Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Włodawa - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Miasto powiatowe w województwie lubelskim, położone nad Bugiem, po jego zachodniej stronie, na granicy z Białorusią, przy ujściu do Bugu niewielkiej rzeczki Włodawki. Geograficznie jest to wschodni skraj Garbu Włodawskiego. Miasto było ważnym węzłem komunikacyjnym. Przebiegał przez nie trakt z Lublina do Kobrynia (dziś szosa 831 i A 241) i dalej do Mińska, a także linia kolejowa z Chełma do Brześcia nad Bugiem, która koło miasta przekraczała Bug, rzekę niegdyś spławną. Współcześnie obie te trasy, drogowa i kolejowa, kończą się we Włodawie. Dziś miasto jest nadal ważnym lokalnym węzłem drogowym. Przebiega przez nie szosa nr 83 z Chełma do Białej Podlaskiej, lokalna szosa nr 816 z Dorohuska do Terespola i dochodzi tu wspomniana szosa nr 831 z Lublina przez Łęczną. Dochodzi tu także nadal linia kolejowa z Chełma, ale także tu się kończy. Po drugiej (wschodniej) stronie Bugu, na terenie Białorusi, jest stacja kolejowa o pozostawionej przedwojennej nazwie „Włodawa”, czynnej linii kolejowej do Brześcia.

Drogowskaz we Wlodawie
Drogowskaz we Wlodawie (Autor: Zubkowicz, Rafał)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Historia Włodawy Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka o Włodawie pochodzi z 1242 r. i znajduje się w latopisie (kronice) Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, z którym była związana do 1366 r., kiedy to król Kazimierz Wielki w konsekwencji zwycięskiej rywalizacji z Litwą włączył część zachodnią tego Księstwa do Polski. Tereny, na których położona jest Włodawa – w pobliżu granicy Królestwa z Wielkim Księstwem Litewskim – zostały przed połową XV w. wyłączone z ziemi chełmskiej i włączone przez króla Kazimierza Jagiellończyka do Litwy. W 1475 w. wyłączono je z dóbr książęcych i na zasadzie wymiany za inne ich dobra przekazane rodowi Sanguszków. Prawa miejskie otrzymała Włodawa od księcia Andrzeja Sanguszko, około 1520 r. Wiązało się z tym nadanie miastu kształtu przestrzennego z rynkiem i siecią wychodzących z niego ulic, a także z ustaleniem zasad jego funkcjonowania. Fundator wzniósł tu również dla siebie i swoich następców zamek.

Włodawa położona na trasie pomiędzy Krakowem a Wilnem, na skrzyżowaniu dróg lądowych ze szlakiem wodnym – mająca po sąsiedzku konkurencyjne miasto Orchówek – rozwijała się dobrze. Osiedlali się tu przybywający z terenów Wielkiego Księstwa i z Korony Polacy, Rusini i Żydzi. W rękach Sanguszków miasto było do końca XVI w., kiedy to drogą koligacji przeszło do Leszczyńskich. Za ich czasów Włodawa stała się na blisko sto lat istotnym ośrodkiem polskiej reformacji. Wojny połowy XVII w. przyniosły miastu istotne zniszczenia. Najpierw w 1648 r. kozacy Chmielnickiego zrabowali je, spalili i wymordowali prawie całą ludność, a następnie w 1657 r. przeszły tędy wojska szwedzkie i zapewne siedmiogrodzkie, niszcząc ponownie odbudowujące się miasto.

Odrodzenie się Włodawy nastąpiło za czasów Rafała Leszczyńskiego, w latach 80-tych XVII w., czemu sprzyjały nadane mieszkańców przywileje i ordynacje. W końcu tego stulecia dobra włodawskie nabył Ludwik Konstanty Pociej, który kontynuował prace nad porządkowaniem i odbudową miasta po zniszczeniach przez wojska szwedzkie i rosyjskie w czasie wojny północnej. Nowy właściciel sprowadził zakon paulinów z Jasnej Góry, dla których jego następca – bratanek Antoni Pociej rozpoczął budowę kościoła i klasztoru.

W 1745 r. dobra z miastem nabył od niego Jerzy Flemming, za którego czasów nastąpił istotny rozwój Włodawy, na co wpływały także niewątpliwie słynne tutejsze jarmarki. O miasto dbał także kolejny właściciel (od 1771 r.), mąż jego córki Izabelli – Adam Kazimierz Czartoryski. Czartoryski zadbał o uporządkowanie miasta poprzez regulację zabudowy. Po III rozbiorze (1795 r.) Włodawa krótko wchodziła w skład austriackiej Nowej Galicji (1795-1809), a potem do Księstwa Warszawskiego (1809-1815). W okresie wojny Napoleona z Rosją miasto było łupione tak przez Rosjan jaki i przez Francuzów.

Po Kongresie Wiedeńskim miasto znalazło się w zależnym od Rosji Królestwie Polskim, na jego granicy z Cesarstwem Rosyjskim. Przepisy rosyjskie ograniczały rozwój miast przygranicznych, mimo to nie spowodowało to większego regresu w rozwoju Włodawy, która od czasów Księstwa Warszawskiego stała się miastem powiatowym, należącym zazwyczaj do większej jednostki administracyjnej (departamentu, województwa, guberni) ze stolicą w Siedlcach.

Pod względem liczby ludności w 1819 r. było to czwarte miasto na terenie dzisiejszej Lubelszczyzny – po Lublinie, Hrubieszowie i Tarnogrodzie – wyprzedzające Chełm czy Zamość. Większe działania wojenne czasów powstań listopadowego i styczniowego ominęły Włodawę. Konsekwencją tego ostatniego była postępująca rusyfikacja dotycząca całego Królestwa (administracja, szkolnictwo). Właściciele miast, którymi w przypadku Włodawy w 1818 r. stali się Zamoyscy, w 1866 r. zostali ukazem carskim, tak jak i inni właściciele miast, pozbawieni praw dominialnych. W ciągu kolejnych stu lat – od początku XIX do początku XX w. – ludność w mieście wzrosła z około 3300 mieszkańców w 1809 r. do ok. 15200 w 1913 r., co było wynikiem tylko wzrostu liczby ludności żydowskiej – z 1079 do 12557 osób (82,5% mieszkańców). Liczba ludności chrześcijańskiej – rzymskokatolików oraz unitów (do 1875 r.), a następnie (od 1875 r.) prawosławnych – pozostała na podobnym poziomie (ok. 2200 osób).

Koniec XIX i początek XX w. to okres rozwoju miasta. Przez Włodawę poprowadzona została linia kolejowa z Chełma do Brześcia – z przejściem granicznym i komorą celną. W zabudowie miasta zaczęły dominować domy murowane, wybrukowano ulice i rynek, założono oświetlenie naftowe, a następnie elektryczne ulic, powstały studnie artezyjskie, zaczął rozwijać się drobny przemysł. W 1912 r. Włodawa znalazła się w utworzonej przez Rosjan ze wschodnich powiatów Królestwa Polskiego guberni chełmskiej, która została następnie włączona do Cesarstwa Rosyjskiego. Nie miało to większego znaczenia, gdyż wkrótce wybuchła I wojna światowa. W sierpniu 1915 r. carska administracja wycofała się z miasta, razem z cofającym się wojskiem rosyjskim – Włodawa została zajęta przez wojska austro-węgierskie i niemieckie. Pod koniec wojny (luty 1918r.) okupanci niemieccy przekazali Chełmszczyznę i Podlasie Centralnej Radzie Ukraińskiej, co wobec przegranej Niemców nie miało większego znaczenia.

W odrodzonej Polsce Włodawa przestała być miastem granicznym. Fakt ten, jak i zniszczenia wojenne, doprowadziły do istotnego spadku liczby mieszkańców, do 6263 osób, w tym ok. 4200 Żydów (67%). Do wybuchu II wojny ilość mieszkańcowi wzrosła do około 9500, w tym ok. 5600 Żydów (60%). Okres międzywojenny to czas odbudowy polskiej administracji, szkolnictwa, życia społecznego, kulturalnego i politycznego. Powstawały organizacje, biblioteki, partie polskie, ukraińskie i żydowskie.

Na początku II wojny światowej Włodawa była dwa razy zbombardowana. Niemcy zajęli miasto 16 września 1939 r., ale atakowani przez oddziały polskie wycofali się, a na ich miejsce weszły na kilka dni wojska radzieckie. Niemcy ponownie pojawili się tu w połowie października – wprowadzili swoją administrację, wojsko i policję, wspomaganą przez policję ukraińską. Wkrótce rozpoczęły się aresztowania, wywózki do obozów, egzekucje, szczególnie dotyczące ludności żydowskiej, powstawał obóz pracy, później powstał tu też obóz dla jeńców radzieckich. W pobliżu Włodawy założony został obóz zagłady w Sobiborze, w którym zginęła większość Żydów włodawskich. 22 lipca 1944 r. miasto zajęła Armia Czerwona.

Po wojnie Włodawa ponownie stała się ponownie miastem powiatowym w województwie lubelskim, ponownie miastem przygranicznym – w jego pobliżu znajduje się styk granic Polski, Białorusi i Ukrainy. Po reformach podziału terytorialnego w latach 1975-1999 Włodawa znalazła się w województwie chełmskim. W 2000 r. wróciła poprzednia przynależność administracyjna. Włodawa jest co roku miejscem Festiwalu Trzech Kultur i transgranicznych spotkań zespołów kolędniczych.

Historia Żydów we Włodawie Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi pojawili się tu wkrótce po powstaniu miasta i są notowani od 1531 r. na jarmarkach lubelskich. Do osiedlania się we Włodawie zachęcało ich dobre położenie miasta, na skrzyżowaniu się szlaków handlowych z Małopolski na Litwę, z Wielkopolski na Ruś i nad spławnym Bugiem. Początkowo byli oni zależni do kahału w Brześciu Litewskim, ale w 2. połowie XVII w. musieli się usamodzielnić tworząc własny kahał.

W 1648 r., po zajęciu miasta przez kozaków Chmielnickiego, ludność Włodawy została w większości wymordowana, w tym także Żydzi. Kolejne zniszczenia przyniosły w 1655 r. wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie Rakoczego. Odbudowie miasta sprzyjał przywilej Rafała Leszczyńskiego dla Żydów z 1684 r., w którym zezwala im na wybudowanie szkoły, bożnicy i jatek „na gruncie dworskim”. W ordynacji dla mieszczan z 1688 r. Leszczyński określił przede wszystkim ich prawa, ale i obowiązki. Żydzi mieli, tak jak i inni wykonywać określoną „dworską robotę”, trzymać straż nocną i płacić na stacjonujące w mieście wojsko.

Korzystne położenie wpłynęło na szybką odbudowę miasta i społeczności żydowskiej. W inwentarzu miasta z 1693 r. odnotowano, że około połowa ze 197 domów należało do Żydów. Był to wówczas jeden z największych kahałów na terenie między Bugiem a Wisłą. Wkrótce miasto zostało ponownie zniszczone w czasie działań wojny północnej, tak, że w 1716 r. było tu tylko 75 „placów osiadłych”, z których 41 należało do Żydów. W odbudowie Włodawy pomogło wspomniane dobre jej położenie i jej kolejni właściciele – Jerzy Flemming i Adam Kazimierz Czartoryski. Inwentarz z 1773 r. podaje, że spośród 307 domów w mieście do Żydów należało 165 – głównie położonych w rynku i blisko niego przy wychodzących z rynku ulicach – oraz w zachodniej części miasta. Żydzi stanowili blisko połowę liczby mieszkańców (ok. 1 tys.) i zajmowali się głównie handlem, arendą i rzemiosłem związanym z ich tradycją (krawcy, piekarze, rzeźnicy, garbarze), a także szewcy, kuśnierze, czapnicy i złotnicy. Chrześcijanie to przede wszystkim rolnicy, garncarze, cieśle, stolarze, murarze, ale także szewcy.

Początek XIX w. to okres w dziejach miasta stagnacji spowodowany rozbiorami i kolejnymi zniszczeniami w czasie wojen napoleońskich. Kolejny okres rozwoju miasta, a szczególnie społeczności żydowskiej to czasy Królestwa Polskiego. Mimo powstań i epidemii, a także przepisu ograniczającego osadnictwo tej społeczności w miastach nadgranicznych, ich liczba, jak było wspomniane wyżej, w ciągu kolejnych stu lat znacznie wzrosła – od 1944 (59,9%) w 1819 r. do 12557 (82,5%) w 1913 r. Żydów przyciągały tu słynne jarmarki oraz przejście graniczne i komora celna, z czym wiązały się duże możliwości handlu z Cesarstwem Rosyjskim.

Wiek XIX to czas rozwoju we Włodawie chasydyzmu. Pod koniec XVIII w. pojawił się tu cadyk z Karlina, a w XIX w. przedstawiciele innych dynastii, z których najwięcej zwolenników mieli przedstawiciele kockiej dynastii Morgensternów – zarówno z Kocka jak i z innych ośrodków (m.in. Łuków, Puławy). W materiałach źródłowych z XIX w. nie ma o tym ruchu wzmianki – można się go domyślać czytając o sporach wewnątrz gminy na początku XX w. i w okresie międzywojennym.

Z XIX-wiecznych źródeł znani są rabini włodawscy, ich zastępcy, osoby pełniące obowiązki rabina oraz inne postacie stojące na czele gminy żydowskiej – „kahalni”, „szkolnicy” i „duchowni”. Wiadomo, że w 1. ćwierci XIX w. „kahalnymi” byli Szoel Joselewicz i Lejbko Szacki (1817 r.), w 2 ćwierci tego stulecia „podrabinem” był Szmul Fridman (w 1829 r.), Nuta Szapira – „Starszym Duchownym” (1835), Josef Aron Szyffer – „podrabinem” (1846-1848). Po nim jako „zastępca rabina” występuje Josel Zelcer (1848-1851) – wymieniany wcześniej (1846) i później (1852) jako „Starszy Duchowny”. „Szkolnikami” w tym czasie byli Froim Rosman (1826), Chaim Wachter (1827-1830), Josef Giter (1844-1850), Icek Fajnzyngier (1848-1852), Josel Finkelman (1849-1855) i Chaim Lerer (1849-1853).

Icko Rotenberg określony został w 1828 jako „dozorca bożniczny”, jednak w tym wypadku wydaje się, że chodzi tu o stróża. Jest to istotne w kontekście „zniesienia” w 1823 r. przez administrację zaborczą kahałów i zastąpienia ich „okręgami bóżnicznymi”, którymi miały zarządzać „dozory” złożone z trzech „dozorców bóżnicznych”. Z powodu ograniczonego wprowadzenia tego rozporządzenia, administracja ponowiła ukaz w 1844 r. Sugeruje to, że jeszcze w 1828 r. określenie „dozorca” oznaczało raczej jeszcze stróża. Wymieniany często w archiwaliach Uszer Gdański „handlarz” (1829), w 1849 r. nazwany został „dozorcą bożnicznym”– to już może w tym czasie oznaczać tę obieralną funkcję, tym bardziej, że późniejszych zapisach (do 1859 r.) figuruje on tylko jako „handlarz”.

W 1834 r. odnotowany jest Dawid Kirman – „posługacz przy szkole” – jeden z najdłużej funkcjonujących przedstawicieli starszyzny żydowskiej we Włodawie. W 1859 r. określany jest jako „szkolnik”, a od 1861 do 1877 jako „śpiewak”, czyli kantor.

W 1850 r. rabinem został Herszko Timen (ur. 1790 r.), pełniący tę funkcję do co najmniej 1868 r., za co otrzymywał 275 rubli rocznie. W 1856 r. razem z mieszkańcami miasta wykonał przysięgę na wierność carowi. Jego zastępcą był Josel Rosenblum (1852-1859). „Szkolnikami” wówczas byli: Szoel Goldberg (1853-1863) – także czasem określany jako „śpiewak”, wspomniany wyżej Dawid Kirman (głównie jednak „śpiewak”), Szulim Szrajer (1857), Berek Halpern (1868), Moszko Ber Szyfman (1873-1878), Szmul Hersz Sznajderman (1875-1879), Zewel Landau (1878-1888) i Beniamin Kac (1889).

Kolejny znany rabin, ze względu na niekompletny materiał źródłowy, to wymieniany od 1888 do 1893 r. Fiszel Liberman (nie wiadomo dokładnie kiedy został rabinem). Po nim rabinem był Jones Gejerman (od końca 1893 r., do jesieni 1900 r.). Od końca 1900 r. obowiązki rabina pełnili członkowie dozoru bożniczego – Hilel Borensztejn (1900), a następnie Gdal Wajnberg (od końca 1900 r. do końca 1902 r.). Na początku 1903 r. rabinem został Joel (Josef) Chaim Segal (Segał) i pełnił tę funkcję do czasów I wojny światowej – być może wyjechał w sierpniu 1915 r. się razem z administracją carską.

Członkami „dozoru bóżniczego” na początku XX w. byli Lejzor Barenholc i Dawid Bekerman (zapewne w latach 1909-1911), potem Nachman Markiter, Gitel Berensztajn i Dawid Bigman (1911-1914). Skład ten uzupełnił w 1915 r. G. Wajnberg.

Po odzyskaniu niepodległości prze Polskę Włodawa straciła swe znaczenie miasta przy przejściu granicznym i stała się jednym z wielu miast prowincjonalnych. Liczba ludności spadła o ponad połowę – z ok. 15200 do ok. 6200, w tym przede wszystkim Żydów – z ok. 12500 (82,5% ogólnej liczby mieszkańców) w 1913 r., do ok. 4200 (67% ogólnej liczby mieszkańców) w 1921 r. Wkrótce społeczność żydowska zaczęła się tu odradzać. W 1922 r. włodawski Żydowski Okręg Bożniczy liczył około 6000 osób, z których czynne prawo wyborcze miało 1200, a składkę bożniczą na utrzymanie gminy płaciło 502. Na czele gminy stał zarząd złożony z sześciu osób – prezesa Hersza Grinhausa, jego zastępcy – Moszka Różanki, oraz Berka Rotenberga, Symchy Kelermana, Icka Lejba Feldmana i Mordki Icka Rozenblata. Według jednych dokumentów nie było wówczas rabina i „podrabina”, a według innych (z tego samego czasu) we Włodawie było wówczas dwóch rabinów – Abram Trochanowski (od 1915 r.) i Mejer Rozenberg (od 1918 r.) – ale nie byli oni „zatwierdzeni”. Był też poprzedni rabin „rządowy” – „Segiel Josef Chaim”, ale już „nieczynny”. Wynikało to zapewne z jakichś dziś nieczytelnych podziałów w gminie. Były rabin zwrócił się w 1923 r. do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie z prośbą o przywrócenie mu poprzedniego stanowiska. Jednak to nie nastąpiło.

Po wojnie własnością gminy była synagoga, bóżnica (spalona), dwa domy modlitwy, mykwa, szkoła Talmud-Tora, cmentarz, przytułek i plac po szpitalu. Oprócz tego było tu 11 prywatnych domów modlitwy – zapewne „klauz” chasydzkich. W 1926 r. na rabina został wybrany przedstawiciel chasydzkiej dynastii Morgensternów – Mosze Boruch. Prezesem zarządu gminy był wówczas Moszek Różanka , sekretarzem gminy J. Cymering, a członkami M. Mandelbaum i Ch.S. Szternfeld.

Drewniany żydowski dom we Włodawie
Drewniany żydowski dom we Włodawie

W 1939 r. społeczność żydowska we Włodawie liczyła ok. 5600 osób (60% ogólnej liczby mieszkańców). Po wkroczeniu Niemców do miasta rozpoczęły się represje w stosunku do mieszkańców, szczególnie ludności żydowskiej – zamykanie ich sklepów i warsztatów, kontrybucje, przesiedlenia, zamknięcie budynków zabudowy bożniczej i dewastacja oraz dewastacja trzech cmentarzy. W 1940 r. założony został obóz pracy przymusowej dla Żydów. Na początku 1941 r. utworzono getto, do którego przesiedlano Żydów z innych miast w Generalnym Gubernatorstwie i z Wiednia. Na wiosnę 1942 r. zaczęły się deportacje z getta do położonego w pobliżu Włodawy obozu zagłady w Sobiborze, zakończone na wiosnę 1943 r. Kilkadziesiąt osób zbiegła z getta, tworząc własny ruch oporu (oddział Jechiela Grynszpana) i zasilając polską partyzantkę lewicową i partyzantkę radziecką. Wyzwolenia doczekało około 40 osób pochodzenia żydowskiego, którzy jednak w kolejnych latach wyjechali z miasta.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Trudno określić, czy po kolejnych zniszczeniach wojen połowy XVII w. i wojny północnej, Włodawa zachowała swój pierwotny układ urbanistyczny, czy też jej kształt obecny jest wynikiem porządkujących działań właścicieli miasta w 2 poł. XVIII w. – Jerzego Flemminga i Adama Kazimierza Czartoryskiego.

Zabytkowe kamienice przy ul. Kościelnej we Włodawie
Zabytkowe kamienice przy ul. Kościelnej we Włodawie

Mimo zniszczeń I i II wojny światowej Włodawa zachowała swój dawny układ, z kwadratowym rynkiem po środku i siecią ulic z niego wybiegających, niezbyt jednak regularną. Środek rynku zajmuje tzw. „Czworobok” – budynek na planie kwadratu z dziedzińcem po środku, mieszczący sklepowy. Na północny-wschód od rynku, poza drugim kwartałem zabudowy, znajduje się zespół kościoła i klasztoru paulinów, na wschód od rynku, też poza drugim kwartałem zabudowy usytuowana jest cerkiew – obecnie prawosławna, a na zachód od rynku, za pierwszą linią zabudowy zespół synagogalny. Rozwój miasta w kierunku wschodnim ogranicza graniczna rzeka Bug i wpadająca do niej Włodawka, tak, że miasto rozwija się współcześnie głównie w kierunku zachodnim, północnym i południowym.

Instytucje wyznaniowe Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Parafia Kościoła wschodniego powstała zapewne jeszcze przed lokacją miast, być może za czasów Księstwa Halicko-Wołyńskiego, wzmiankowana jest od 1564 r., od końca XVI w. do 1875 r. unicka, po likwidacji unii przez Rosjan w 1875 r. prawosławna, czynna do dziś.

Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie
Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie

2) Parafia rzymskokatolicka powstała zapewne w związku z lokacją miasta, w XVII w. Za Leszczyńskich Włodawa była ważnym ośrodkiem kalwinizmu. W 1698 r. kolejny właściciel Ludwik Pociej sprowadził tu paulinów, dla których został wybudowany kościół i klasztor. Konwent paulinów skasowany został przez Rosjan w 1864 r., a świątynia stała się kościołem parafialnym. W 1992 r. parafię ponownie objęli paulini.

Włodawa, Kościół św. Ludwika
Włodawa, Kościół św. Ludwika

3) Tutejsza społeczność żydowska istniała już w XVI w., zależna początkowo od kahału w Brześciu Litewskim (przykahałek?), w 2 poł. XVIII w. był już samodzielnym kahałem, od 1823 r. Włodawski Okręg Bożniczny, od 1918 r. Gmina Wyznaniowa Żydowska. Jej kresem była zagłada ludności żydowskiej przez Niemców w czasie II wojny światowej.

Instytucje świeckie Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) Prawo magdeburskie będące podstawą funkcjonowania miasta ustalało jego władze – burmistrza i radnych oraz wójta i ławników. W okresie międzywojennym w radzie miasta byli też przedstawiciele społeczności żydowskiej.

2) Rzemieślnicy skupieni byli w cechach, a od końca XIX w. w korporacjach i związkach zawodowych

3) Towarzystwa i stowarzyszenia o charakterze gospodarczym zaczęły powstawać w jeszcze w końcu XIX w., a organizacje oświatowe, sportowe i kulturalne w okresie międzywojennym.

4) Wśród żydowskich partii politycznych działających przed II wojną światową trzeba wymienić Mizrachi i Agudas Isroel. Żydzi należeli też do KPP.

Zabytki architektury i budownictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) kościół murowany p.w. św. Ludwika i klasztor paulinów, fundacji Pociejów, projektu Pawła Fontany, dokończony przez Flemmingów i Czartoryskich – wzniesiony w latach 1739-1780. Należy do grupy interesujących realizacji barokowych kościołów Fontany – wzniesionych na planie owalnym, z dwuwieżową fasadą – znanych z innych realizacji na Lubelszczyźnie – w Chemie i w Lubartowie.

2) cerkiew murowana w rosyjskim stylu imperialnym, zrealizowana według projektu Wiktora Iwanowicza Syczugowa, wzniesiona w latach 1893-1895, jedna z kilkunastu realizacji tego architekta na Lubelszczyźnie.

3) bóżnica murowana, fundacji Jerzego Flemminga, projektu zapewne Pawła Fontany, wznoszona na miejscu poprzednich, wnoszona od 1764 r. Jej budowa zakończona, za czasów Czartoryskich i z ich funduszów, w latach 80-tych XVIII w. Budynek barokowy, z dwoma alkierzami i mansardowym dachem, jedna z ciekawszych realizacji tego typu obiektów i jedna z nielicznych synagog, która jako magazyn przetrwała II wojnę światową. Był to obiekt w zespole dawnej zabudowy gminy żydowskiej, obecnie (od 1986 r.) jeden z budynków Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego.

Włodawa, Zespół Synagogalny
Włodawa, Zespół Synagogalny

4) stary dom modlitwy (bet ha-midrasz), murowany, poprzedni istniejący już w końcu XVIII w., obecny wzniesiony w latach 1915-1916, z zaadoptowaniem części ścian poprzedniego obiektu. W czasie II wojny światowej przekształcony na magazyn wojskowy, co wiązało się ze zniszczeniem wyposażenia wnętrza. Po wojnie pełnił nadal funkcje magazynowe, w 1999 r. przejęty prze Muzeum Pojezierza Łęczysko-Włodawskiego.

5) nowy bejt ha-midrasz – murowany, wzniesiony w 1928 r., obecnie budynek administracyjny Muzeum Pojezierza Łęczysko-Włodawskiego i miejsce ekspozycji czasowych.

Włodawa, Zespół Synagogalny
Włodawa, Zespół Synagogalny

6) cmentarz chrześcijański, założony w 1 poł. XIX w., współcześnie czynny.

7) najstarszy cmentarz żydowski być może już z XVI w., choć może dopiero z 4 ćwierci XVII w. – na pd.-zach. od bożnicy. Współcześnie, po dewastacji w czasie II wojny światowej, brak śladów pochówków, zachowana jest tylko większość jego terenu.

8) stary cmentarz żydowski z XVIII w. w okol. ulic Wiejskiej i Krzywej, zniszczony przez Niemców w czasie wojny, po wojnie zabudowany przez GS.

9) nowy cmentarz żydowski z XIX w., obecnie pomiędzy ulicami Reymonta i Mielczarskiego, zniszczony w czasie II wojny światowej, obecnie skwer, na którym niedawno wzniesiono pomnik upamiętniający żydowską społeczność Włodawy.

Pomnik na cmentarzu żydowskim we Włodawie
Pomnik na cmentarzu żydowskim we Włodawie

Zabytkowe założenia zieloneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Brak.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1) wyposażenie kościoła p.w. św. Ludwika;

2) wyposażenie cerkwi p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny;

3) Muzeum Pojezierza Łęczysko-Włodawskiego – zbiór judaików.

ŹródłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego

Archiwum Państwowe w Lublinie

Archiwum Zamoyskich we Włodawie

Urząd Stanu Cywilnego – wyznanie mojżeszowe

Rząd Gubernialny Lubelski I

Rząd Gubernialny Siedlecki

Rząd Gubernialny Chełmski

Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Społeczno-Polityczny

BibliografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

J. Baranowski, Zabytkowe bóżnice we Włodawie i w Chęcinach [w:] Biuletyn ŻIH, Warszawa 1959, nr 29, s. 59-71

Wlodawa; ner zikaron; sefer dokumentari im sekira kelalit (red. D. Rowner), Jerozolima 1967/68

Sefer zikaron Wlodawa we-ha sewiwa Sobibor (red. S. Kanc), Tel-Aviv 1974

Włodawa [w:] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8, województwo lubelskie (red. R. Brykowski, E. Smulikowska), z. 18 (oprac. E. Smulikowska), Warszawa 1975, s. 52-74

Dzieje Włodawy (red. E. Olszewski, R. Szczygieł), Lublin 1991

I. Wojczuk, Bóżnica Włodawska [w:] Zeszyty Muzealne (red. nacz. M. Bem), Wydawnictwo Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, z. 5, Włodawa 1996, s. 3-30

K. Skwirowski, Z „Księgi Pamięci Włodawy i okolic". Dzieje gminy żydowskiej we Włodawie XVI - XIX w., [w:] Zeszyty Muzealne (red. nacz. M. Bem), Wydawnictwo Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, z. 6, Włodawa 1997, s. 10-20

K. Skwirowski, Z „Księgi Pamięci Włodawy i okolic” Włodawscy chasydzi [w:] Zeszyty Muzealne (red. nacz. M. Bem), Wydawnictwo Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, z. 7, Włodawa 1997, s. 3-11

J. Nastaj, Stary bet ha-midrasz we Włodawie [w:] Zeszyty Muzealne (red. nacz. M. Bem), Wydawnictwo Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, z. 8, Włodawa 1998, s. 15-47

K. Skwirowski, Z „Księgi Pamięci Włodawy i okolic”. Włodawa i włodawscy Żydzina na przełomie XIX i XX w. [w:] Zeszyty Muzealne (red. nacz. M. Bem), Wydawnictwo Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, z. 8, Włodawa 1998, s. 76-89

K. Skwirowski, Życie społeczno-kulturalne włodawskich Żydów w latach 1918-1939, [w:] Zeszyty Muzealne (red. nacz. M. Bem), Wydawnictwo Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, z. 10, Włodawa 1999.

M. i K. Piechotkowie, Bramy nieba. Bóżnice murowane na ziemiach polskich dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 1999, s. 369-372.

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Paweł Sygowski

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Słowa kluczowe