Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Włodzimierz Wołyński - przewodnik

ukr. Володимир-Волинський, jid. לודמיר

 

Włodzimierz Wołyński - przewodnik
Dzień targowy na rynku we Włodzimierzu Wołyńskim, lata 30. XX w., archiwum fotografii Muzeum Historycznego we Włodzimierzu Wołyńskim

Tysiąc lat

Wielowiekową historię Włodzimierza opisywało wielu ukraińskich, polskich i żydowskich autorów. Najstarsza wzmianka o mieście pochodzi z Powieści minionych lat, wg niej w 988 r. kijowski książę Wołodymyr Światosławowicz przekazał ten wołyński gród we władanie swojego syna Wsiewołda. Najstarsza wzmianka o włodzimierskich Żydach również dotyczy X w., wybitny znawca historii Wołynia Aleksander Cynkałowski zapisał: „Kolonia żydowska we Włodzimierzu sięga dawnych czasów, kiedy jeszcze w okresie przedksiążęcym przyciągnął ich na Wołyń handel… o czym wzmiankuje historyk arabski Ibn-Chej-Kul w X w. Kolonia ta zajmowała śródmieście. Istniała tu cała tzw. »ulica Żydowska«, lecz Żydzi nie odgrywali wówczas w handlu większej roli”. Są to pierwsze pisemne wzmianki o Żydach nie tylko we Włodzimierzu, lecz także na terytorium całego Wołynia. Niestety, arabski dokument, na który powołuje się Cynkałowski, zaginął podczas II wojny światowej.

Istnieją także pisemne wzmianki o obecności we Włodzimierzu Żydów pochodzące z XIII w. W opisie śmierci i pogrzebu księcia Włodzimierza Wasylkowicza w 1288 r. w „Latopisie Ipatiewskim” czytamy: „[…] płakało nad nim całe mnóstwo mieszkańców Włodzimierza – mężczyźni i kobiety, i dzieci; Niemcy, i Surożanie, i Nowogródzianie; i Żydzi płakali, jak podczas zajęcia Jerozolimy, kiedy uprowadzono ich w niewolę babilońską”.

Z upływem czasu miasto stawało się ważnym ośrodkiem handlowym. Kupcy z Europy przybywali przez Węgry, Czechy i Polskę do miast na ziemiach halickiej i wołyńskiej oraz dalej do Kijowa. Dzięki szerokim kontaktom gospodarczym Żydzi na Rusi Kijowskiej są wzmiankowani w średniowiecznych źródłach pisanych w języku hebrajskim w XI–XII w.

Żydzi z Włodzimierza

Żydowska społeczność miasta była zrzeszona w kahale, czyli autonomicznej społeczności o własnym samorządzie. Władza kahału włodzimierskiego obejmowała mniej liczne sąsiednie przykahałki: Łokacze, Kowel, Kisielin i inne.

Dzielnica żydowska mieściła się w pn.-wsch. części miasta. Żydzi zajmowali również znaczną część śródmieścia. Ulice w dzielnicy żydowskiej były zazwyczaj miejscem ożywionego handlu, swoje usługi oferowali tu także drobni rzemieślnicy. Na przełomie ХІV i ХV w. Żydzi Włodzimierza mieli silną pozycję ekonomiczną. Prowadzono aktywny handel ze Lwowem, Łuckiem, Kijowem. Z Uściługa rzeką Bug transportowano łodziami towar do Gdańska, skąd przewożono go dalej do Europy Zach. i z powrotem. We Włodzimierzu można było spotkać żydowskich handlowców z Turcji i Włoch, Kijowa i Krakowa. Kupowali towar na zachodzie i przywozili go na wschód, a ze wschodu przywozili z kolei jedwab i przyprawy korzenne.

Kościół śś. Joachima i Anny we Włodzimierzu Wołyńskim
Sklepiki żydowskie we Włodzimierzu Wołyńskim, w tle kościół śś. Joachima i Anny, lata 30. XX w., archiwum fotografii Muzeum Historycznego we Włodzimierzu Wołyńskim

Na początku XVI w. і po przyłączeniu w 1569 r. Wołynia do Polski społeczność nadal prężnie się rozwijała. W tym okresie Żydzi zajmowali się rzemiosłem oraz ściąganiem podatków z mieszkańców miasta i okolic. We Włodzimierzu funkcjonowały liczne karczmy i zajazdy, które pełniły funkcje hoteli i były charakterystycznym elementem zabudowy ośrodków handlowo-rzemieślniczych.

Jedną z najbardziej tragicznych kart w historii Żydów stały się pogromy w czasie powstania Bohdana Chmielnickiego (1648–1649). Wielu Żydów zginęło w pogromach w 1653 r., kiedy to miasto zostało zajęte przez wojska litewskie Rzeczypospolitej, a w czasie wojny polsko-rosyjskiej, kiedy miasto zostało całkiem spustoszone, pozostały jedynie 2 rodziny żydowskie. Społeczność jednak dość szybko się odrodziła.

Nowoczesność

Wg spisu ludności z 1897 r., liczba mieszkańców we Włodzimierzu wynosiła 9883 osoby, w tym 5869 Żydów (59,3%). Pod koniec ХІХ w. otwarto szkołę Talmud-Tora. Na początku XX w. w mieście powstała jesziwa oraz szkoła państwowa dla Żydów. 5 maja 1900 r. we Włodzimierzu wybuchł wielki pożar, który zniszczył 250 domów, spłonęło 6 domów modlitwy i 68 zwojów Tory, ucierpiała także główna synagoga. Ten wypadek skłonił społeczność żydowską do stworzenia w 1901 r. Kasy wzajemnej pomocy. Ponadto powstały różne partie polityczne. Od końca ХІХ w. w mieście działał oddział organizacji „Chibat Syjon” (hebr. Umiłowanie Syjonu), od 1906 r. – partii „Bund”, а także partia syjonistów-socjalistów. Wg informacji zamieszczonych w gazecie „Ha-Melic” (hebr. Orędownik), w 1903 r. w mieście działał szpital i apteka. Większość Żydów zajmowała się handlem ziarnem i końmi. Wg spisu ludności z lat 1910–1911, na 15 622 mieszkańców Włodzimierza Wołyńskiego Żydzi stanowili 7060 osób. W tym czasie, oprócz synagogi, w mieście znajdowało się 9 domów modlitwy. W pierwszym dziesięcioleciu XX w. powstała żydowska szkoła zawodowa. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej przedstawiciele społecznych organizacji religijnych i politycznych powołali komitet „Kultura”, który zajmował się pomocą ubogim mieszkańcom, szpitalem, biblioteką literatury żydowskiej im. Szolema Alejchema i teatrem.

Wraz z początkiem I wojny światowej w sierpniu 1914 r. po wycofaniu się wojsk austriackich do Włodzimierza wkroczyły wojska polskie i zorganizowały w mieście pogromy. Żydzi cierpieli za każdym razem, kiedy miasto przechodziło z rąk jednych władz do rąk innych i prawie zawsze wprowadzenie nowych porządków rozpoczynało się od pogromu Żydów. Po prawie 2 latach walk i naprzemiennej okupacji miasta przez wojsko polskie i Armię Czerwoną Włodzimierz Wołyński od 13 września 1920 r. pozostał pod rządami Polski.

W latach 20. i 30. XX w. w mieście działało ok. 20 synagog. Rabinem Włodzimierza Wołyńskiego w latach 20. i na początku lat 30. XX w. był Icchok Grosman, w latach 30. XX w. – Jaakow Dowid Morgenstern, który zmarł w czasie okupacji nazistowskiej. We Włodzimierzu działały szkoły należące do sieci Tarbut o profilu technicznym i rolniczym: pierwsza powstała w 1925 r., druga zaś – w 1935 r., а także szkoły z językiem wykładowym hebrajskim – „Bet Jaakow” і „Jawne”, prywatne gimnazjum żydowskie z polskim językiem wykładowym oraz jesziwa. Do młodzieżowych organizacji o charakterze skautowym należała socjalistyczna organizacja syjonistyczna „Ha-Szomer ha-Cair” і organizacje młodzieżowe „Ha-Cofim”, „Ha-Szomer ha-Leumi”, „Ha-Noar ha-Cyjoni”, „Bejtar” oraz oddział partii syjonistycznej „Poalej Syjon”. Kuchnia społeczna udzielała żywnościowej pomocy tym, którzy tego potrzebowali. W przededniu wybuchu II wojny światowej we Włodzimierzu działały żydowskie szkoły – Talmud-Tora i szkoła dla dziewcząt z rodzin ortodoksyjnych „Bejt Jaakow”, szkoła początkowa – cheder. Do jesziwy uczęszczało 138 talmidim. W szkole rzemieślniczej „ORT” szkolono krawców. Istniały również biblioteka, szpital, bank narodowy, żydowski sierociniec, dom starców i 2 kina.

Szkoła religijna Talmud-Tora
Szkoła religijna Talmud-Tora przy ulicy Kopernika we Włodzimierzu Wołyńskim, 2014, fot. Borys Bertash, archiwum fotografii Centrum Badań Marketingowych w Równem

Synagoga

Największa ze znanych synagog w mieście mieściła się na dzisiejszej ul. Roksołany. Za datę jej powstania uważa się 1801 r. Wśród wiernych tej bóżnicy byli przeważnie zamożni ludzie. Została ona zniszczona na początku lat 50. ХХ w. Jej mury były tak mocne, że do ich burzenia użyto transporterów czołgowych, które z trudem uporały się z tym zadaniem.

Wraz z powstaniem chasydyzmu we Włodzimierzu pojawiły się niewielkie domy modlitwy – sztible.

Synagoga we Włodzimierzu Wołyńskim
Synagoga we Włodzimierzu Wołyńskim, wybudowana w 1801 roku i zburzona w latach 50. ubiegłego wieku, lata 30. XX w., archiwum fotografii Muzeum Historycznego we Włodzimierzu Wołyńskim

Rabini

Pierwszym znaczącym rabinem we Włodzimierzu był Icchak ben Becalel, który był nazywany Ludmirskim Gaonem (od słowa Ludmir – nazwy Włodzimierza w języku jidysz). Cieszył się on dużym autorytetem i stał na czele społeczności w latach 1542–1576. We Włodzimierzu urodził się jego wnuk – Dawid ben Szmuel ha-Lewi Segal (1586–1667), znany także pod akronimem TaZ, który pochodzi od nazwy jego głównego dzieła Turej Zahaw (hebr. Złota róża). Dawid był jednym z najbardziej uznanych ówczesnych rabinów.

Na czele społeczności chasydów we Włodzimierzu Wołyńskim stał jeden z najbardziej uznanych rabinów w historii chasydyzmu – cadyk Szlomo Gottlib ha-Lewi Karliner (1738–1792). Jego mistrzem był Aaron Perlow z Karlina, który uczył się razem ze Szlomą u Wielkiego Magida – Dow Bera z Międzyrzecza. Aaron Perlow założył w Karlinie ośrodek chasydyzmu, gdzie ukształtował się ruch, który z czasem otrzymał nazwę chasydyzmu karlińskiego lub stolińskiego. Szlomo był jego najlepszym uczniem i po śmierci Aarona Perlowa stanął na czele ruchu. Szlomo Karliner cieszył się ogromnym autorytetem і pod jego wpływem znajdowały się społeczności Litwy, Białorusi i Wołynia. Reb Szlomo przeprowadził się do Włodzimierza w 1786 r. W ciągu swojego życia zasłynął z wielu dobrych uczynków. Pomagał ludziom bez względu na ich wyznanie i narodowość. Całym sercem wchłonął nauki założyciela chasydyzmu Baal Szem Towa o tym, że przed przystąpieniem do modlitwy człowiek powinien być gotów na śmierć, ponieważ modlitwa ze swej istoty wymaga od tego, kto się modli, całkowitego oddania się. Rabi Szlomo został zastrzelony przez rosyjskiego żołnierza podczas modlitwy w synagodze 10 lipca 1792 r.; został pochowany na cmentarzu żydowskim, gdzie obecnie znajduje się Park im. Gagarina. Dzięki pracom poszukiwawczym udało się znaleźć fundament ohelu w miejscu, gdzie został pochowany (w 1999 r. ohel został odbudowany).

Mauzoleum rabina Szlomo Gottlieba
Mauzoleum rabina Szlomo Gottlieba przy ulicy Kozackiej we Włodzimierzu Wołyńskim, 2014, fot. Borys Bertash, archiwum fotografii Centrum Badań Marketingowych w Równem

Dynastię chasydzką ludmirskich cadyków we Włodzimierzu Wołyńskim kontynuowali Mosze Gottlib (zm. 1821), jego syn Szlomo i wnuk Nachum, którzy stali na czele społeczności miasta. Ostatnim cadykiem włodzimierskim był syn Nachuma – Gedalia.

Panna Włodzimierska

We Włodzimierzu Wołyńskim urodziła się i mieszkała jedna z najbarwniejszych postaci w chasydyzmie, charyzmatyczna liderka społeczności chasydzkiej – cadeket (kobieta-cadyk) Chana-Rochl Werbermacher (1806–1892). Zasłynęła ze swoich zdolności uzdrowicielskich і była znana wśród mieszkańców jako Dziewica Ludmirska. Wielu badaczy (m.in. S. Horodecki i N. Deutsch w książce Maiden of Ludmir. A Jewish Holy Women and Her World (ang. Dziewica Ludmirska: żydowska święta i jej świat, 2003) opisywało życie tej wyjątkowej kobiety – pierwszej kobiety-cadyka w historii chasydyzmu. Chana Rochl urodziła się w zamożnej chasydzkiej rodzinie i otrzymała dobre wykształcenie. Wokół niej zbierali się jej zwolennicy, nazywani „chasydami Dziewicy Ludmirskiej”. Na ul. Sokalskiej prowadziła dom modlitwy – bejt ha-midrasz, w którym zbierali się jej zwolennicy, przeważnie niezamożni członkowie społeczności. Nauczała ukryta przed wzrokiem słuchaczy. Ludmirska Dziewica była znana we wszystkich okolicznych miasteczkach, przychodziły do niej tłumy; przyjeżdżali nawet mędrcy i rabini. Bulwersowało to mężczyzn, skłoniono ją do zamażpójscia, jednak małżeństwo nie trwało długo. Później wyemigrowała do Palestyny, gdzie skupiła wokół siebie społeczność chasydzką. Zmarła w Jerozolimie 17 lipca 1892 r. і została pochowana na Górze Oliwnej – miejscu spoczynku najbardziej szanowanych Żydów na świecie.

Włodzimierz Wołyński
Włodzimierz Wołyński, lata 30. XX w., archiwum fotografii Muzeum Historycznego we Włodzimierzu Wołyńskim

II wojna światowa i Zagłada

Po zajęciu miasta przez wojska radzieckie w 1939 r. zakazano nauczania religii i języka hebrajskiego, nauczanie w szkołach żydowskich odbywało się w języku jidysz. Z czasem szkoły żydowskie zostały całkowicie zamknięte. Działalność wszystkich partii syjonistycznych została wstrzymana, а ich liderzy w 1940 r. zostali zesłani na Syberię.

Włodzimierz Wołyński był okupowany przez wojska Wehrmachtu od 23 czerwca 1941 r. Ze względu na duży napływ uchodźców z Polski, który miał miejsce zaraz po wybuchu wojny, nie sposób dokładnie określić liczby ludności żydowskiej miasta w tym czasie. Miasto stało się centrum administracyjnym komisariatu Włodzimierz Wołyński, na czele którego stał komisarz Wilhelm Westerheide. Jesienią 1941 r. w mieście został utworzony posterunek żandarmerii niemieckiej, któremu była podporządkowana grupa policyjna składająca się z kilkudziesięciu osób. Do grupy tej dobrowolnie dołączyli miejscowi Ukraińcy, а od 1943 r. także Polacy.

Wkrótce po rozpoczęciu okupacji naziści rozpoczęli zagładę Żydów, których łapali wprost na ulicy, zabierali z domu pod pretekstem pracy. Po jakimś czasie okazało się, że tych, których zabierano, mordowano na dziedzińcu więzienia, gdzie byli chowani. Do masowych mordów dochodziło także w innych miejscach. W kwietniu 1942 r. utworzono getto, do którego przesiedlono również Żydów z pobliskich miejscowości. W gettcie, podzielonym na 2 części, przebywało łącznie ok. 18 tys. osób. We wrześniu 1942 r. zamordowano ok. 15 tys. osób w miejscowości Piatydnie. Masowa egzekucja, podczas której zginęło kolejne kilka tysięcy osób, miała też miejsce 13 listopada 1942 r. We Włodzimierzu pozostawało jeszcze ok. 1,5 tys. Żydów, którzy zostali zabici 13 grudnia 1942 r.

Tablica pamiątkowa na miejscu getta
Tablica pamiątkowa na miejscu getta we Włodzimierzu Wołyńskim, 2014, fot. Borys Bertash, archiwum fotografii Centrum Badań Marketingowych w Równem

Miejsca pamięci

17 września 1989 r. we wsi Piatydnie, przy trasie Uściług–Włodzimierz, w pobliżu miejsc masowych egzekucji Żydów ustanowiono obelisk w kształcie 12-metrowej świecy. Zbiorowe mogiły znajdują się w odległości 300 m na pn. od obelisku.

Od 2010 r. na terytorium grodziska niedaleko miasta były prowadzone prace wykopaliskowe, w czasie których odkryto pochówki zbiorowe. W trakcie badań jeden z nich został rozkopany. Tylko w jednym grobie znaleziono i ekshumowano szkielety 747 osób. Spośród nich 47% stanowiły kobiety, 27% – dzieci.

W 2014 r. na miejscu dawnego getta przy ul. Szewczenki ustawiono pomnik pamięci ofiar Zagłady.

Cmentarz żydowski

Na ul. Drahomanowa, gdzie obecnie mieści się Park im. Gagarina, znajdował się cmentarz żydowski. Był on jednym z najstarszych w Europie Śr.-Wsch. Wśród pochowanych tu osób jest wielu wybitnych ludzi. W czasie II wojny światowej macewy zostały wykorzystane przez nazistów jako materiał do brukowania miejskich ulic. Jeszcze kilka lat wstecz można było zobaczyć chodnik ze startymi już napisami na macewach wzdłuż ul. Wasyliwśkiej. Zniszczenie cmentarza żydowskiego zostało zakończone za czasów władzy radzieckiej. Wiadomo, że część macew została wykorzystana do wykonania innych nagrobków dla cmentarzy chrześcijańskich. Bezpośrednio na terytorium cmentarza została zbudowana szkoła nr 2 wraz z boiskiem, szkoła sportowa i budynek mieszkalny.

Ślady obecności

W mieście zachowało się kilka domów, które są bezpośrednio związane z historią społeczności żydowskiej. Na ul. Łuckiej 81 znajduje się m.in. budynek dawnego domu modlitwy, na ul. Podzamcze budynek żydowskiego klubu młodzieżowego „Akiwa”, na ścianie domu przy ul. Danyła Hałyćkoho

22 możemy zobaczyć symbol Ec Chaim (hebr. drzewo życia). Do naszych dni (przy ul. Zełenej 2) zachował się budynek początkowej szkoły religijnej dla chłopców Talmud-Tora, która działała do początku II wojny światowej. Do dziś można tu zobaczyć gwiazdę Dawida w postaci wyłożonej z cegły płaskorzeźby. Zachował się też budynek dawnej szkoły Tarbut przy ul. Hajdamackiej 24 oraz żeńskiej szkoły „Bejs Jakow” przy ul. Drahomanowa 9.

Warto zobaczyć

  • Miejskie Muzeum Historyczne, ul. Iwana Franki 6, można tu zobaczyć żydowskie przedmioty użytku codziennego znalezione na terytorium miasta
  • Dawna szkoła Talmud-Tora (XIX w.), ul. Zełena 2
  • Wały dawnego grodziska (Х–XIV w.), ul. Podzamcze
  • Cerkiew św. Bazylego (XIV–XV w.), ul. Wasyliwska
  • Sobór Katedralny Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy (XII w.), ul. Soborna
  • Klasztor oo. Dominikanów (1789), ul. Danyła Hałyćkoho
  • Cerkiew św. Mikołaja (1780), ul. Mykołajiwśka
  • Mury klasztoru oo. Kapucynów, ul. Kowelśka, Drahomanowa
  • Kościół św. św. Joachima i Anny (1790), ul. Kowelśka
  • Cerkiew greckokatolicka (dawniej – kircha luterańska, 1890), ul. Kowelśka
  • Sobór Narodzenia Pańskiego (1762), ul. Kowelśka

Okolice

Zimno (7 km): świętogórski monaster zimnieński Zaśnięcia Matki Bożej (koniec Х w.; budowle z XV w.)

 

 

Opracowanie tekstu: Volodymyr Muzychenko

Mapa

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe