arcta (Arzta), przejęta w 1862 r. przez jego bratanka Michała, która w ciągu pięćdziesięciu lat działalności stała się jedną z najważniejszych placówek Książki polskiej. Arct podjął w połowie lat 50. XIX w. działalność wydawniczą, która szybko została ukierunkowana na publikacje dla dzieci oraz piśmiennictwo pedagogiczne i popularno-naukowe. W 1887 r. działalność została przeniesiona do Warszawy, gdzie oficyna uzyskała drugą pozycję wśród polskich firm wydawniczych końca XIX i pierwszej połowy XX w.  

Józefów BiłgorajskiBezpośredni odnośnik do tego akapitu

W połowie XVIII wieku w Hamerni, położonej niedaleko Józefowa, działała huta miedzi wytwarzająca przedmioty głównie dla przemysłu spożywczego, oraz papiernia. Około 1820 r. Szaja Waks, jeden z dzierżawców papierni, ściągnął specjalistów ze zlikwidowanej przez władze carskie drukarni w Sławucie i uruchomił w Józefowie drukarnię, która korzystała z własnego papieru i szybko wyrosła na jeden z najważniejszych zakładów poligraficznych w Królestwie Polskim. Drukowane tu książki hebrajskie i druki urzędowe eksportowane były do Polski, Rosji, Mołdawii, Wołoszczyzny, a nawet do Stambułu. Niszczone powodziami i pożarami papiernia i drukarnia, były wciąż od nowa odbudowywane i funkcjonowały do końca XIX w. Od 1865 roku drukarnię prowadzili tu również bracia Baruch i Szlomo Zecer, którzy z czasem zostali właścicielami także pierwszego zakładu. Zaś pochodzący z Józefowa Mosze i Mendel Sznajdmesser otworzyli dwie drukarnie w Lublinie.

PoryckBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Przywilej królewski na otwarcie drukarni w Porycku otrzymał 4 stycznia 1786 r. właściciel miasta, Feliks Czacki. Wydawane książki nie mogły być przeciwne wierze katolickiej, państwu i dobrym obyczajom. Oficyna została założona w tym samym roku przez Szlomo ben Awrahama z Łucka, jego teścia Awrahama ben Icchaka Ajzika z Korca oraz Elimelecha ben Jaakowa z Łucka. Wspólnicy wykorzystali fakt, że w tym samym roku Jan Antoni Krüger zrezygnował z prowadzenia drukarni w Korcu. W ich oficynie zatrudniono: na stanowisku zecerów Icchaka ben Issachar Ber Segal z Korca, Issachara ben Jehudę Lejba z Oleksińca i Nachmana ben Icchaka Ajzika z Sokala; preserów: Jechiela Michela ben Mosze Mordechaja z Oleksińca, Meira ben Jaakowa Kaca oraz Cwi Hirsza ben Icchaka Kaca z Dukli. Korektorem został Awraham Szimszon ben Natan Nata.

W 1779 r., w rok po śmierci drukarza Elimelecha ben Jaakowa, wdowa po nim, Chaja zawiązała nową spółkę. W jej skład weszli ponadto: Chanoch Henich, zięć Israela ha-Lewiego - przewodniczącego sądu rabinicznego, jego nauczyciel Mordechaj ben Pinchas Jechiel z Korycka i jeszcze trzy osoby. Ich oficynę obsługiwali zecerzy Aaron Mordechaj ben Elijahu Menache, Tenfelsman z Żółkwi i Dow Ber ben Arje Chajim z Porycka oraz preser Meir ben Awraham.

Drukarnia działała do ok. 1794 r., nową założył w 1799 r. Chanina ben Petachia Jehuda Leib. Poryckie drukarnie wydały do końca XVIII w. 14 tytułów książek hebrajskich.     

BerdyczówBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Berdyczowska oficyna została założona w 1807 r. przez Szmuela ben Issachara Bera. Po śmierci drukarza przejął ją jego syn, Jaakow Funkelmann. Pozostał w Berydczowie do 1820 r., kiedy przeniósł się do Sudyłkowa. Wydano w sumie ponad 30 książek, w tym chasydzkich, kabalistycznych, halachicznych i modlitewników. W tym czasie (1815-1820) drugą oficynę otworzył Israel Bak, z której wyszło 26 druków. Do I wojny światowej funkcjonowały w Berdyczowie także inne pomniejsze drukarnie hebrajskie. 

OstrógBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Ostróg, miasto prywatne książąt Ostrogskich na Wołyniu, jest znane przede wszystkim jako centrum chasydyzmu (stąd pochodził jeden z założycieli tego ruchu - Jaakow  Josef), miejsce zamieszkania ważnych dla  życia duchowego żydostwa polskiego rabinów: Szlomo ben Jechiela Lurii (Maharszala), Jeszaji ben Awrahama Hurwica (Szelaha), Szmuela Eliezera ben Jehudy Edelsa (Meharsza) Dawida ha-Lewiego Segala (Tasa), a także jako siedziba słynnej jesziwy. Tymczasem w mieście działały także cztery hebrajskie oficyny, które do końca XVIII w. wydały 24 tytuły ksiąg.

Pierwszą z nich założył ok. 1792 r. Awraham ben Icchak Ajzik z Korca. Zatrudniał Arje Lejba ben Jehudę, Moredechaja ben Jaakowa, Jehudę Lejba ben Noach Szaca (zecerzy), Jochanana ben Szlomo i Jaakowa ben ben Mordechaj (preserzy) oraz zajmującego stanowisko gisera i drukarza Icchaka ben Joszua Heszela z Porycka.

Wspólnikiem Awrahama ben Icchaka Ajzika był Aaron ben Jona, który w 1796 r. otworzył kolejną drukarnię hebrajską, która miała konkurować nie tylko z pierwszą miejscową oficyną, ale także z drukarnią Krϋgera w Nowym Dworze (do zmylenia odbiorców, przekonanych, że kupują książki Krϋgera, wykorzystywał sygnet drukarski-monogram przypominający sygnet nowodworskiego drukarza). Bardzo szybko, w 1795 lub 1798 r., powstała trzecia oficyna, Szmuela ben Issachar Ber Segal, właściciela drukarni hebrajskich w Korcu, Szkłowie oraz Połonnem. Segal ulepszał swój warsztat drukarski, w tym celu sprowadził część materiałów typograficznych z drukarni Krϋgera w Nowym Dworze. Ostatnia, czwarta, oficyna drukarska została założona w 1800 r. przez Elijahu ben Icchaka oraz jego wspólników.             

KorzecBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Historia hebrajskich drukarni w Korcu obejmuje 24 lata, od 1776 do 1800 r. W 1776 r., po uzyskaniu pozwolenia Józefa Klemensa Czartoryskiego, do miasta przybył nieznany z imienia drukarz żydowski. Razem ze współpracownikami, m.in. Mordechajem ben Jaakowem, Szmuelem ben Issachar Ber Segalem, na przywiezionym przez siebie sprzęcie typograficznym uruchomił oficynę hebrajską. Źródła podają, że prawdopodobnie wspólnie wydali En ha-chaszmal Jehudy ben Israela Ajbiszica (druk wątpliwy). Ok. 1798 r. drukarnię przejęła spółka Szmuela i jego teścia Cwi Hirsza ben Arje Leiba Margalijota (znanego z działalności w Oleksińcu oraz Szkłowie). Zatrudniono korektorów: Issachara ber ben Menachema ha-Lewi (ojca drukarza Szmuela) i Dowa Ber ben Szlomo. Wspólnicy do 1782 r. wydali m.in. Zohar, Szem, Derech emuna oraz pierwszą książkę chasydzką Toledot Jaakow Josef.

Kolejnym właścicielem koreckiej oficyny, do 1786 r., był Jan Antoni Krϋger, chrześcijanin, właściciel hebrajskiej drukarni w Nowym Dworze na Mazowszu. Wydawał książki rabiniczne oraz kabalistyczne (łącznie ukazało się ok. 40 tytułów). Po odejściu do Szkłowa żydowskich typografów (pozostał tylko syn Cwiego Hirsza, Chaijm Margalijot), gdzie utworzyli własną drukarnię, Krϋger przyjął część pracowników z drukarni w Oleksińcu (m.in. zecerów - Mordechaja ben Zeewa, Arjego Leiba ben Icchaka, Cwiego Hirsza ben Menachema Mendla, Aarona ben Szimona Zeliga z Oleksińca, Jehudę Leiba ben Ichcaka i Mosze ben Icchaka; preserów - Mordechaja ben Jaakowa, Josefa ben Szlomo, Dow Bera ben Aarona, Tuwię ben Israela, Meira ben Mosze, Menachema Manesa ben Jaakowa z Oleksińca oraz Jochanana ben ha-Kadosza Szlomo). Cztery lata prowadzenia drukarni przez Krϋgera były jednymi z jej lepszych lat. Dodatkowym jego atutem, sprzyjającym rozwojowi jego drukarni, było przyznanie mu w 1784 r., po dwóch latach oczekiwań od wysłania wniosku do Komisji Skarbu, przywileju zwalniającego z opłaty stemplowej jego druki.

W latach 1786-1792 (lub 1794) oficyną kierował ponownie Szmuel ben Isachar Segal, do przyjazdu do Korca (w 1794 r.) Awrahama ben Icchaka Ajzika, pracującego wcześniej w drukarni w Porycku. Awraham razem z Elijahu ben Jaakowem ha-Lewim zorganizowali nową drukarnię, wydającą książki przez kolejne 25 lat. Łącznie z lat 1776-1800 znane są 93 tytuły książek wydrukowanych w Korcu. Ch. B. Friedberg uważa, że część z książek, które mają jako miejsce wydania wpisany “Korzec” to pseudodruki, w rzeczywistości ukazujące się w innych wołyńskich miejscowościach.         

PołonneBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Tradycje drukarskie w Połonnem sięgają 1789 r. Miasto było wówczas własnością Kaliksta Pinińskiego. Pierwszą oficynę hebrajską założył  Szmuel ben Issachar Ber Segal. Razem z zecerami: Arje Lejbem ben Icchakiem, Meirem ben Szlomo, Szimonem ben Jechielem oraz preserami: Jochananem ben Szlomo, Szimonem ben Jechielem, Jochanem i Josefem ben Szlomo wydawał w niej wyłącznie książki chasydzkie (w Płonnem w pierwszej połowie XVIII w. mieszkał rabin Jaakow Josef Kohen, uczeń Baal Szem Towa, autor pierwszej książki chasydzkiej Toldot Jaakow Josef).

W 1800 r.  drukarnię zaczął prowadzić samodzielnie wspólnik Szmuela, Josef ben Cwi ha-Kohen z Płonnego. Szmuel niemal całą produkcję drukarską kierował do Korca, gdzie od 1796 r. ponownie drukował, prawdopodobnie kierując jednocześnie obydwiema oficynami, przynajmniej do 1792 r. Następnie, od 1793 r. wspólnikiem Szmuela został  Awraham Mosze ben Jehuda Lejb Halperin, a pracownikami drukarni byli Aaron ben Jechezkel Kac i Arje ben Mosze Sofer. Ok. 1795 lub 1798 r. Szmuel przeniósł oficynę do Ostroga.

Drugą drukarnię hebrajską w Płonnem otworzył Szneur ben Becalel Szor (oficyna działała do 1799 r.), a kolejną, pod koniec 1800 r., Josef ben Cwi ha-Kohen z Płonnego. Oficyny hebrajskie w Płonnem łącznie do końca XVIII w. wydały 30 tytułów ksiąg hebrajskich, a XIX w. inne działające tu drukarnie opublikowały ok. 90 druków (pisma chasydzkie, kabalistyczne. halachiczne, także w jidysz).   

KopylBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Oficyna hebrajska w Kopylu, założona w 1796 r., działała bardzo krótko. Wydano w niej tylko dwie hebrajskie książki, modlitewnik w rycie polskim Machzor oraz Chiduszej Meharsza al perusz Raszi. Właścicielami kopylskiej drukarni byli Cwi Hirsz ben Szimon Kac z Żółkwi oraz Josef Joska ben Chaim. 

DubnoBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Założycielem pierwszej oficyny hebrajskiej w Dubnie był Jehonatan Berhami z Wilamowic na Śląsku, korektor książek w drukarni  Jana Antoniego Krϋgera w Nowym Dworze na Mazowszu, a następnie agent, prowadzący sprzedaż jego książek w Warszawie. Wspólnikiem Jehonatana i drukarzem był Michał Piotrowski, którego nazwisko czasami wpisywane było (obok nazwiska właściciela) na pierwszą stronę ukazujących się w Dubnie książek. Na pierwszych stronach pierwszych swoich książek, wspólnicy, w ramach podziękowań za zgodę na działalność drukarni, umieszczali  także monogram gen. Michała Lubomirskiego, właściciela miasta.

Do końca XVIII w. drukarnia wydała 23 tytuły ksiąg. Pracowali w niej zecerzy Natan Fajtl ben Jaakow, brat drukarza Jehonana, Binjamin ben Cwi Hirsz z Wiśniowiec, Josef Chajim ben Jechonatan (zarazem drukarz) i Josef ben Szlomo z Ostroga.

W 1804 r. w Dubnie została założona druga oficyna, prowadzona przez Aarona ben Jona, drukarza żydowskiego z Ostroga oraz Josefa ben Jehudę Leiba z Dubna.   

GrodnoBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Początki grodzieńskiej drukarni, która do końca XVIII w, wydała ok. 75 tytułów druków hebrajskich, datuje się na 1775 r.  Wówczas Antoni Tyzenhaus, podskarbi nadworny litewski, z inspiracji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, doprowadził do powstania oficyny hebrajskiej, działającej pod nazwami Drukarni J. K. Mci, Nadwornej J. K. Mci lub Skarbowej. Od 25 października 1785 r. przygotowania do uruchomienia drukarni, a później przygotowania do druku, prowadził - z synami Simchą Zimelem oraz Jechezkelem ben Arje Leibem - giser Menachem nachum ben Jechezkel z Sokala. Menachem wykonał m.in. nowe czcionki. Później dołączyli do niego zecerzy: Icchak, syn znanego drukarza Issachara bera ben Mosze Jehudy z Segala z Korca, i Aaron Szimon Zelig z Żółkwi. W 1778 r. ukazał się pierwsza książka oficyny w Grodnie - Lechem seorim. Kolejne powstawały we współpracy z korektorami Jechezkelem ben Nachumem, Arje Leibem ben Jechezkelem, Mosze ben Awrahamem Awlim oraz Binjaminem ben Gedalia Kacem z Grodna.

W 1788 r. oficyna, pozostając nadal Drukarnią J. Mci (Typis S.R.M.R.Pol.M.D.Lit.), została wydzierżawiona lub przekazana pod zarząd Barucha ben Josefa Masy (Rommy). Do 1792 r., kiedy Baruch uzyskał większą samodzielność, choć nie przejął drukarni na własność, ukazało się w niej 18 druków hebrajskich. Po 1792 r. na księgach tłoczono jego imię, poza książką w jidysz Ojwkes Rochel (wydaną w 1795 r. przez syna Barucha, Menachema Mana, znanego w XIX w. drukarza wileńskiego, prawdopodobnie pomagającemu ojcu w pracach drukarskich) oraz tomem Hagada szel pesach (przygotowanym w 1791 r. przez Binjamina Beszkę, prawdopodobnie współpracownika Barucha).

W 1798 r. biskup wileński Jan Nepomucen Kossakowski nakazał przeniesienie, przekształconej na diecezjalną, oficyny do Wilna. Tam pozostawała pod opieką kanonika Jozafata Mirskiego i nadal drukowała książki hebrajskie, choć nie umieszczano już w nich imienia Barucha ben Josefa Masa (Romma).       

MeżyrówBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Oficyna w Meżyrowie, powstała dzięki zezwoleniu właściciela miasta, sędziego ziemskiego podlaskiego Jędrzeja Orłowskiego. Przez dziewięć lat funkcjonowania wydano w niej, czcionkami hebrajskimi, 21 tomów.  Drukarnię założyli w 1789 r. trzej wspólnicy: Issachar Ber ben Mosze Jehuda (zięć Mosze Jom Towa z Korca), Jechiel Michel ben Dawid Kac oraz Awraham ben Josef. W utworzonej oficynie pracowali: korektor Icchak Ajzik ben Aaron z Kołomyi (jego zatrudnienie znacząco wpłynęło na pozycję drukarni), drukarze Jehuda Leib ben Icchak ha-Kohen z Korca, Jechezkel ben Szewach i Dow Ber ben Jehuda Leib, preserzy Dow Ber ben Aaron z Korca, Szaul ben Mordechaj Kac oraz nadzorujący pracę Awraham Mordechaj ben Szewach. Książki powstawały na sprzęcie typograficznym sprowadzonym z Grodna. Na czas renowacji prasy drukarskie oraz czcionki zostały umieszczone w domu miejscowego rabina. W pracach drukarskich brał wówczas jego syn Issachar Berisz, a także zecer Szamarja ben Menachem Mendel, preser Szlomo ben Jehuda oraz Mosze Zeew Wolf ben Jaakow.

Druga meżyrowska oficyna powstała około 1794 r., Drukujący w niej samodzielnie Jechezkel po roku przeniósł sprzęt typograficzny do Minkowców.      

MinkowceBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Pierwszą drukarnię w Minkowcach, podobnie jak w Meżyrowie, założyło w 1796 r. trzech wspólników: Josef ben Icchak, Jechezkel ben Szewach oraz Mosze ben Josef (ben Icchak). W drugim roku jej działalności zmarł drukarz Josef, a jego wspólnych zaczęli pracować oddzielnie. Około 1798 r. oficynę Moszego przejęła - z powodu śmierci ojca - jego córka Estera. Rok później jej wspólnikiem został Jechezkel ben Szewach. Wspólnie zatrudniali w drukarni: Mosze Jehudę Leiba ben Israela, Dow Bera ben Jehudę Leiba z Meżyrowa i Jochanana ben Szlomo z Korca.

W 1798 r.  Naftali ben Szmuel z Berdyczowa wydrukował w Meżyrowie książkę Maase ha-[Szem], ale nie wiadomo, czy był on związany z istniejącym warsztatem drukarskim, czy była to próba założenia nowej oficyny.

OleksiniecBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Drukarnia w Oleksińcu powstała w 1760 r., za pozwoleniem właściciela miasta, Józefa Klemensa Czartoryskiego. Od początku drukarnia współpracowała z oficyną w Żółkwi. Po wydrukowaniu pierwszego tomu, Brit melach Jom Tow Lipmana Helera, do 1766 r. nie odnotowano żadnych druków hebrajskich z tej miejscowości, najprawdopodobniej nastąpiła więc przerwa w działalności oficyny.   

Pierwszą wydrukowaną po przerwie książce była - w 1767 r. - Tikunej szabat; do 1777 r. wydano kolejnych dwanaście. W tym czasie oficynę prowadził Cwi Hirsz ben Arje Lejb Margalijot, wspomagany przez Israela Szora-Margalijota, autora książki Mincha chadasza.

W okresie 1769-1772 nastąpiła kolejna przerwa w pracy oficyny, spowodowana wybuchem na Ukrainie powstania chłopów i hajdamaków ukraińskich przeciw szlachcie i związanych z nim Żydom. Cwi Hersz Margalijot podjął działalność na nowo wydając tom Zmir aricim we-charwot curim Arjego Jehudy Lejba ben Mordechaja. Drukarnia była aktywna do 1778 r. Łącznie znanych jest 18 tytułów ksiąg w niej wydrukowanych.   

TurkaBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Inicjatywa otwarcia w Turce oficyny hebrajskiej wyszła od Jana Antoniego Kalinowskiego, właściciela miasta, cześnika halickiego. Kalinowski nie chciał konkurować z drukarnią w pobliskiej Żółkwi, ale planował wydawanie - zwykle sprowadzanych z zagranicy - modlitewników. W 1752 r. uzyskał od Augusta III przywilej królewski  na założenie w swej posiadłości drukarni hebrajskiej, a następnie znalazł kilku znających sztukę drukarską Żydów. Wspólnie z nimi pojechał do Niemiec, żeby kupić tam sprzęt typograficzny. Rozmowy handlowe sfinalizowano w Dyhrenfurcie (wcześniejsze, prowadzone we Frankfurcie nad Odrą, były nieudane). Właścicielka miejscowej drukarni, Estera, sprzedała im potrzebny materiał typograficzny.

W oficynie w Turce zecerem był Arje Leib Mosze Segal Hurwic, a drukarzami Josef Jozfa ben Szalom z Żółkwi, Dow Ber ben Menachem Mendel z Turki oraz Awraham ben Mosze z Turki. W 1757 r. wydano jedyny tom wydrukowany przez Jana Antoniego Kalinowskiego, Machzor. Właściciel wkrótce zmarł, a po jego śmierci sprzęt typograficzny sprzedano dwom pracownikom drukarni.

Druga oficyna, otworzona w 1763 r., drukowała wyłącznie książki talmudyczne. Właściciele, Jehoszua Heszel ben Cwi Hirsz i Szlomo ben ha-Kadosz Meir, sprowadzili sprzęt drukarski z Niemiec, z Solzbachu lub Fürtch. Przy pomocy zecerów Arje Leiba Hurwica i Naftalego Hirca ben Barucha z Żółkwi oraz drukarza Aleksandra Sendera ben Icchaka z Żółkwi wydano 10 tytułów książek hebrajskich. Drukarnia została zamknięta w 1770 r.           

ŻółkiewBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Żółkiew była w I Rzeczpospolitej największym ośrodkiem drukarstwa hebrajskiego oraz handlu książką hebrajską - do końca XVIII w. ukazało się tutaj 558 tytułów ksiąg. W ostatnich dwóch dekadach XVII w. na ziemiach polskich brakowało drukarni hebrajskiej, dlatego żydowska społeczność Żółkwi sprowadzała wówczas potrzebne jej publikacje (przede wszystkim służące do nauki książki i modlitewniki), niekiedy aż z Włoch i Holandii . Powstała (dzięki przywilejowi Jana III Sobieskiego z 1 XI 1690 r.) w 1692 lub 1693 r. oficyna w Żółkwi zastąpiła upadłe w II połowie XVII w. drukarnie w Krakowie i Lublinie.

Żółkiewska drukarnia została uruchomiona przez handlującego książką żydowską na ziemiach polskich drukarza z Amsterdamu, Uriego Fajwusza ben Aarona ha-Lewiego. Jego potomkowie, należący do dwóch rodzin Madfelsów i Letteris, prowadzili żółkiewską drukarnię aż do 1828 r. Uri zatrudnił w Żółkwi swoich amsterdamskich współpracowników: zecera Josefa Wehlem ben Szlomo (w Żółkwi pełnił rolę drukarza do 1696 r.) i presera Icchaka Zeliga ben Jehuda z Budin oraz jego syna; korektorem został Mosze ben Daniel z Rohatyna. Pierwsza drukarnia miała zezwolenie Jana III Sobieskiego na publikację tłumaczenia na jidysz Tanachu oraz swobodne rozpowszechnianie Biblii przez 10 lat  (podobne przyzwolenie wydał Waad Czterech Ziemstw). 

Założyciel żółkiewskiej oficyny zmarł w 1705 r. Zastąpił go syn, Chaim Dawid, a od 1724 r. drukarnię prowadzili “bracia drukarze” - dwaj synowie Chaima, Aaron oraz Gerszon (do czasu uzyskania przez nich pełnoletności obowiązki właściciela przejął Szlomo Wehle). W latach 1747-1749 pozostawał pod opieką Chaima Dawida (syna Aarona ben Chaim Dawid) oraz jego stryja Gerszona, którzy odnowili materiał typograficzny i znacznie poprawili jakość drukowanych książek. Przez krótki czas po 1749 r. w Żółkwi działały dwie oficyny, drugą drukarnię złożyła bowiem córka drukarza Aarona, Jehudit, będąca żoną Dawida ben Menachema Mana (jego imię widnieje na drukach). Ok. 1750 r. prawdopodbnie utworzono z nich spółkę drukarską. Wówczas rozpoczęto wytłaczać na księgach imiona trzech drukarzy, czasami zastępowane określeniem “wnukowie Uriego Fajbusza ben Aarona ha-Lewiego”. Pierwszą publikacją poświadczającą to połączenie oficyn był tom Chochmat Szlomo Szlomo ben Jechiela Lurii. Ten etap w historii żółkiewskich drukarni zamknęła epidemia dżumy w 1770 r., podczas której prawdopodobnie zmarł Gerszon ben Dawid.

Po trwającej około roku przerwie, Dawid ben Menachem Man ze szwagrem Aaronem ha-Lewim Segalem, przy pomocy stryja Zeewa Wolfa ben Gerszona Segala Letteris, wznowił działalność drukarni. Spółka wydawała książki do 1778 r., do rozpadu z powodu konfliktu między jej członkami. Przez cztery następne lata każdy z nich prowadził własną oficynę. W 1782 r. zmarł Dawid, a drukarnię przejęła jego żona Jehudit. W tym samym roku władze austriackie (po rozbiorze Polski) zadecydowały o przeniesieniu oficyn do oddalonego o 40 km. Lwowa - tam mogły pozostawać pod kontrolą urzędników (szczegółowemu nadzorowi podlegały także książki sprowadzane z zagranicy). Niezależnie od tej decyzji, na drukarnie nałożono podatek w wysokości 20 czerwieńców na rok od każdej oficyny.

Wznowienie wydawania książek hebrajskich w Żółkwi nastąpiło w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. Najpierw, w 1792 r. (oficjalne zezwolenie wydano dopiero 3 VIII 1793 r.), Awraham Jehuda Lejb ben Meir Majerhofer z doświadczonym lwowskim drukarzem Mordechajem ben Chaim ben Uri Rubinsztajnem z Żółkwi otworzyli nową drukarnię (w 1797 r., po pięciu latach wspólnicy rozstali się i rozpoczęli indywidualną działalność  - Majerhofer prowadził drukarnię do swojej śmierci w 1811 r., Rubinsztajn wraz z synem Urim Cwi otworzył własną drukarnię). Następnie, w 1794 r., Gerszon Letteris, syn Zeewa Wolfa, przeniósł do Żółkwi część lwowskich drukarni swojego ojca. Jego drukarnia działał w Żółkwi aż do 1828 r.  

SławutaBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Sławucka oficyna hebrajska powstała w 1791 r., za zezwoleniem właściciela miasta księcia Eustachego Sanguszki. Założył ją pochodzący z Korca miejski rabin, Mosze Spiro ben Pinchas. W 1798 lub 1799 r. wspólnikami Spiro zostali Dow Ber ben Pesach oraz Jaakow ben Mosze (prawdopodobnie syn drukarza). Drukarnia zatrudniała zecerów: Awrahama Cwi ben Eliezera Kaca, Gerszona ben Mosze, Jehudę Cwi ben Jaakowa oraz Josefa Jehudę ben Awrahama Aba; oraz preserów: Eliezera ben Cwi Hirsza, Jehudę Lejba ben Binjamina oraz Szlomo Elijahu ben Cwi Hirsza.

Oficyna funkcjonowała do 1836 r., do końca XVIII w. wydano w niej czcionkami hebrajskimi 21 tytułów. Yohanan Petrowsky-Shtern podaje, że Szapirowie używali w swojej drukarni aż 17 maszyn oraz czcionek o łącznym ciężarze 11 200 kilogramów [2].

opracowała Agnieszka Karczewska

 

Bibliografia:

• K. Pilarczyk, Drukowana książka hebrajska a religia. Vademecum bibliologiczne, Kraków 2012;
• K. Pilarczyk, Leksykon drukarzy ksiąg hebrajskich w Polsce (XVI-XVIII wiek), Kraków 2004.
• M. Kwiatkowska, Rola Żydów w rozwoju polskiego rynku książki pod panowaniem rosyjskim (1815-1914). Geografia oficyn, [w:] Rola Żydów w rozwoju gospodarczym ziem polskich, red. J. Skodlarski, A. Pieczewski, Łódź 2014, s. 119-131;
• Y. Petrowsky-Shtern, Sztetl. Rozkwit i upadek żydowskich miasteczek na Kresach Wschodnich, tłum. J. Gilewicz, Kraków 2014.

[1] Y. Petrowsky-Stehrn, Sztetl. Rozkwit i upadek żydowskich miasteczek na Kresach Wschodnich, tłum. J. Gilewicz, Kraków 2014, s. 287.
[2] Y. Petrowsky-Shtern, dz. cyt., s. 249.