Wielkie Oczy - Karta Dziedzictwa Kulturowego
Wielkie Oczy to niewielka miejscowość (ok. 800 mieszkańców), przed wojną miasteczko w województwie lwowskim, po II wojnie światowej w województwie rzeszowskim, potem przemyskim, a obecnie to wieś (od 1935 r.) położona w województwie podkarpackim, w powiecie lubaczowskim, blisko granicy z Ukrainą (ok. 2 km). Geograficznie Wielkie Oczy leżą na Garbie Jaworowskim, będącym fragmentem Płaskowyżu Tarnogrodzkiego.
Spis treści
[Zwiń]Historia
Wielkie Oczy zostały założone prawdopodobnie w końcu XVI w., przez Miękickich herbu Trąby, jako jedna z najpóźniej założonych miejscowości na terenie powiatu lubaczowskiego, województwa bełskiego. Już wcześniej Miękiccy byli właścicielami kilku okolicznych wsi, które z czasem weszły w skład klucza dóbr z wielkoockich. Pod koniec 1 ćwierci XVII w. wieś przeszła w ręce Mohyłów – pochodzących z rodziny hospodarów mołdawskich. W 1621 r. nabył ją Piotr Mohyła – najsłynniejsza postać z tego rodu w dziejach Rzeczypospolitej – zwolennik prawosławia, późniejszy metropolita kijowski (od 1633 r.), założyciel Akademii Mohylańskiej w Kijowie. Po śmierci Piotra w 1647 r. dobra wielkoockie przeszły na jego starszego brata Mojżesza, który osiadł tu już wcześniej (1635 r.), wzniósł dwór z umocnieniami obronnymi, założył parafię prawosławną (1648 r.) i wybudował dla niej drewnianą cerkiew. W czasie powstania Chmielnickiego wojska kozackie, występujące również przeciwko cerkwi unickiej, nie zniszczyły Wielkich Oczu – wsi będącej w rękach prawosławnego rodu Mohylów. Krewna Mojżesza – Anna z Mohyłów Potocka – otrzymała wieś po jego śmierci – około 1664 r. Jej mąż - Stanisław Rewera Potocki, hetman wielki koronny – ofiarował dobra Andrzejowi Modrzewskiemu herbu Grzymała, za dwukrotne uratowanie życia – w czasie wojen z kozakami i ze Szwedami. Modrzewski wystarał się w 1671 r. u króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego o prawa miejskie dla Wielkich Oczu. Zginął w bitwie pod Wiedniem i pochowany został w tutejszym kościele dominikanów, których sprowadził tu w 1667 r. i ufundował dla nich klasztor i murowaną świątynię. Zapewne w końcu XVII w. pojawili się w miasteczku Żydzi, zależni początkowo od ziemstwa przemyskiego, ale już w 2 ćw. XVIII w. był tu samodzielny kahał z budynkiem bożnicy, cmentarzem i z własnym rabinem.
Kolejni właściciele miasta zmieniali się stosunkowo często. W końcu XVII w dobra przechodzą w ręce Łaszczów herbu Prawdzic. W latach 1720-1748 miasto należało do Józefa Łaszcza – biskupa chełmskiego, który dokończył budowę zespołu klasztornego dominikanów i konsekrował kościół w 1740 r. Po nim właścicielami zostali Potoccy herbu Pilawa – Franciszek Salezy Potocki, wojewoda kijowski – jeden z największych magnatów swoich czasów, a następnie jego syn Szczęsny Stanisław Potocki. Za jego czasów dobra zostały najpierw splądrowane w czasie konfederacji barskiej, następnie nawiedziła je epidemia dżumy, a w 1772 r. znalazły się w zaborze austriackim, w jego części zwanej Galicją– w cyrkule przemyskim. W tym czasie w mieście były 179 domów i 1086 mieszkańców, w tym 401 Żydów (ok. 40%). W 1781 r. Szczęsny Potocki, który rezydował w odległym Tulczynie w zaborze rosyjskim, podarował klucz dóbr wielkoockich Adamowi Ponińskiemu herbu Łodzia, marszałkowi sejmu rozbiorowego, który w roku następnym przekazał klucz w ręce Lubomirskich herbu Szreniawa. Joanna Lubomirska podzieliła dobra na dwie części, które należały jedna do jej syna Franciszka, druga do Fabiana i Franciszka Romanów herbu Ślepowron, zaś później do Andrzeja Jordana herbu Trąby. Podzielone dobra kupił w latach 1804-1807 Józef Wielopolski herbu Starykoń, a w 1816 r. przeszły one w ręce jego syna Aleksandra – późniejszego naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego (1862-1863) i jednej z najważniejszych postaci w państwie. W 1830 r. klucz nabył na licytacji Ludwik Skarbek Borowski, od jego wnuka majątek trafił w ręce Hagenów (około 1855 r.), od których w 1908 r. nabył go lwowski adwokat Stanisław Czerni, w posiadaniu którego dobra były przez blisko 40 lat: czas I wojny światowej, okres międzywojenny w niepodległej Polsce i pozostały w jego rękach w czasie II wojny światowej, aż do jesieni 1944 r., kiedy musiał je opuścić.
W 1869 r. w Wielkich Oczach było 264 domów i 1774 mieszkańców, w tym 490 rzymskokatolików (27,6%), 309 grekokatolików (17,4%), 969 żydów (54,6%) i 6 ewangelików. Do roku 1900 liczba domów wzrosła do 334, a ludności do 2119 – w tym rzymskokatolików do 824 (38,9%), 386 grekokatolików (18,2%), 11 ewangelików (0,5%) zaś liczba żydów spadła nieco – do 898 osób (42,4%). W końcu XIX i na początku XX kilkadziesiąt osób różnych wyznań wyemigrowało stąd „za chlebem” do USA. W 2 połowie XIX w. w miasteczku założono pocztę, posterunek policji i straż pożarną. Działała szkoła i przytułek prowadzony przez siostry zakonne oraz kilka żydowskich chederów. Zabudowa miasteczka ulegała kilkakrotnie pożarom – największe z nich miały miejsce w latach 1866, 1873 i 1882, w czasie których spaleniu ulegało od kilku do kilkunastu budynków. Dużo większe zniszczenia przyniosły działania I wojny światowej, szczególnie w czasie ofensywy wojsk austriacko-niemieckich w okolicach Wielkich Oczu 14 czerwca 1915 r. Wycofujący się Rosjanie podpalili miasto w wyniku czego spaleniu uległa prawie połowa zabudowy, w tym cerkiew i bożnice, a kościół został poważnie uszkodzony. Pod koniec wojny, na jesieni 1918 r. rozpoczęła się rywalizacja ukraińsko-polska o Galicję Wschodnią. Walki o Wielkie Oczy trwały do wiosny 1919 roku, kiedy miasto zajęły oddziały polskie. W wyniku działań wojennych liczba ludności spadła do 1668 osób. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę nastąpiła powolna odbudowa zabudowy miasta, w tym synagogi i cerkwi. Zlikwidowany został konwent dominikanów, a parafia stała się parafią świecką. Wznowił działalność posterunek policji, straż pożarna, poczta, szkoła. W 1935 r. zostały odebrane Wielkim Oczom prawa miejskie.
Wkrótce po wybuchu II wojny światowej wojska niemieckie (w końcu września 1939 r.) ustąpiły większość terenów na wschód od Sanu Związkowi Radzieckiemu. Armia Czerwona weszła do Wielkich Oczu 28 września. W listopadzie 1939 r. tereny te zostały włączone do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, wkrótce przyłączonej do ZSRR. W czasie blisko dwóch lat obecności w miasteczku sowieci wprowadzili komunistyczne zasady – w tym dominującą obecność partii, obecność NKWD i związane z tym deportacje mieszkańców, rozpoczęte 10 lutego 1940 r.
Dwa dni po rozpoczęciu działań zbrojnych przeciwko ZSRR Niemcy weszli do miasteczka (23 czerwca 1941 r.). Wkrótce powołane zostały nowe władze i policja utworzone z Ukraińców. Dosyć szybko niemieccy okupanci rozpoczęli działania skierowane przeciwko ludności żydowskiej, korzystając z pomocy policji ukraińskiej. W czerwcu 1942 r. Żydów z Wielkich Oczu wysiedlono do getta w Jaworowie, skąd większość z nich wywieziono w listopadzie tego roku do obozu zagłady w Bełżcu. Likwidacja getta jaworowskiego nastąpiła w kwietniu 1943 r. Zgromadzonych tam Żydów rozstrzelano w okolicach miasta. Pod koniec 1943 r. Ukraińców rozpoczęli w tej okolicy mordowanie ludności polskiej. Polacy z okolicznych wsi zaczęli przenosić się do Wielkich Oczu. W lipcu 1944 r. oddziały UPA zaatakowały miasteczko bronione przez niewielki oddział Armii Krajowej i kilkudziesięciu mieszkańców. Większość ludności polskiej ocalała, schroniwszy się w kościele, ale spłonęło kilkadziesiąt domów. W konsekwencji tego ataku większość polskich mieszkańców wyjechała. Kilka dni potem dotarły do Wielkich Oczu oddziały Armii Czerwonej. Na jesieni 1944 roku, po ustaleniu przebiegu granicy, rozpoczęto przesiedlenia ludności ukraińskiej, do czego nie chciały dopuścić oddziały UPA. Działania ich skierowane przeciwko polskiej milicji, wojsku, wopistom i ludności cywilnej trwały prawie do końca 1947 r. Z czasem część z ludności polskiej, która stąd wyjechała wróciła tu. Po działaniach wojennych, eksterminacji ludności żydowskiej, wysiedleniach Ukraińców i akcji „Wisła” liczba mieszkańców spadła do prawie 30 % stanu sprzed wojny. Dopiero w 1966 r. dotarła tu elektryczność. Współcześnie Wielkie Oczy są wsią, siedzibą gminy i liczą około 800 mieszkańców.
Historia Żydów w Wielkich Oczach
Żydzi pojawili się w Wielkich Oczach, mieście prywatnym, być może nawet w końcu XVII w. i początkowo zależni byli od ziemstwa przemyskiego. Już w 1717 r. tutejsi Żydzi opłacali podatek, a w 1735 r. był tu już zorganizowany kahał z własnym rabinem, synagogą, a zapewne także i cmentarzem, istniejącym na pewno w 2 połowie XVIII w. W 1765 r. podatek opłacało 386 tutejszych Żydów, był to wówczas jeden z mniejszych kahałów województwa bełskiego. Po reformach cesarza austriackiego Józefa II gmina tutejsza była w 1789 r. jedną ze 141 gmin żydowskich w Galicji. Wprowadzono obowiązkowo nazwiska, państwowe szkolnictwo żydowskie i wyznaniowe księgi stanu cywilnego, prowadzenie których należało do obowiązków rabina. W 4 ćwierci XVIII w. Żydzi stanowili ok. 40 % ludności miasteczka, a sto lat później prawie 55 %.
Krzysztof Dawid Majus – autor współczesnej monografii Wielkich Oczu – dzięki wnikliwej i szerokiej kwerendzie archiwalnej i bibliograficznej ustalił wielu z tutejszej rabinów. Pierwszym odnotowanym w źródłach rabinem był Mordechaj Ben Samuel (od ok. 1735 r. do ok. 1772 r.), autor „Bramy Królewskiej”. Następnym znanym rabinem był przedstawiciel rodziny Teomimów – Mordechaj Herc (do 1821 r.), po którym nastąpił Meir Teomim (po 1821 r.). Kolejny znany rabin to Mordechaj Hercig (od poł. XIX w. do ok. 1860 r.), po nim objął ten urząd ponownie przedstawiciel rodu Teomimów – Jaakow (ok. 1860 r. do ok. 1868 r.). Następnie rabinactwo objęli przedstawiciele innej linii Teomimów – Naftali Herc (1879-1916) – autor „Bramy Naftalego” i jego syn Jona – ostatni rabin wielkoocki (1916-1943), który został zamordowany przez Niemców. Jona związany był z chasydami z Bełza.
Żydzi zamieszkiwali głównie przy rynku i w południowej części miasta, gdzie znajdowały się kwartał żydowski, dwie bożnice, a nieco dalej cmentarz. Zajmowali się przede wszystkim handlem i arendowaniem od właścicieli dóbr różnych „dochodów”, głównie propinacji. Do ich zajęć należały także różne rzemiosła – krawiectwo, szewstwo, obróbka skór. Wśród mieszkańców miasta wyjeżdżających w końcu XIX i na początku XX w. do Ameryki Żydzi stanowili większość.
Józefińska reforma szkolnictwa żydowskiego nie przyniosła spodziewanych rezultatów, podstawową formą nauczania, aż do okresu międzywojennego, stanowiły chedery. W latach 20-tych XX w. utworzono szkołę koedukacyjną, do której uczęszczały dzieci polskie, ukraińskie i żydowskie.
W czasie I wojny światowej zniszczeniu uległa większa część miasta, w tym obydwa budynki bożnic. Do ich odbudowy, jak do odbudowy kilku domów mieszkalnych przyczynił się emigrant z Ameryki - Eliahu Gottfried. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości stosunki między Polakami, Ukraińcami i Żydami były poprawne – relacje te zaczęły się jednak psuć w drugiej połowie lat 30-tych.
Po I wojnie trzy narodowości tworzące społeczną miasteczka kontynuowały tworzenie swoich organizacji społecznych, politycznych, kulturalnych i sportowych. Wśród społeczności żydowskiej działa „Organizacja Syjonistyczna”, choć większą popularnością cieszyła się syjonistyczno-religijna partia „Mizrachi”.
Na początku II wojny światowej, po wkroczeniu sowietów część młodzieży żydowskiej ulegając propagandzie komunistycznej i ateistycznej wstąpiła do „Komsomołu”. W 1940 r. do Wielkich Oczu trafiła rodzina żydowskich lekarzy Sztrasserów, która przeżyła wojnę i opisali później swoje przeżycia. Deportacje sowieckie dotknęły również Żydów, szczególnie ta z czerwca 1940 r. (wywózka do północnej Rosji) i z przełomu 1940 i 1941 r. (do Besarabii).
Po wejściu Niemców w czerwcu 1941 r. dosyć szybko rozpoczęły się represje przeciwko ludności miasteczka, głównie dotknęły one Żydów. Konfiskaty, kontrybucje, pobicia, nakaz noszenia opasek, przymusowa praca, egzekucje. Z czasem represje nasilały się. W działaniach tych Niemcom pomagała ukraińska policja. Judenratowi kazano wyznaczać mężczyzn do ciężkich prac w bliższej i dalszej okolicy. Wywożonych na roboty często po ich wykonaniu rozstrzeliwano na miejscu. W czerwcu 1942 r. wszystkich Żydów z Wielkich Oczu wysiedlono – część do Krakowca, a część do Jaworowa. Uciekinierów po złapaniu na ogół rozstrzeliwano na miejscu, bądź na cmentarzu żydowskim. W listopadzie 1942 r. wywieziono większość Żydów z Krakowca i Jaworowa do obozu zagłady w Bełżcu. Ostatni Żydzi wielkooccy zostali rozstrzelani przy okazji likwidacji getta w Jaworowie, w kwietniu 1943 r. II wojnę światową przeżyły tylko nieliczne jednostki.
Urbanistyka
Kształt urbanistyczny Wielkich Oczu jest charakterystyczny dla miasteczek założonych na prawie magdeburskim. Centrum miasta stanowił rynek, z którego naroży wychodziła sieć ulic. Ta z pn.-wsch. narożnika biegła do pobliskiego zespołu dworskiego i dalej do Wólki Żmijowskiej, z pn.-zach. narożnika – do Lubaczowa, z pd.-wsch. narożnika na pd.-wsch. – do Radymna i na pd. do Krakowca, a z pd.-wsch. narożnika – do Żmijowisk. Na rynku stał ratusz, za zabudową zachodniej pierzei (w jej pn. części) wzniesiono zespół klasztoru dominikanów. Za wschodnią pierzeją usytuowano cerkiew i cmentarz przy niej, a za pierzeją zamykającą rynek od południa wzniesiony został zespół zabudowy synagogalnej. Z czasem przy drodze do Krakowca założono cmentarz żydowski, a przy drodze do Radymna cmentarz chrześcijański. Wydarzenia II wojny światowej i kilku następnych lat zmieniły nieco ten ukształtowany w XVII w. plan. Rynek jest czytelnym placem w centrum, ale nie zachowała się zupełnie pierzeja od pd., a pozostałe zachowały się częściowo.
Zabytki architektury i budownictwa
1) Kościół, jak przypuszcza Kazimierz Dawid Majus, stał już za czasów Mękickich – na przełomie XVI i XVII w. Na jego miejscu Andrzej Modrzewski ufundował w 1667 r. kościół i klasztor dla dominikanów. Najpierw rozpoczęto wznoszenie murowanego budynku klasztornego, a następnie dopiero kościoła p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i św. Andrzeja, który ukończony został za staraniem biskupa chełmskiego Józefa Łaszcza i konsekrowany w 1740 r. Dopiero w 1784 r. przy kościele utworzono parafię, wydzieloną z parafii w Krakowcu. Świątynia odnowiona po zniszczeniach z 1915 r., po likwidacji tutejszych dominikanów w okresie międzywojennym, pełniła już tylko funkcje parafialne. W kościele znajduje się słynący łaskami obraz, będący XVII-wieczną kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.
2) Cmentarz rzymskokatolicki pierwotnie egzystował przy kościele, ale w zgodnie z przepisami zaborczych władz austriackich w końcu XVIII w. został założony za miastem nowy cmentarz chrześcijański, przy drodze do Radymna, widoczny już na planie z 1793 r.
3) Cerkiew p.w. św. Mikołaja i parafię prawosławną ufundował Mojżesz Mohyła, przed połową XVII w. Należała ona do dekanatu lubaczowskiego diecezji przemyskiej, która w końcu XVII w. przystąpiła do unii. Po pierwszym rozbiorze Polski tradycja unicka została zastąpiona tradycją greckokatolicką, związaną z czasem z ukraińskim ruchem narodowym. Kolejna cerkiew wielkoocka z 1820 r., spłonęła w 1915 r., w wyniku walk w czasie I wojny światowej.
Odbudowano ją w 1924 r. w niespotykanej gdzie indziej w tego typu budynkach konstrukcji szachulcowej. Cerkiew przebudowano w 1938 r., zmieniając bryłę na kopułową. Świątynia ta czynna była do ostatecznego wysiedlenia Ukraińców w 1947 r. Potem pełniła funkcję magazynu Gminnej Spółdzielni, aż do roku 1989. Nie użytkowana cerkiew podlegała drobnym remontom i zabezpieczeniom konstrukcji, ale jej stan, mimo wpisania do rejestru zabytków, systematycznie się pogarsza.
4) Na terenie wokół cerkwi znajdował się cmentarz prawosławny a następnie unicki, zlikwidowany w końcu XVIII w., kiedy założony został cmentarz chrześcijański przy drodze do Radruża, na którym zapewne chowano również grekokatolików.
5) Bożnica istniała zapewne już na początku XVIII w., jej obecność potwierdzona w dokumentach z 1735 i 1763 r. W połowie XIX w. w Wielkich Oczach stały dwie bożnice murowane. W czasie I wojny światowej spłonęły obie – jedna „stara” i druga wzniesiona na nowo w 1910 r. Budowle te zostały odbudowane w 1927 r., z funduszy emigranta z Ameryki - Eliahu Gottfrieda, według projektu Jana Sas-Zubrzyckiego. Stara bożnica została rozebrana w czasie II wojny światowej. Ocalałą nowszą bożnicę używano po II wojnie jako magazyn Gminnej Spółdzielni. Opuszczonym w latach 90-tych XX w. budynkiem zainteresowało się Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, które doprowadziło do wpisania go do rejestru zabytków, a następnie do remontu, przeprowadzonego w latach 2011-2013. W odnowionym budynku mieści się Gminna Biblioteka Publiczna.
6) Cmentarz żydowski założony został przy ulicy biegnącej z rynku na pd., w stronę Krakowca, około 300 m od bożnicy. Istniał na pewno w 2 połowie XVIII w., a zapewne także już wcześniej. Cmentarz ten egzystował do 1944 r., kiedy to chowano na nim w zbiorowych mogiłach rozstrzeliwanych tam Żydów, ukrywających się przed deportacją w kwietniu 1942 r., którzy zostali później złapani przez Niemców bądź ukraińską policję. Obiekt zdewastowano w czasie II wojny światowej i po wojnie – poprzez pozyskiwanie z niego macew, używanych następnie do różnych celów. Z czasem teren ten zarósł chaszczami.
W latach 2000-2001 rozpoczęto prace, polegające na oczyszczeniu terenu cmentarza z dziko rosnącej zieleni, ogrodzeniu go, zwożeniu odnalezionych na terenie Wielkich Oczu macew i wzniesieniu pomnika upamiętniającego miejscową społeczność żydowską.
7) Cmentarz epidemiologiczny z 1915 r., założony „na Kępie” przy drodze do Łukawca.
8) Dwór pierwotny, drewniany z basztami, otoczony ziemnymi fortyfikacjami typu holenderskiego, założony został na początku XVII w. przez Mohyłów, na wzniesieniu między dwoma stawami. W XIX w. niezamieszkały, zaczął być używany na cele przemysłowe (m.in. gorzelnia). Budynek ten został częściowo zniszczony w czasie ataku UPA w lipcu 1944 r., w latach 70-tych XX w. przebudowany na urząd gminy, pełni taką funkcję do dziś.
9) Zespół zabudowy miejskiej – murowane i drewniane domy z XIX-XX w.
Zabytkowe założenia zielone
Park z XIX w. przy dawnym dworku w pn. części miasta, zdewastowany przy adaptacji budynków zespołu dworskiego na ośrodek wypoczynkowy „Gazownictwa”.
Zabytki ruchome
Wyposażenie kościoła p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i św. Andrzeja, w tym słynący łaskami obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Wartości niematerialne
1) Za czasów Aleksandra Michała Łaszcza – kasztelana i wojewody bełskiego – doszło w Wielkich Oczach do spotkania księcia Siedmiogrodu Franciszka II Rakoczego z carem Rosji Piotrem I Wielkim.
2) W końcu XIX w. w okolicach Wielkich Oczu, a zapewne i w miasteczku, bywał dwukrotnie w czasie manewrów wojskowych cesarz austriacki Franciszek Józef.
Źródła
Akt Dawnych w Warszawie
Archiwum Diecezjalne w Przemyślu
Archiwum Państwowe w Przemyślu
Centralne Historyczne Archiwum Ukrainy we Lwowie
Instytut Yad Vashem w Jerozolimie
Muzeum Pamięci Holocaustu w Waszyngtonie
Bibliografia
Krzysztof Dawid Majus, Wielkie Oczy. Studia z dziejów wieloetnicznego galicyjskiego miasteczka, Przemyśl 2013 (tu bogata bieżąca bibliografia)
