Szlakiem jesziw Białorusi

Miasta na szlaku: Wołożyn - Słonim - Mir - Nowogródek - Raduń.Bezpośredni odnośnik do tego akapitu

WołożynBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Żydzi mieszkali w Wołożynie od XVI w. W 1897 r. stanowili 55% mieszkańców miasta. W przeddzień Holokaustu mieszkało tu blisko 3000 Żydów, stanowiących ponad połowę populacji. 

Jesziwa została założona w 1803 r. przez rabina Haima ben Itzhaka, wiodącego ucznia wielkiego rabina Eliasza Zalmana z Wilna znanego jako Gaon z Wilna. By przekonać uczonych do nowej instytucji, ustanowiono dwie mądre zasady: (1) przyjmowania tylko kandydatów już wyróżniających się w studiach nad Talmudem oraz (2) obalenia średniowiecznego zwyczaju przydzielania studentów do gospodarstw (zmienianych codziennie), w których otrzymywaliby oni darmowe posiłki; od tej pory studenci musieli być albo utrzymywani przez instytucję, albo niezależni  finansowo.  Wskutek tego uczeni zamożni i biedniejsi ściągali do Wołożyna ze wszystkich stron Rosji i reszty Europy. Stał się on wiodącym ośrodkiem żydowskiej edukacji, wypuszczając na świat znamienitych rabinów bezustannie przez ponad 200 lat.

W ciągu dekady od powstania liczba uczniów jesziwy wzrosła z 10 do 100.  Dziesięć lat później sięgnęła 200 osób. Jesziwa stała się instytucją na tyle znaczącą, że kiedy Napoleon najechał na ten region został wydany specjalny edykt aby zabezpieczyć głównego rabina Wołożyna, jego szkoły oraz instytucje edukacyjne, oraz by służyć mu wszelka pomocą i opieką.

Program edukacyjny jesziwy składał się z dwóch części:

1) miał być barierą przeciwko rozprzestrzeniającemu się chasydyzmowi oraz
2) przekazywać metodę studiowania Talmudu, która nie byłaby pilpul, tak jak chciałby tego nauczyciel Rabina Chaima, Gaon z Wilna.

Pilpul pochodzi od słowa pilpel oznaczającego "pieprzny" lub "pikantny" i odnosi się do metody, według której tekst Talmudu zostaje logicznie rozkładany na części pierwsze w każdy możliwy sposób aby udowodnić lub obalić centralną tezę poprzez antytezy oraz syntezy. Staje się ćwiczeniem pedagogicznym wyostrzającym umysł osób zaangażowanych w to intelektualne starcie. Skutki tego to jednak dzielenie włosa na czworo i niepotrzebna argumentacja. Gaon z Wilna kwestionował pilpul naciskając na powrót do dosłownych znaczeń tekstu,  czego celem miały być narodziny halacha – praktyki religijnej. Rabin Haim z Wołożyna był przekonany, że sukces Chasydyzmu był konsekwencją takiego właśnie przeintelektualizowania badań Tory oraz pragnienia zwyczajnych Żydów by zwyczajnie wykonywać boską wolę wyrażoną przez mitzvot (przykazania). W swojej książce Negesh Hahaim ('Żyjąca Dusza') wyniósł badania Tory na najwyższy poziom dostępny w judaizmie – poziom wspólnoty z Bogiem.

Po śmierci rabina Haima w 1821 r. przewodnictwo instytucji zostało przejęte przez jego syna, rabina Isaaca, który zdołał zdobyć od rosyjskiego ministerstwa edukacji oficjalne uznanie dla jesziwy. Gdy umierał w 1849 r., przywództwo dzielił z rabinem Naphtalim Zevi Yehudah Berlinem oraz rabinem Yosefem Baerem Soloveichikiem.

Jednak przyszłość jesziwy nigdy nie była spokojna.  Z jednej strony była atakowana przez rosyjski establishment usiłujący ograniczyć natężenie żydowskiej edukacji nalegając na włączanie świeckich dziedzin do programu nauczania. Z drugiej strony wybuchły wewnętrzne dysputy między rabinami Berlinem a Soloveichikiem, oraz między pilpulistami a anty-pilpulistami.

W 1892 r. rosyjskie władze nalegały by jesziwa, jako prywatna otwarta instytucja edukacyjna, oferowała ogólne nauki świeckie przez co najmniej trzy godziny dziennie. Rabin Berlin odmówił uznania nakazu. Jesziwa została zamknięta, a wszyscy rabini oraz uczniowie wypędzeni z Wołożyna. Trzy lata później została jednak otwarta ponownie i pozostała otwarta aż do I wojny światowej, wybuch której wymusił jej przeniesienie do Mińska. Jesziwa wznowiła aktywność w Wołożynie w 1921 r., ale była znacznie mniejsza i z mniejszymi wpływami. W  momencie wybuchu II wojny światowej uczęszczało do niej 64 uczniów studiujących pod kierunkiem rabina Yaacova Shapira (zm. 1936 r.) oraz jego zięcia, rabina Hayima Wulkina, który zmarł podczas Holokaustu.

Wielu absolwentów wołożyńskiej jesziwy zostało uznanymi hebraistami oraz publicznymi przywódcami, a najsławniejszymi z nich byli H. N. Bialik – izraelski poeta narodowy, oraz M. J. Berdyczewski – znakomity pisarz. 

SłonimBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Obecność Żydów w Słonimie została zarejestrowana po raz pierwszy w 1583 r., kiedy to został ustanowiony specjalny podatek – "srebshzizna," z którego wyłączeni byli tylko kupcy. Żydzi byli znani jako kupcy pszenicy i drewna, jako producenci napojów alkoholowych oraz rzemieślnicy. W rezultacie, sytuacja społeczności żydowskiej była tak dobra, że w 1642 r. została tam zbudowana wspaniała kamienna synagoga. W 1766 r. populacja Żydów sięgnęła 1154 osób w Słonimie oraz okolicach; 5700 w 1846 r.; 11435 (78% całej populacji) w 1897 r.; 6.917 (71.7%) w 1921 r.; i 8605 (52.95%) w 1931 r.

W XIX w. Żydzi zajmowali się hurtowym handlem drewnem, futrami oraz skórą, transportami i zaopatrzeniem dla armii, zakładami żelaznymi, maszynerią rolniczą, zapałkami, garbarniami, tartakami, oraz cegielniami. Żydzi zawiadywali również młynem parowym. Pierwsza fabryka tkanin w Słonimie została założona w 1826 r. przez Żyda, zatrudniała 35 pracowników, z których 20 również było Żydami. Pod koniec XIX i na początku XX w. Żydzi zajmowali się produkcją wełnianych szalików, zasłon, drożdży, zapałek, maszyn rolniczych oraz żydowskich przedmiotów rytualnych.

Dziś Słonim jest znany dzięki słonimskiej dynastii chasydzkiej, która tu się narodziła.  Założycielem dynastii był rabin Abraham Ben Isaac Mattathias Weinberg (1804–1883), który po tym jak zarządzał jesziwą w Słonimie w zwyczajowym litewskim stylu nauczania, był pod wpływem dwóch wielkich chasydzkich nauczycieli: Noego z Lachowicz oraz Mojżesza z Kobrynia. Kiedy Mojżesz zmarł, Abraham objął rolę cadyka (chasydzkiego mistrza) i stał się jednym z głównych rabinów swojego czasu. Jego wpływ rozciągał się głównie na północno-zachodnią część województwa poleskiego, Polski–Litwy, pomiędzy miastami: Słonimiem a Brześciem, oraz między Kobryniem a Baranowicami. 

Do tekstów Abrahama wliczają się Ḥesed le-Avraham (1886 r.) oraz Yesod ha-Avodah (1892 r.). Te dzieła, które traktują o zasadach jego nauczań chasydzkich, świadczą o nim jako uczonym. Promował prowadzenie badań nad Torą dla samych badań, modlitwę z poświęceniem (devekut), miłość i strach przed Stwórcą, pokorę i przekonanie. Widział ascetyzm i żałobę jako metody pokutnicze.

Za życia Abrahama jego wnuk Noah (zm. 1927 r.) emigrował do Ziemi Izraelskiej i osiadł w Tyberiadzie, ustanawiając w ten sposób Slonim Hasidim – specjalne miejsce w historii chasydyzmu w Izraelu od XIX w.

Rabin Samuel Weinberg (zm. 1916 r.) był następcą Abrahama jako rabin i zasłynął z wspierania życia religijnego oraz instytucji, jak również ze zbierania środków dla żydowskiej społeczności w Izraelu.  Pod wodzą Samuela, dynastia słonimska stała się sławna poza własnymi kręgami za sprawą swoich specjalnych chasydzkich melodii.

Po śmierci Samuela, powstał rozłam w Slonimer Ḥasidim. Jego najstarszy syn, Issachar Aryeh (zm. 1928 r.), odziedziczył pozycję ojca w Słonimie, jednak większość jako swojego przywódcę wybrała młodszego syna, Abrahama (zm. 1933 r.). Issachar przeprowadził się do Białegostoku, a potem Baranowic. W 1918 r. Abraham II założył dużą jesziwę w Baranowicach nazwaną Torat Ḥesed, gdzie litewsko–żydowskie nauczanie oraz chasydyzm były połączone. Podróżował do Palestyny aby odwiedzić swoich Hasidim tam żyjących (w 1929 i 1933 r.). Jego następcą w Baranowicach był syn Solomon, który zmarł podczas Holokaustu w 1943 r. razem z wieloma bratnimi Hasidim.

W 1942 r. Slonim Ḥasidim w Jerozolimie ustanowili Yeshivat Slonim Beit Avraham. W 1955 r. Slonim Ḥasidim jako swojego przywódcę (admor) wybrali Abrahama (III) syna Noego (wspomnianego wyżej), który za młodu wyemigrował do Erez Israel.

Obecnie jest dwóch słonimskich rabinów, obaj w Izraelu: jeden przebywa w Jerozolimie (odłam baranowicki), a drugi w Bnei Brak (odłam słonimski). Potocznie stronę jerozolimską nazywa się "Białą" (Veissa), a stronę Bnei Brak "Czarną" (Shvartza), jako odniesienie do ich nastawień politycznych: w żargonie Haredim biały oznacza większy liberalizm, natomiast czarny oznacza konserwatyzm. Frakcje są odróżniane dzięki odmiennej pisowni w języku hebrajskim, sekta jerozolimska jest zapisywana jako סלונים podczas gdy sekta Bnei Brak jest znana jako סלאנים. Dziś są to dwie odrębne grupy z wieloma dzielącymi je różnicami.

Poprzedni słonimski rebe Jerozolimy, rabin Sholom Noach Berezovsky (1911–2000) napisał Netivot Shalom, komentarz do tygodniowych sekcji Tory, bardzo popularny nawet poza kręgami chasydzkimi.

MirBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Zapiski wskazują, że Żydzi osiedlili się w Mirze na początku XVII w. i w przeciągu kilku lat ich liczba szybko wzrosła, głównie za sprawą dwóch urządzanych tam jarmarków ściągających handlarzy z Litwy i Polski. W 1685 r. dysputa dotycząca specjalnych podatków i ograniczeń handlowych nałożonych na Żydów została zauważona przez rodzinę królewską Radziwiłłów, właścicieli miasta, która poinstruowała zarządcę miasta, aby respektował prawa Żydów i powstrzymał się przed osądzaniem lub ingerowaniem w ich wewnętrzne sprawy.

W pierwszych dekadach XVIII w., społeczność żydowska w Mirze znacznie wzrosła. W 1815 r. Samuel Tiktinski (zm. 1835 r.), kupiec o znaczących zasobach oraz talmudyczny uczony zebrał grupę młodzieży z Miru i zaczął udzielać im regularnych nauk, z własnej kieszeni pokrywając koszty związane z ich utrzymaniem. Jego syn Abraham (zm. 1835 r.) pomagał w nauczaniu i zarządzaniu, ale w miarę wzrostu liczby uczniów w 1823 r. Samuel przeniósł na niego cały ciężar administracyjny. Zabrał się do tego zadania z bezinteresownym poświęceniem. Oprócz nauczania, dbał o to, by rozbudzić w innych ducha skupienia na modlitwie, wskazując siebie jako przykład. Zlikwidował powszechny zwyczaj, wedle którego uczniowie spożywali posiłki każdego dnia z inną rodziną, zwiększającą w ten sposób swój status.

Sława jesziwy sięgała coraz dalej i gdy Abraham nie był już zdolny dalej jej finansować z własnych środków zaczął szukać pomocy z zewnątrz.  Zwolennicy jesziwy w Wołożynie oskarżali tę w Mirze o odbieranie jej zwolenników. Sprawę postawiono przed rabinem Abrahamem Abele z Wilna, który zawyrokował na korzyść Miru.

Zarówno Samuel jak Abraham zmarli w 1835 r., a rabin Joseph David, rabin Miru, został wyznaczony na głowę jesziwy. W 1850 r. jedyny syn Samuela, Ḥayyim Leib (1824–1899) został wyznaczony na dyrektora jesziwy, co rozpoczęło nową erę. Oprócz znakomitego poziomu nauczania, Ḥayyim Leib odznaczył się talentem do nauczania własnymi metodami. Odżegnywał się od pilpul, nalegał na to, by każdy uczeń poświęcił się wyłącznie tekstom i komentarzom jeśli chciał osiągnąć ich prawdziwe zrozumienie. Jesziwa odgrywała główną rolę w duchowym życiu społeczności.

W 1878 i ponownie w 1892 r. jesziwa spłonęła w pożarach, które ogarnęły miasto, a teksty Ḥayyima Leiba, zachowane wciąż w formie rękopisów, zostały zniszczone razem z nią. Pracował on niestrudzenie, aby budynki zostały odbudowane. Zdołał zdobyć wsparcie Clary de Hitsch oraz rodziny Rothschildów.

Podczas Holokaustu uczniowie jesziwy zostali ocaleni uciekając do Szanghaju dzięki wizom wydanym przez Chiune Sugiharę, japońskiego konsula w Kownie na Litwie. Ocalił życia ponad 6000 Żydów szukających azylu i został jedynym Japończykiem odznaczonym tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Po wojnie (w 1947 r.) jesziwa została przeniesiona na Brooklyn w Nowym Yorku (Mir Yeshivah Central Institute). Niektórzy z jej uczonych dołączyli do Mirskiej Jesziwy w Jerozolimie, uznanej za jeden z wzorcowych ośrodków studiowania Tory na świecie.

NowogródekBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Społeczność żydowska w Nowogródku, jedna z najstarszych na Litwie, po raz pierwszy wspomniana była w 1529 r.. W 1563 r., na żądanie mieszkańców, król Zygmunt August nakazał, by Żydzi przenieśli się na jedną z dwóch ulic z dala od centrum, gdzie zostało dla nich przeznaczone miejsce na wybudowanie domów. W 1576 r. król Stefan Batory potwierdził wszystkie uprzednie prawa nowogródzkich Żydów oraz innych Żydów na Litwie. Według decyzji Sejmiku Prowincji Litewskiej z 1623 r., nowogródzcy Żydzi podlegali jurysdykcji społeczności brzeskiej. W społeczności oraz okolicznych wioskach w 1765 r. było 893 osoby płacące pogłówne. Liczba żydowskich mieszkańców sięgnęła 2756 osób w 1847 r., natomiast w 1897 r. już 5105 (63,5% całej populacji).

Nowogródek stał się domem dwóch znaczących rabinów drugiej połowy XIX w.: Yehiela Michaela Epsteina (1829–1908) rabina i halachicznego autorytetu, oraz Yosefa Yozla Horowitza (1847–1919) z ruchu musar, znanego także jako Starzec z Nowogódka.

Epstein urodził się w Bobrujsku na Białorusi. Studiował w Wołożynie pod kierunkiem R. Isaaca z Wołożyna od 1842 r. Z początku niechętny wstąpieniu w stan rabinacki, został przekonany przez rabina ze swojego rodzinnego miasta, R. Elijah Goldberga, który wyznaczył go oficjalnie. W 1862 r. został przydzielony na swój pierwszy rabinat w Nowozybkowie, w którym było wielu Chabad Ḥasidim. W tym czasie odwiedzał R. Menachema Mendla z Lubawicz, autora Zemah Zedek, od którego również otrzymał powołanie.  W ten sposób załatał podział między dwoma wielkimi ruchami Mitnagdim oraz Hasidim.  

W 1847 r.  został wyznaczony jako rabin Nowogródka, gdzie pozostał aż do swojej śmierci. Według Epsteina, podstawowy cel studiów nad Torą nie jest dialektycznym i kazuistycznym ćwiczeniem, "przenoszeniem gór z korzeniami", a osiągnięciem definitywnej wiedzy na temat halachy. Wykazywał w swoich nauczaniach wyraźną skłonność ku pobłażliwości: Gdy napotkasz jakikolwiek problem związany z zakazami Tory, najpierw musisz założyć, że jest dozwolony, a tylko gdy uważnie przestudiujesz teksty źródłowe i nie znajdziesz żadnej szansy na pobłażliwość, wtedy musisz uznać coś za zakazane.

Sława R. Epsteina leży w jego Arukh ha-Shulḥan (Urządzanie Stołu), które, jak wyjaśniał, jest potrzebne aby uaktualnić Shulḥan Arukh (Nakryty Stół – wielki Kodeks żydowskiego prawa, opracowany przez Josepha Karo w 1563 roku).  

Pod koniec XIX wieku Nowogródek stał się jednym z ośrodków ruchu Musar, po tym jak w 1896 Joseph Hurwitz (jeden z najznamienitszych wyznawców Israela Salantera i przywódca ruchu Musar) ufundował jesziwę.

Ruch MusarBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Ruch Musar, stworzony i rozwinięty przez Israela Lipkina (Salantera) (1810–1883) stał się trzecim znacznym ruchem w ortodoksyjnym judaizmie w Europie Wschodniej po Mitnaggdim i chasydyzmie. Jednym z podstawowych założeń było to, że ani intelektualne studia nad Torą ani ekstatyczne praktyki religijne nie wymagały powstania lepszego bytu ludzkiego. Celem Musar było wyniesienie etyki i zachowania, zwłaszcza poprzez trwogę przed Bogiem, do poziomu przewodniej wartości religijnej. Z psychologicznego punktu widzenia, odkruszane było ego jednostki, ta struktura domagająca się wysokiego mniemania o sobie, respektu, rozpoznawalności, posiadania, a zastępowane pokorą, trwogą przed grzechem, koleżeństwem, samodoskonaleniem i oddaniem boskim przykazaniom. W ten sposób ruch Musar nie plasował się pomiędzy Mitnaggdim a chasydyzmem, a stał się trzecim, uzupełniającym nurtem.

Pierwotnym celem nauk metody Musar byli przywódcy i klasa średnia społeczności żydowskich, ale wypracowane nawyki i zachowania okazały się zbyt trudne do przezwyciężenia. I właśnie dlatego cel został przekierowany na młodsze pokolenie w jeszybocie.

Formalnie, ruch Musar oparty był o studia nad literaturą dotyczącą etyki, ale zawierał również ćwiczenia duchowe, spowiedzi oraz recytacje wersetów. W "minimalistycznym" jeszybocie musar, przez przynajmniej pół godziny dziennie oddawano się wspólnemu studiowaniu jednego z tekstów, intonując je w tej samej tęsknej melodii. Jedność była wymagana tylko w ramach używanej melodii, każdemu uczniowi wolno było czytać książkę, którą sam wybrał. Pobożni uczniowie musar często zbierali się w małych grupkach na pewien czas aby recytować konkretne powiedzenie musar i uzyskać właściwy nastrój musar. Większe grupy tworzyły musar berzhe, w których brały wspólnie udział i osiągały ten sam nastrój w bardziej rozciągnięty w czasie sposób. W tych jeszybotach umysł ucznia był kształtowany przez emocjonalne braterstwo z innymi uczniami oraz wpływ mashgi'ah (dyrektora duchowego). W tym pełnym emocji życiu, intelektualne studia nad Talmudem zostały objęte atmosferą tworzoną przez musar.

O rabinie Salanterze mówiono, że ma wyjątkowy intelekt. Raz zdarzyło się, że pewien cynik spróbował ukazać go jako kogoś, kto nie posiada wyjątkowej znajomości Tory. Zwyczajem wykładowcy było przedstawiać przed zajęciami długą listę poruszanych zagadnień i źródeł aby inni mogli się przygotować. Dzień przez wykładem zamieszczano listę 8 do 10 źródeł z Talmudu, opracowań Maimonidesa i Rashiego.

Cynik w tajemnicy usunął listę zamieszczoną przez rabina Salantera i podmienił na całkiem inną. Co więcej, źródła na liście były zupełnie niezwiązane, jedno nie miało nic wspólnego z drugim.

Kiedy rabin Salanter przyszedł na salę wykładową pięć minut przed wyznaczonym czasem i zobaczył podmienioną listę zrozumiał co się stało. Niemniej jednak wygłosił wykład wedle  podmienionych źródeł w spójny i poruszający sposób. Odnalazł fundamentalne wątki w tematach, które powierzchownie były ze sobą niepowiązane. Wymagało to rzadkiego geniuszu.

Kryzysowi jeszybotu spowodowanemu przez wpływy świeckie takie jak Bund, ogólnie trendy rewolucji socjalistycznej, Syjonizm i Haskala przeciwdziałał wpływ ruchu Musar. Pierwotny cel Israela Salantera był w znacznej mierze osiągnięty, chociaż niebezpośrednio. "Musernicy" którzy wstąpili w wyższe kręgi życia w sztetlu byli natchnieni nowym, dumnym, rygorystycznym duchem zrodzonym z musar i wspólnego poczucia tożsamości.

Potem pojawił się rabin Yosef Yozel Horowitz (1847–1919) – Starzec z Nowogródka. Był on wyjątkową postacią: do osiągnięcia wieku 27 lat pracował w zakładzie swojego teścia. Podróżując do Memla spotkał rabina Yisraela Salantera, który wtedy był tam rabinem. Po wizycie na kilku lekcjach Salantera i spotkaniu z nim zdecydował zamknąć interes, opuścić Shvekesna [Szweksznię] i studiować Torę i musar w pełnym wymiarze czasu w jesziwie w Kownie.  Po tym jak jego żona zmarła przy porodzie, powierzył swoje dzieci rodzinie i na półtora roku zamknął się w pokoju. Ostatecznie władze zmusiły go do wyjścia. Jego rabini z jesziwy przekonali go do ponownego ożenku, mając nadzieję, że położy to kres jego izolacjonistycznym tendencjom. Zgodził się, ale pod warunkiem, że będzie mu wolno pozostać w odosobnieniu przez cały tydzień oprócz szabatu i świąt.

Między 1893 a 1894 r. Horwitz zaczął odwiedzać rabina Simchę Zissela Ziva w Kielmach. Rabin Simcha Zissel przekonał Horwitza do podjęcia próby przeciwdziałania ruchowi Haskali (Oświecenia). Opuścił swoje odosobnienie i założył sieć jeszybotów w 20 polskich i rosyjskich miastach, między innymi w: Szawlach, Dźwińsku, Mińsku, Warszawie, Berdyczowie, Nowogródku, Odessie, Lidzie i Zetlu. Jeszybot w Berdyczowie miał dwustu uczniów.

Następnie stworzył coś nowego: Yeshiva Gedolah (Wielka Jesziwa) w Nowogródku, gdzie uczniowie wielu jesziw przez niego założonych przybyli by studiować. Do jesziwy zapisanych było ponad 300 uczniów.  Opracował tam coś znanego jako "maksymalistyczny" trend w jeszybotach musar, tak zwany "styl nowogródzki". Stosował głęboko psychologiczne podejście. Wliczało się w to nie tylko wiele godzin poświęconych na studia nad tekstami musar, z zastosowaniem możliwie tęsknej melodii bez większej lekkości, lecz również to, iż studenci uczeni byli samodyscypliny przez serie peules af... ('działania by...'). Takie działania były obliczone na podporządkowanie naturalnych instynktów próżności, wyliczeń ekonomicznych lub miłości do materialnych dóbr. Dla przykładu, uczeń mógł dostać polecenie by pójść do apteki i poprosić o coś niepasującego, na przykład gwoździe, by zadawać się z dobrze ubranymi osobami samemu mając na sobie tylko szmaty, lub by wejść do pociągu bez grosza przy sobie. Wedle metody nowogródzkiej, człowiek ćwiczył nie tylko, by przezwyciężyć swoją zwierzęcą oraz społeczną naturę, ale także by sprawdzić, czy robił to z całkowitą głębią emocjonalną.

Chaim Grade w swojej pierwszej powieści Jesziwa opisał to jak następuje: Gdy zapytasz nowogródczanina 'Jak się masz' prawdziwym znaczeniem jest 'Jak ma się twoja żydowskość? Poczyniłeś postępy w swojej duchowości?'

Kiedy wybuchła I wojna światowa, Horwitz zdecydował przenieść jesziwę z dala od granicy, do Homla, a potem w 1917 r. przeniósł ją ponownie, do Kijowa, gdzie założył cztery kolejne Wielkie Jesziwy.  Podczas święta Sukkot w 1919 r., Rosjanie rozpętali serią pogromów w Kijowie, w których zginęły setki Żydów. Wielu Żydów w okolicy szukało schronienia w domu Horwitza, wierząc, że zostaną ocaleni ze względu na niego. Podczas Simchat Tora (Radość Tory – ostatni dzień święta), sytuacja się pogorszyła, ale Horwitz poinstruował uczniów by przeprowadzono tańce jak zawsze. Biorący udział w zamieszkach wypalili w stronę jego okien. Wszyscy padli na podłogę – oprócz Horwitza, który nadal stał u szczytu stołu, z ceremonialnym pucharem Kiddush w ręce.

Po zakończeniu Sukkot, epidemia tyfusu wybuchła w Kijowie, pochłaniając życia tysięcy mieszkańców. Dom Horwitza wkrótce pełen był chorych, którymi opiekował się on osobiście. Dwa miesiące później sam się zaraził i nigdy nie wyleczył. Zmarł 9 grudnia 1919 r. Żydzi Kijowa i przedmieść ciągnęli gromadnie na jego pogrzeb.

43 lata później jego uczniowie przenieśli trumnę do Izraela, a w lecie 1963 r. jego ciało zostało przeniesione na cmentarz Har HaMenuchot w Jerozolimie.  

Wszystkie jesziwy w nowogródzkim stylu zakładane w Europie były nazywane "Jesziwa Beis Yosef" na cześć Horwitza. Za wyjątkiem Gateshead Talmudical College w Anglii, nazwanej oficjalnie "Yeshivas Beis Yosef" of Gateshead, wszystkie nowogródzkie jesziwy w Europie zostały zniszczone podczas Holokaustu.

RaduńBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Raduń zdobył znaczenie w XVI w. ponieważ był usytuowany na drodze między Krakowem a Wilnem. W 1538 r. Żydom wciąż nie wolno było się tam osiedlać. W 1765 r. w Raduniu i regionie było 581 Żydów płacących pogłówne; w samym mieście w 1847 r. było 283 Żydów; 896 w 1897 r. oraz 671 (53.5%) w 1925 r.

Centrum duchowego życia Radunia była jesziwa założona w 1869 r. przez rabina Israela Mei ha–Kohena (1838–1933) (Ḥafec Chaim – tytuł jego pierwszej książki), który został jedną z najbardziej wpływowych osobistości we współczesnym judaizmie. Jego osobowość, pobożność, pokora obycia, czystość myśli i działań, zarówno jak jego książki, wywierały olbrzymi wpływ na przywódców religijnych i fascynowały masy, dla których stał się podziwianym mistrzem i przywódcą. Przypisywane mu są setki powiedzeń pełnych praktycznej mądrości, a o jego życiu głoszone są opowieści zarówno prawdziwe jak i legendy, wszystkie bogate w morały.

Odmówił on poświęcenia się życiu rabina, a po małżeństwie w Raduniu żył z małego sklepu spożywczego zarządzanego przez żonę, dla którego prowadził księgowość. Był także "księgowym" dla samego siebie, utrzymując codzienne zapiski swoich działań aby się upewnić, że nie zrobił niczego złego ani nie marnował czasu. Spędzał czas studiując Torę lub rozpowszechniając swoją wiedzę wśród innych, zwłaszcza prostych ludzi, których zawsze zachęcał do nauki, przestrzegania zasad oraz wiary. Ḥafec Chaim nie planował tworzyć jesziwy. Ciągnęło do niego jednak tak wielu uczniów, że do 1869 r. jego dom stał się znany jako "raduńska jesziwa" lub "jesziwa Ḥafec Chaim". 45 lat później jesziwa została przeniesiona do dużego, oddzielnego budynku, a R. Naphtali Trup został wyznaczony na jej dyrektora. Przez lata odpowiedzialność zapewniania bytu uczniom spoczywała na Ḥafec Chaimie, zadanie, w którym później pomagało mu jego trzech zięciów, dając mu więcej czasu na pisanie, publikowanie i rozprowadzanie książek.

Kiedy miał 35 lat wydał swoją pierwszą książkę – Ḥafec Chaim ('Pożądajacy życia'), anonimowo, w Wilnie (1873 r.). Zajmowała się tematem Lashon hara (Podłej mowy). W niej to zawarł on olbrzymie ilości źródeł z Tory, Talmudu oraz Rishonim (wczesnych komentatorów) na temat ostrości żydowskiego prawa wobec kupczenia wieściami i plotkarstwa. Lashon hara, oznaczające podłą mowę (lub, w luźnym tłumaczeniu – plotki, pomówienia i zniesławienia), jest czasem tłumaczone jako zakazy pomówień, ale w gruncie rzeczy dotyczy zakazów mówienia złych / nieprzyjemnych chociaż prawdziwych rzeczy o drugiej osobie.

W ciągu swojego życia, Hafez Hayyim kładł znaczny nacisk na staranne przestrzeganie tych praw, tak powszechnie ignorowanych pomimo faktu, że łamanie ich jest pogwałceniem licznych zakazów z Tory. W 1879 r. wydał inną książkę na ten temat, a w 1925 r. jeszcze jedną. Skomponował nawet specjalną modlitwę przeznaczoną do recytacji każdego ranka, prosząca o ochronę przed grzechami pomówień i plotek. Wedle popularnej legendy jeśli ktokolwiek miał zamiar plotkować w jego obecności, Ḥafec Chaim zwykł zasypiać aby nie tego nie słyszeć.  

Był zainteresowany nie tylko etyką i moralnym zachowaniem (muser), lecz również szczegółami przestrzegania zasad religii. Tym samym jego najlepiej znanym i najszerzej analizowanym dziełem jest sześciotomowe Mishnah Berurah (1894–1907), wyczerpujący komentarz dotyczący Shul han Arukh, Orah Hayyim zaakceptowane jako nieodłączny materiał źródłowy dla wszystkich codziennych zagadnień halachy. Sto lat później sześcioksiąg nadal jest analizowanym obiektem odniesień. Już w 1923 r. Ḥafec Chaim wyrażał chęć wyemigrowania do Izraela. W 1925 r. zaczął poważnie planować opuszczenie Radunia. Rabin Moshe Blum przyszedł mu z pomocą udzielając finansowego wsparcia. Ostatecznie Ḥafec Chaim nie wyjechał, po pierwsze z powodu nacisków ze strony przywódców jesziwy, zwłaszcza rabina Hayyima Ozera Grodsenskyego, a po drugie ponieważ zdrowie jego żony nie pozwalało jej podróżować. W liście z datą 3 Tevet 5686 (1926 r.), Ḥafec Chaim poszukiwał dobroczyńcy, który anonimowo udzielił mu wsparcia aby móc zwrócić mu pieniądze.

Ḥafec Chaim nie publikował swoich książek na potrzeby akademickie, a raczej tworzył je gdy widział potrzebę wzmocnienia pewnego aspektu żydowskiego życia, czasem interweniując osobiście aby wzmocnić naukę. Spośród 21 książek jakie wydał, na wspomnienie zasługują zwłaszcza: Ahavat Hesed (Loving Loving–kindness, 1888 r.) o różnych rodzajach dobroczynności; Mahaneh Yisrael (The Camp of Israel, 1881 r.), kodeks praktycznych praw dla żydowskich żołnierzy (w którym starał się by zapewniona była koszerna żywność dla żołnierzy stacjonujących w pobliżu żydowskich społeczności, oraz namawiając młodych mężczyzn do wczesnego ożenku by uniknąć poboru); Niddehei Yisrael (1894 r.) aby zachęcić Żydów, którzy wyjechali na Zachód do podtrzymywania lojalności wobec religii; różne książki o przestrzeganiu praw dotyczących diety, czystości rodziny oraz obowiązku studiów nad Torą; oraz Likutei Halakhot (1900–1925), wyczerpujące opracowanie praw ofiarnych znalezionych w Misznie z Seder Kodashim. Ponieważ miał nadzieję i wierzył w rychłe nadejście Mesjasza, podkreślał wagę badań nad prawem ofiarnym, wyznawania wiary w Świątyni oraz innych powiązanych spraw.

Ogólnie Hafec Chaim przyjął sztywno halachiczne [halakhic] podejście do współczesnych problemów aby lepiej podtrzymać i regulować granice pomiędzy judaizmem halachicznym a otaczającym go świeckim żydowskim społeczeństwem. Dodatkowo wiele napisanych przez niego ksiąg było bezpośrednią odpowiedzią na wyzwania edukacyjne jego czasów.

Hafec Chaim był również ostrożny względem komunizmu rozwijającego się po I wojnie światowej.

W ciągu swojego życia Hafec Chaim wiele podróżował, aby zdobyć poparcie dla wielu spraw Żydów. Był jednym z założycieli Agudat Israel i jednym z jego duchowych przywódców. Został wybrany by otworzyć Pierwsze Światowe Zgromadzenie w Agudat Israel (1912 r.).

Pomoc Ḥafeca Chaima pomogła wielu europejskim jeszybotom przetrwać finansowe problemy w okresie międzywojennym. Pod jego opieką został zorganizowany Va'ad ha–Yeshivot (komitet działający w imieniu jeszybotu) i skutecznie zgromadził potrzebne fundusze dla tych szkół. Po śmierci, jego imię unieśmiertelniło wiele jeszybotów i religijnych instytucji na całym świecie, nazywanych Ḥafeẓ Ḥayyim.

Opracował Michael Kagan