Wołożyn - przewodnik

Włoszyn

Pierwsze pisemne wzmianki o Wołożynie znajdują się w niemieckich kronikach z końca XIV w. – krzyżowcy przechodzący przez osadę nazywali ją „Flosschein” lub „Włoszyn”. W 1407 r. wielki książę litewski Witold wydał przywilej, na mocy którego Wołożyn stał się własnością starosty wileńskiego Wojciecha Monwida. Miasteczko było własnością Monwidów, Wieriejskiego, Gasztoldów, Słuszków, Radziwiłłów, Czartoryskich, Tyszkiewiczów. W XVI w. i XVIII w. Wołożyn przynależał do województwa wileńskiego, później do województwa nowogródzkiego, a następnie ponownie do województwa wileńskiego – wchodzących w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W 2. poł. XVI w. – na pocz. XVII w. w Wołożynie raz w tygodniu odbywały się targi. Na pocz. XVII w. miasteczko składało się z rynku i trzech ulic. W 1690 r. znajdowały się tutaj 83 zagrody, a na pocz. XVIII w. można było naliczyć 107 zagród, pięć ulic (Wileńska, Smorgońska, Mińska, Krzywa, Tylna), dwa kościoły i dwie cerkwie. W 1790 r. istniało w nim już 186 zagród.

Od 1793 r. miasteczko zostało włączone do Imperium Rosyjskiego jako część powiatu oszmiańskiego w guberni wileńskiej. W 1803 r. Wołożyn kupił hr. Józef Tyszkiewicz. W tym czasie miasteczko liczyło 2446 mieszkańców. W latach 1803–1806 Tyszkiewicz wzniósł w centrum miasta zespół pałacowo-parkowy z dużą oranżerią (projektu A. Kossakowskiego) oraz wybudował kościół św. Józefa.

Opis Wołożyna z 1880 r. informował: „W miasteczku znajdują się trzy cerkwie prawosławne, izba czasowego sędziego śledczego, cyrkuł, budynek zarządu włości, szkoła ludowa, urząd pocztowy, apteka, sklepiki, szynki, młyn, synagoga i dwa domy modlitewne. Chłopi zajmują się uprawą roli, Żydzi zaś – handlem. W ciągu roku odbywa się pięć jarmarków, z których obrót osiąga kwotę 4 tys. rubli, a w każdą niedzielę organizowane są targi”.

Żydzi z Wołożyna

Pierwsi Żydzi zamieszkali w Wołożynie prawdopodobnie w XVI w. Zgodnie ze spisem ludności z 1766 r. miejscowy kahał liczył 383 Żydów. W 2. poł. XIX w. ok. 2 tys. Żydów Wołożyna stanowiło ponad 70% ludności miasteczka. Pod koniec XIХ w. w miasteczku były 523 domy (w tym dwa murowane), a liczba ludności wynosiła 2446 (406 prawosławnych, 140 katolików, 1900 Żydów). Najbardziej pomyślnym dla Żydów Wołożyna były lata 1803–1840, kiedy miasteczkiem zarządzał Józef Tyszkiewicz. W 1809 r. wydał Żydom dokument konwencyjny i instruktarz, gwarantujące szereg praw i określające wysokość podatków. Przychylnymi Żydom były także następujące postanowienia: „Wszystkie place, które posiadali Żydzi, a także znajdujące się na nich domy, słodownie, gorzelnie, sklepiki, czyli wszelkiego rodzaju budynki, zarówno istniejące, jak i planowane w przyszłości powinny być uważane za pełną własność Żydów i ich spadkobierców, za co są oni zobowiązani do płacenia corocznego czynszu; z czynszu zwolnione są miejsca, zajmowane przez synagogę, szkołę, szpital, łaźnie, cmentarz”. W 1900 r. gubernator wileński po raz kolejny poprosił o zatwierdzenie wyboru Żydów na członków starostwa miejskiego (w tym starosty), ponieważ, jak pisał, „Wołożyńska społeczność miejska składa się wyłącznie z Żydów, mieszczan chrześcijańskich w ogóle u nas nie ma”.

Ogromną rolę w życiu gminy żydowskiej odgrywała synagoga. Była ona nie tylko domem modlitwy, miejscem nauki, lecz także miejscem zebrań gminy, jej duchowym i społecznym centrum. Zgodnie ze sporządzonym w 1868 r. spisem ludności w Wołożynie istniały trzy szkoły modlitewne – jedna murowana i dwie drewniane. Wg korespondencji z 1897 r. Żydzi Wołożyna posiadali jedną synagogę oraz cztery bejt ha-midrasze.

Matka jesziw

Życie duchowe miasteczka kwitło dzięki funkcjonowaniu jesziwy, którą założył w 1803 r. Chaim ben Icchak z Wołożyna. Wołożyńska jesziwa Ec-Chaim (hebr. Drzewo życia) stała się prototypem i wzorem dla dużych uczelni talmudycznych w Europie Wsch., a także w Izraelu, USA i innych krajach. Właśnie ta jesziwa miała duży wpływ na religijne czy szerzej – duchowe oblicze tzw. litwaków. W żydowskim świecie religijnym wołożyńską jesziwę nazywają em a-jesziwot (hebr. matka jesziw). Budynek jesziwy został wybudowany w 1806 r. (wg innych źródeł, został odbudowany po pożarze w 1865 r.).

Jej uczniów stale przybywało i pod koniec lat 80. XIX w. było ich ponad 400. Renoma jesziwy przyciągała studentów z innych państw, w tym ze Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii, Cesarstwa Niemieckiego, Cesarstwa Austriackiego i USA. W poł. XIX w., mimo niechęci przełożonego jesziwy, zaczęły docierać wpływy niedawno powstałego kierunku etycznego zwanego musar. Coraz częściej przenikały do niej także idee haskali, a w latach 80. XIX w. wielu uczniów przyciągnął ruch syjonistyczny Chowewej Syjon.

Wołożyńska jesziwa odróżniała się od innych podobnych instytucji zarówno metodyką nauczania, jak i organizacją. Środki na nią były zbierane nie tylko w Wołożynie, lecz także napływały z najbardziej odległych miejsc. W rezultacie jesziwa była wolna od jakiegokolwiek lokalnego wpływu i nacisku. Proces nauczania odbywał się 24 godziny na dobę. Było to odzwierciedleniem poglądów jej założyciela, uważającego, że samo istnienie wszechświata bezpośrednio związane jest ze studiowaniem Tory. Wszyscy studenci jesziwy byli zobowiązani do samokształcenia. Ponadto każdy uczeń jesziwy otrzymywał niewielkie stypendium, wystarczające dla zaspokojenia skromnych potrzeb uczących się.

Jesziwa rozwijała się aż do I wojny światowej. Zajęcia w jesziwie zostały przerwane dopiero po zbliżeniu się do Wołożyna linii frontu, jesziwę przeniesiono wówczas do Mińska. Placówkę otwarto ponownie w 1921 r., ale liczba jej uczniów była już znacznie mniejsza. Jesziwa kontynuowała swoją działalność do II wojny światowej. Jej ostatnich 64 studentów zginęło z rąk nazistów.

Jednym z absolwentów wołożyńskiej jesziwy był poeta Chaim Nachman Bialik (1873–1934), który z humorem utrwalił atmosferę jesziwy w poemacie HaMatmid (hebr. Wytrwały):

[…]

W tym domu, w tych murach posępnych, zgarbionych

Nie dzień spędził w mroku, lecz sześć wiosen całych.

Tu młodość, dzieciństwo, dojrzały zamglone,

Tu oczy przygasły – tu twarz mu zbielała […]

Znów inni sromotnie wracają do domu:

Bo jeden grał w karty przy blasku księżyca –

Ów dziewczę hołubił godziną kryjomą –

Trzeciego w sobotę pedlowie pochwycą –

Że kurzył gdzieś skrycie machorkę za miastem,

A tam Majmonides czwartego znów zgubił;

A inny gdzieś pojmał brzuchatą niewiastę –

I z hożą małżonką pieniądze polubił –

A przecie i taki był szczęściarz nie lada,

Że Pan mu nadarzył miasteczko bogate

I został rabinem przesłynnym jak żaden.

Średniego wzrostu, dobrze ubrany, z klasycznym brzuszkiem, złotym łańcuszkiem, malutką francuską bródką i z przedziałkiem na włosach. Wszystko to nadawało Orie Poliakowi właśnie taki wygląd, jaki powinien mieć bogaty człowiek. Wszyscy traktowali go z szacunkiem i pierwsi życzyli mu dobrego dnia. Owdowiawszy, mieszkał sam w dużym domu na ul. Wileńskiej, naprzeciwko „sadzawki”. W domu było dużo pokoi oraz salon gościnny z obrazami na ścianach i tapicerowanymi meblami. Dzieci bardziej interesowała jego kolekcja motyli i owadów. W każdym pudełku była napisana naukowa i pospolita nazwa. W Wołożynie, kiedy myślano o bogactwie, po prostu mówiono: „Gdybym był Orie Poliakiem…”.

Pierwszym i najważniejszym fryzjerem Wołożyna był Moszko der Szerer (jid. nożyczki). Jego klientami byli bogaci i ważni mieszkańcy miasta, urzędnicy hrabiego, oficerowie itp. […] Drugi fryzjer – Alterke – nie miał salonu. W jednym pokoju stało krzesło, na ścianie wisiało lustro, a obok stał stół z narzędziami fryzjerskimi. Jego klientami byli biedacy i mniej ważne osoby, rzemieślnicy, robotnicy i młodzież. Tutaj wszyscy czuli się jak u siebie w domu, […] szczególnie wtedy, kiedy Alterke nagle pozostawiał klienta w połowie strzyżenia lub golenia i wychodził do innego pokoju, aby uspokoić płaczące dziecko. A płaczących było dużo, co roku rodził się nowy. Alterke miał kozła, którego zostawiał, aby się pasł na pustym placu pomiędzy swoim mieszkaniem a bejt-ha-midraszem. Chłopcy ciągnęli zwierzę do wejścia, otwierali drzwi i wpuszczali brodatego kozła, aby przespacerował się pomiędzy modlącymi się, zakręconymi w tałesy Żydami. Obserwowali przez jakiś czas powstałe zamieszanie, następnie zamykali drzwi i zadowoleni uciekali.

II wojna światowa i Zagłada

We wrześniu 1939 r. Wołożyn zajęła Armia Czerwona, a 26 czerwca 1941 r. znalazł się on pod okupacją niemiecką. Wkrótce po zajęciu miasta Niemcy utworzyli w nim getto. Rozpoczęły się prześladowania i rozstrzeliwanie ludności żydowskiej. Istniała żydowska konspiracyjna grupa oporu. Zgodnie z materiałami, wydanymi przez Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi, w Wołożynie w okresie 1941–1944 odbyło się sześć akcji likwidacyjnych Żydów, podczas których zginęło ok. 3,5 tys. osób. Najbardziej krwawe wydarzenia miały miejsce w czerwcu i lipcu 1942 r., kiedy na terenie cmentarza żydowskiego rozstrzelano ok. 2 tys. osób. Oddziały armii sowieckiej zajęły Wołożyn 5 lipca 1944 r.

W okolicy można odnaleźć pomnik więźniów getta u podnóża Wysokiej Góry, gdzie we wrześniu 1942 r. rozstrzelano ok. 1 tys. osób, oraz pomnik na mogile Żydów zamordowanych w październiku–listopadzie w 1942 r. na stadionie miejskim (100–220 starców, kobiet i dzieci). Wiosną 2015 r. dookoła posadzono park.

Ślady obecności

Cmentarz żydowski znajduje się na wzgórzu na pn. od budynku jesziwy, przy skrzyżowaniu ul. Kirowa z ul. Kupały. Jest ogrodzony, zachowało się na nim kilkaset nagrobków. W latach 90. XX w. ze środków zagranicznych organizacji żydowskich teren żydowskiego cmentarza został uporządkowany, odrestaurowano pomniki. Na cmentarzu znajdują się m.in. mogiły założyciela wołożyńskiej jesziwy Chaima Wołozynera oraz innych rabinów związanych z miastem, a także mogiły zbiorowe z okresu Zagłady oraz tablica upamiętniająca Żydów Wołożyna zamordowanych podczas II wojny światowej. Ostatni pogrzeb na cmentarzu odbył się w 1957 r. Nekropolią opiekują się ostatni Żydzi, którzy mieszkają w miasteczku.

Gmach jesziwy po II wojnie światowej został zaadaptowany na restaurację. W 1998 r. podczas wizyty byłego premiera Izraela Szymona Peresa, pochodzącego z pobliskiego Wiszniewa, osiągnięto porozumienie, dotyczące rekonstrukcji budynku z okazji 200-lecia założenia jesziwy. Obecnie jest on własnością Związku Religijnych Gmin Żydowskich Republiki Białoruś. Na budynku znajduje się tablica pamiątkowa. W 2010 r. Narodowy Bank Republiki Białorusi wypuścił pamiątkową srebrną monetę o nominale 10 rubli, poświęconą wołożyńskiej jesziwie.