Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Tykocin - przewodnik

rus. Тыкоцин, yid. טיקטין

Niekiedy trzeba było pływać po wielkiej sali modlitewnej łódkami, by z aron ha-kodesz wyjąć zwoje Tory. Tak się zdarzyło chociażby podczas ostatniej powodzi w 1938 roku.

Relacja rabinów: Rawicza Arie , Szulmana Symchy i Mecenasa Tamira (Turka) [w :] Sefer Tiktin, s. 117.
Tykocin - przewodnik
Domy przy ulicy Piłsudskiego w Tykocinie, 2014, fot. Wioletta Wejman, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"

Święta Gmina Tiktin

W roku 1522 wojewoda trocki Gasztłołd zaprosił do zamieszkania w Tykocinie 9 Żydów z Grodna. W nadanym wtedy przywileju wyznaczono im miejsce do zamieszkania „na Kaczorowie za mostem” i zezwolono zbudować synagogę. Wyznaczono plac na cmentarz „za ogrodami, na pierwszej górze za rzeką”. Obok ratusza mogli wystawić kramnice i prowadzić wszelki handel. Od tej pory wyznawcy judaizmu mogli osiedlać się w Tykocinie, a dzięki korzystnym przywilejom liczba żydowskich mieszkańców miasta szybko rosła. W 1571 r. mieszkało tu 59 rodzin żydowskich, 236 polskich, 62 ruskie i 1 litewska.

Miasto było podzielone na dwie części, zachodnią - chrześcijańską i wschodnią żydowską, połączone biegnącą równolegle do rzeki Narew ulicą.

Centralnym punktem żydowskiej części miasta, nazywanej Kaczorowo, był zespół synagogalny. Budynek synagogi głównej wzniesiono w 1642 roku. Reprezentuje ona charakterystyczny dla ówczesnej Rzeczypospolitej typ synagogi dziewięciopolowej z bimą kaplicową. Masywna, murowana budowla, założona na planie kwadratu, początkowo była zwieńczona dachem pogrążonym z okalającą go attyką. Jednak po pożarze z roku 1736 zmieniono konstrukcję dachu na wysoki dach mansardowy. Do synagogi przylegają z dwu stron babińce, a od południowego-zachodu wieża. W dawnych czasach mieściło się w niej więzienie dla nieposłusznych członków gminy żydowskiej oraz mieszkanie rabina.

Zespół Synagogalny w Tykocinie, obecnie oddział Muzeum Podlaskiego, 2015, fot. Monika Tarajko. zbiory Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"
Zespół Synagogalny w Tykocinie, obecnie oddział Muzeum Podlaskiego, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"

Muzeum

Synagoga została rozgrabiona i zniszczona podczas II wojny światowej. Budynek podniesiono z ruin w latach 70. XX wieku i od 1977 roku mieści się w niej tykociński oddział Muzeum Podlaskiego. Główna siedziba muzeum znajduje się w dawnym Domu Talmudycznym, zbudowanym w XVIII w., zniszczonym i odbudowanym od fundamentów razem z synagogą. W budynku Synagogi Głównej możemy podziwiać wystrój malarski synagogi, jej wyposażenie, a w babińcu jest miejsce na wystawy czasowe. Muzeum jest czynne 6 dni w tygodniu, od wtorku do niedzieli. Budynek dawnej synagogi odwiedza kilkadziesiąt tysięcy zwiedzających rocznie.

Wnętrze synagogi (ekspozycja muzealna), 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"
Wnętrze synagogi (ekspozycja muzealna), 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"

W Tykocinie funkcjonowało kilka innych domów modlitwy, których budynki nie zachowały się.     

Bejt ha-midrasz „Chewra Chumesz” mieścił się w małym domku obok synagogi (obecnie to pusty plac między hotelem Villa Regent a fundamentami kramnic przy ul. Piłsudskiego). Modlili się tu Żydzi, którym nie starczyło umiejętności, aby studiować Gemarę lub Misznę, lecz ograniczali się jedynie do studiowania tzw. „paraszat ha-szawua” czyli rozdziału z Pięcioksięgu przeznaczonego do głośnego czytania w sobotę, dwóch rozdziałów Mikra czyli Biblii i jednego z „Targum” czyli przekładu Pisma Świętego. Byli to przeważnie ciężko pracujący robotnicy. Jedynie w szabat mogli urządzić sobie święte posiedzenia studiowania Tory. W sobotę przed wschodem słońca, na długo przed modlitwą poranną, zbierali się w swoim bejt midraszu, i studiowali „paraszat ha-szawua”. Po przestudiowaniu wszystkiego, zanim jeszcze rozpoczęła się poranna modlitwa szli do swego przyjaciela piekarza Menachema Kobylińskiego. Tam posilali się ciastem i filiżanką gorącej herbaty. W czasie Zagłady domek ten został doszczętnie zrujnowany.

Za: Małgorzata Choińska, Spacer po żydowskim Tykocinie

Rabin Maharam i Rebeka Tiktiner

Kahał tykociński obejmował swoją jurysdykcją mniejsze gminy w promieniu kilkudziesięciu kilometrów: 9 gmin ziemi bielskiej (Tykocin, Białystok, Boćki, Orla, Jasionówka, Augustów, Goniądz, Knyszyn, Rajgród), 4 gminy ziemi mielnickiej (Konstantynów, Łosice, Niemirów i Rossosz) oraz Siemiatycze z ziemi drohickiej. Jako jedno z trzynastu ziemstw wysyłał swoich przedstawicieli na obrady Sejmu Czterech Ziem (hebr. Waad Arba Aracot) - samorządowego organu decydującego o wewnętrznych sprawach gmin żydowskich w całym kraju.

Menachem Dawid ben Icchak, znany również jako Maharam z Tykocina, był miejscowym rabinem w XVI w. Był autorem wielu komentarzy i responsów rabinicznych, m.in „Księgi Mordechaj” wydanej w Krakowie w 1597 roku.

W historii zapisała się Rebeka, córka Meira z Tykocina (ur. przed 1550 - zm. 1605), przez większość życia mieszkająca w czeskiej Pradze, zasłynęła jako autorka napisanej w języku jidysz książki „Mejnekes Riwke” (hebr. Piastunka Rebeki), wydanej w Pradze w 1609 roku. Była ona skierowana do kobiet i dotyczyła roli kobiety w rodzinie i społeczności oraz wychowania dzieci żydowskich i potrzebie zapewnienia im wykształcenia, zarówno religijnego, jak i świeckiego.

Dziadek z buławą

Plac i pomnik Stefana Czarnieckiego, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"
Plac i pomnik Stefana Czarnieckiego, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"

W 1658 r. król Jan Kazimierz nadał dobra tykocińskie na własność hetmanowi Stefanowi Czarnieckiemu, w uznaniu jego zasług w wojnie ze Szwedami. Wnuk  Czarnieckiego, Jan Klemens Branicki, przebudował miasto nadając mu kształt urbanistyczny, który możemy podziwiać do dziś. Na środku utworzonego wówczas rynku stoi pomnik hetmana. Jak wspomina Księga Pamięci Tykocina, posąg ten był wśród tykocińskich Żydów nazywany popularnie „Zajde mit bulawe” czyli „Dziadek z buławą”.

Bogactwem Tykocina są liczne drewniane domy mieszkalne. Na jednym z nich wciąż możemy zobaczyć kolorowy witraż z gwiazdą Dawida, wstawiony tam przez jego przedwojennego gospodarza Chaima Zółtego. Z Tykocina wywodzi się rodzina Zamenhoffów, którą upamiętnia tablica na domu rodzinny Markusa Zamenhoffa, ojca Ludwika, twórcy języka esperanto.

Strażacy i aktorzy

Pod koniec XIX w. warunki gospodarcze w mieście pogorszyły się na tyle, że ponad połowa mieszkańców zmuszona była wyjechać z miasta. Wyjeżdżano do dużych miast, ale przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych. W Chicago powstało wówczas ziomkostwo „Waad Jocei Tiktin”.
Jednocześnie ożywiło się życie społeczne i kulturalne w miasteczku. Pod koniec XIX w. Żydzi i chrześcijanie z Tykocina powołali wspólnie straż ogniową. Przy straży zaczęła działać orkiestra złożona z 30 muzyków, jej dyrygentem był Abraham Turek (1872-1954). Pojawiły się publiczne biblioteki, przedstawienia teatralne i partie polityczne, m.in. syjonistyczna Chibat Cijon (hebr. Miłujący Syjon) i żydowska partia socjalistyczna Bund. W 1925 r. w Tykocinie uroczyście świętowano, z udziałem zaproszonych Polaków, otwarcie Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie.

Amatorska grupa teatralna z Tykocina przedstawia spektakl W. Szekspira „Król Lear”, 1920, zbiory Beit Hatfutsot, The Museum of the Jewish People, Photo Archive, Tel Awiw, dzięki uprzejmości Edny Meshulam
Amatorska grupa teatralna z Tykocina przedstawia spektakl W. Szekspira „Król Lear”, 1920, zbiory Beit Hatfutsot, The Museum of the Jewish People, Photo Archive, Tel Awiw, dzięki uprzejmości Edny Meshulam


Nawiązujący do teatralnych tradycji z okresu międzywojennego założono w połowie lat 80. XX w. Tykociński Teatr Amatorski. Tematyką spektakli jest historia i tradycja Tykocina, dawne tradycje religijne (bożonarodzeniowe i pasyjne) oraz tradycja i kultura żydowska. Wśród zrealizowanych przedstawień są m.in. „Pastorałka” Leona Schillera, „Gorzkie żale”, „Purymowe łakocie”, „Odwiedziny, czyli Szolem Alechem w Kasrylewce”. Reżyserem i opiekunem Teatru od wielu lat jest Janusz Kozłowski, a autorką scenariuszy Ewa Wroczyńska, wieloletnia dyrektorka tykocińskiego Muzeum.

Bracia Siemiatyccy

Z Tykocina pochodzili bracia Chaim i Zejdel Siemiatyccy, obaj studiowali w miejscowej jesziwie i uzyskali tradycyjne wykształcenie rabinackie. Chaim (ur. 1908) został poetą i pisarzem, tworzył wiersze opiewające piękno przyrody, w 1929 wyjechał do Wilna, opublikował tam tomiki „Ojsgesztrekte hent” (Wyciągnięte ręce, Warszawa 1935) i „Tropns toj” (Krople rosy, Warszawa 1938), w roku 1939 otrzymał nagrodę literacką im. I. L. Pereca. We wrześniu 1943 r. został rozstrzelany w masowej egzekucji w Ponarach pod Wilnem.

Zejdel Siemiatycki, po studiach rabinicznych w Tykocinie, Łomży i Mirze, wrócił do swego rodzinnego miasta i został nauczycielem.  Przeniósł się później do Warszawy, gdzie pracował jako rabin i działacz partii Agudat Israel reprezentującej ortodoksyjnych Żydów. W 1938  r. został rabinem sławnej jesziwy w Wołożynie, skąd w czasie wojny przeniósł się do Miru. Pod koniec roku 1940 razem z kilkuset studentami mirskiej jesziwy koleją transsyberyjską przejechali do Władywostoku, a stamtąd statkiem morskim do Japonii. W 1943 r. znalazł się w Londynie, gdzie kontynuował działalność jako rabin i wykładowca, znany jako Zejdel Tyktiner.

II wojna światowa i zagłada Żydów

Pod koniec września 1939 r. Tykocin zajęły wojska sowieckie i pozostały tu do czerwca 1941 r. Część polskich i żydowskich mieszkańców miasta została wówczas zesłana na Syberię.

Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej Tykocin znalazł się w niemieckiej strefie okupacyjnej. W dniach 25-26 VIII 1941 r. niemal wszyscy członkowie dwu i pół tysięcznej  żydowskiej społeczności Tykocina zostali poprowadzeni do znajdującego się ok. 6 km od miasta Lasu Łopuchowskiego i tam zamordowani przez Sonderkommando SS z Białegostoku. Mogiły masowe, które znajdują się w tym miejscu, są oznaczone symbolicznymi macewami i co roku odwiedzane przez tysiące ludzi, przede wszystkim młodzież żydowską z Izraela.

Las Łopuchowski - miejsce pamięci w miejscu egzekucji tykocińskich  Żydów, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"
Las Łopuchowski - miejsce pamięci w miejscu egzekucji tykocińskich  Żydów, 2015, fot. Monika Tarajko, zbiory cyfrowe Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN"

Cmentarz

Przy ulicy Strażackiej znajduje się jeden z najstarszych i największych pod względem powierzchni cmentarzy żydowskich w Polsce, jednak zachowało się na nim niewiele macew. Najstarsza z nich pochodzi z 1754 roku.

Stary żydowski cmentarz był pokryty ciężkimi, starymi macewami sprzed stuleci, były tu groby rabinów, gaonów i wielkich swego pokolenia. Grobami, do których zbliżano się, zdjąwszy buty, ze strachem i wielkim szacunkiem, grobami, wokół których powstawały legendy, macewami na wpół rozpadniętymi ze starości, ze szparami, w które ludzie w potrzebie drżącymi palcami wkładali kwitlech i od razu odczuwali ulgę w zbolałych sercach.

Menachem Turek, Życie i Zagłada Żydów tykocińskich podczas niemieckiej okupacji

Współczesność

Dziś w Tykocinie mieszka około dwu tysięcy mieszkańców. Dzięki panującej tam urokliwej atmosferze, zachowanemu układowi urbanistycznemu, pięknej okolicznej przyrodzie oraz muzeum w budynku synagogi miasteczko jest ważnym ośrodkiem turystyki kulturowej. Funkcjonuje tu kilka restauracji i niewielkich hoteli, a w okolicy działa wiele gospodarstw gościnnych. W jednym z hoteli dostępna jest działająca mykwa.

Warto zobaczyć

  • układ urbanistyczny miasta z bogato zdobioną, niską zabudową sięgającą XVIII w.
  • barokowy kościół parafialny pw. Trójcy Przenajświętszej, ul. 11 Listopada 2
  • alumnat wojskowy z XVII w., ul. Poświętna 1
  • cmentarz katolicki z kaplicą rodziny Glogerów, ul. 11 Listopada 2
  • cmentarz protestancki
  • dawny zespół klasztorny Bernardynów, obecnie dom pomocy społecznej, ul. Klasztorna 1
  • zamek (zrekonstruowany częściowo w XXI w.), ul. Puchalskiego 3

Okolice

Na północ od miasta rozciąga się Biebrzański Park Narodowy, a na południe Narwiański Park Narodowy. Przebiega tędy trasa Podlaskiego Szlaku Bocianiego.

Kiermusy (5 km) - niewielka miejscowość w której znajduje się zagroda hodowlana żubrów oraz 5 drewnianych domów, tzw. Dworskie Czworaki, obejmujące dworek, karczmę, basen, ośrodek SPA i Domek Rasputina. Znajdują się tam również zrekonstruowane granica polsko-rosyjska z 1832 r. i zamek Jantarowy Kasztel z XV w.

Choroszcz (21 km) - cmentarz żydowski założony w XVIII w., z około setką nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1834 r. Warto zobaczyć letni pałac Branickich, w którym mieści się muzeum. Ciekawymi zabytkami są również wieża ciśnień, klasztor Dominikanów i cerkiew prawosławna.

Białystok (30 km) - po żydowskiej społeczności w Białymstoku ocalały 3 budynki synagog, kilka kamienic, parę detali architektonicznych, pomniki, tablice pamiątkowe i cmentarz. W przebudowanej obecnie bożnicy Piaskower Bejt Midrasz znajduje się m.in. siedziba Fundacji L. Zamenhoffa. W synagodze Bejt Samuel działa ośrodek szkoleniowy Komendy Wojewódzkiej Policji, a w Bożnicy Cytronów - Galeria Sleńdzińskich. Główna Wielka Synagoga nie zachowała się. W jej miejscu stoi pomnik w kształcie kopuły dawnego budynku. Warto przejść także szlakiem białostockich fabrykantów, prowadzącym przez obiekty z przełomu XIX i XX w. W Białymstoku funkcjonuje obecnie niewielka społeczność żydowska podporządkowana Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie.

Łapy (33 km) - przy torach kolejowych pomiędzy Łapami a Osse znajduje się grób żydowskiej dziewczynki. Dziecko zginęło wyrzucone z pociągu wiozącego białostockich Żydów do obozu zagłady w Treblince. W mieście nie zachowały się zabytki żydowskie - na fundamentach zburzonej synagogi zbudowano po wojnie rozlewnię piwa. Warto zobaczyć zabytkowe osiedle kolejarskie i kościół.

Suraż (40 km) - na wzgórzu zachowany cmentarz żydowski z kon. XIX w. z pojedynczymi macewami i sarkofagami nietypowo zwróconymi w kierunku południowym. Warto zobaczyć 2 rynki - laicki i ruski oraz muzea: prywatne zbiory Archeologiczno- Etnograficzne Władysława Litwińczuka, gdzie znajduje się też waga i 2 macewy żydowskie, Muzeum Dziedzictwa Pokoleń oraz Muzeum Kapliczek.

Jedwabne (42 km) - cmentarz żydowski znajduje się tuż obok miejsca, w którym w dniu 10 lipca 1941 r. dokonano pogromu na jedwabieńskich Żydach. Dziś między drzewami można odnaleźć około trzydziestu granitowych kamieni nagrobnych.

Wysokie Mazowieckie (44 km) - cmentarz żydowski, na którym zachowało się około 60 nagrobków, w większości wykonanych z polnych kamieni granitowych. Najstarsza zidentyfikowana macewa pochodzi z 1860 r. Pomnik i tablica upamiętniające miejsca rozstrzelania ludności żydowskiej.

Zambrów (48 km) - XIX wieczny cmentarz żydowski, na którym znajduje się ok. 100 nagrobków. Najstarsza zidentyfikowana macewa pochodzi z 1890 r. W lasach w pobliżu wsi Kołaki Kościelne i Szumowo,  miejsce egzekucji ok. 2.000 Żydów z Zambrowa upamiętnione jest kamieniem z tablicą pamiątkową. Na cmentarzu znajdują się także grody żołnierzy żydowskich poległych podczas kampanii wrześniowej.

Łomża (54 km) - z dziedzictwa żydowskiego zachował się gmach dawnego szpitala żydowskiego oraz Ochronka dla Chłopców i Dziewcząt „Centus”. W mieście znajdują się także dwa duże kirkuty, z ponad 700. nagrobkami. Przy Szosie Zambrowskiej stoi pomnik upamiętniający ofiary Powstania Styczniowego. Na murze budynku przy ul. Senatorskiej, w miejscu po spalonej synagodze, umieszczono tablicę ufundowaną w 44-rocznicę zagłady łomżyńskiego getta. Warto obejrzeć ratusz z wieżyczką zegarową, szereg domów z arkadami przy rynku oraz późnogotycką katedrę. Miejscowy browar produkuje kilka gatunków piwa.

Giełczyn (62 km) - upamiętnienie ofiar masowych mordów dokonanych przez okupantów w Lesie Giełczyńskim, gdzie w latach 1941-44 zginęło ok. 12 tys. osób, w tym ok. 7 tys. Żydów.

Czyżew (62 km) - zachowała się duża synagoga z czerwonej cegły, pełniąca obecnie funkcje magazynowe. Na cmentarzu zachowały się jedynie dwa obmurowania grobów.

Szumowo (63 km) - w miasteczku znajduje się drewniana synagoga, pochodząca z ok. 1933 r. przeniesiona tu w 1946 r. ze Śniadowa. Zachowany w dobrym stanie budynek pełni funkcję domu parafialnego.

Nowogród (68 km) - niewielkie miasteczko na skarpie nad Narwią ze skansenem im. Adama Chętnika, prezentującym 30 obiektów z terenów Puszczy Kurpiowskiej. Na zdewastowanym podczas wojny i po wyzwoleniu cmentarzu żydowskim znajduje się kilka macew odzyskanych w 2005 i 2007 r.

Biebrzański Park Narodowy - największy park narodowy w Polsce, jeden z najbardziej naturalnych kompleksów torfowiskowych w  Europie Środkowej. Trudnodostępny dla człowieka obszar szuwarów i bagien jest miejscem lęgowym dla tysięcy ptaków. Odnotowuje się tu występowanie pon. 270 gatunków ptaków i prawie 500 gatunków pająków i 700 - motyli.

Narwiański Park Narodowy - obejmuje ochroną bagienną dolinę Narwi z bogatymi zespołami roślinnymi i faunistycznymi. Dolina z silnie rozbudowanym systemem koryt rzecznych stanowi osobliwość przyrodniczą tej części Europy i bywa nazywana „Polską Amazonią".

 

Opracowanie tekstu: Emil Majuk