Włodzimierz Wołyński - Karta Dziedzictwa Kulturowego

KrajobrazBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Korzystne położenie geograficzne miasta sprzyjało jego rozwojowi. Zostało ono założone na skrzyżowaniu lądowych i wodnych szlaków handlowych, m.in. słynnego szlaku „od Waregów do Greków”, który łączył kraje Europy Północnej z krajami basenu Morza Śródziemnego. Świadczą o tym znaleziska archeologiczne, wśród których jest wiele przedmiotów z Bizancjum, krajów Bliskiego Wschodu i Europy Zachodniej.

Włodzimierz Wołyński mieści się na granicy Wyżyny Wołyńskiej i Polesia Wołyńskiego. Blisko miasta bagna poleskie z obszarem zalewowym rzeki Ług głęboko przenikają do wzgórzastego krajobrazu Wyżyny. Położenie miasta wyznaczają współrzędne: 50°51' szerokości północnej і 41°58' długości wschodniej, znajduje się ono na prawym podwyższonym brzegu rzeki Ług, będącej prawym dopływem Bugu, do którego wpada niedaleko miasteczka Uściług. Dotykając mikrokrajobrazu Włodzimierza, Ług płynie ze wschodu na zachód na południowym krańcu miasta wzdłuż bagiennej doliny, gdzie tworzy większe lub mniejsze akweny, porosłe turzycą i trzciną. W uroczysku Białobrzegi dolina rzeczna zwęża się i rzeka wycina wyżynę kredową, która rozpościera się z północy na południe. Rzeka Ług płynie więc przez południową część miasta. Jej dopływ, rzeka Smocza, wypływa z bagna położonego na północno-wschodnich obrzerzach miasta, płynie przez jego środek, omywając z obu stron najwyższe wzgórze, na którym stoi Zamczysko. Dno rzeki jest błotniste, a brzegi niskie. Rzeka Ryłowica płynie na wschód od miasta przez uroczysko Prowale і oddziela inne punkty na przedmieściach od strony północnej i zachodniej. Wspomniane rzeki to prawe dopływy Ługu. Rzeki Bug, Ług, Smocza i Ryłowica należą do zlewiska Morza Bałtyckiego. Prowadzone w mieście badania pokazują, że znaczna część powierzchni, która jest obecnie zabudowana, m.in. w północnej, wschodniej i południowej części miasta, w dawnych czasach również była bagnem. Dotyczy to również bagna o lokalnie rozpowszechnionej nazwie „Żydówka”.

Unikatowość terenu, na którym położone jest miasto, polega na połączeniu dwóch krajobrazów geograficznych – poleskiego i podolskiego. Regiony przyrodnicze obszarów zalewowych stanowią łączące ogniwa pomiędzy poszczególnymi krajobrazami. Tego typu warunki mikrogeograficzne terenu sprzyjały powstaniu unikatowej sieci dolin i wzniesień krajobrazu, na których ukształtował się lokalny system poszczególnych elementów miasta.

Podstawę geologiczną stanowią warstwy kredowe pokryte glebami lessowymi i czarnoziemem. Dla fizycznogeograficznej prowincji zachodnioukraińskiej, do której należy m.in. Włodzimierz Wołyński, najbardziej charakterystyczne są następujące zespoły: szerokoliściaste leśne z szarymi i ciemnoszarymi glebami bielicowymi; lasostepu z glebami czarnoziemnymi, bielicowymi oraz zbielicowanymi; łąkowo-stepowe z glebami czarnoziemnymi, a także łąkowe i bagienne.
Ogólnie rzecz ujmując, teren miasta stanowi krajobraz równinny, chociaż część centralna ma charakter górzysty.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Historia Wołynia i ziemi włodzimierskiej jest wieloraka. Na tym obszarze od dawnych czasów współistniały i rozwijały się różne kultury, społeczności etniczne, zasady wiary i religie.

Mało zbadaną kartką w historii Wołynia pozostaje życie społeczności żydowskiej zamieszkującej te ziemie. Źródła historyczne świadczą o tym, że społeczność żydowska zamieszkiwała terytorium współczesnej Ukrainy na przestrzeni wielu wieków. Żydzi zaczęli osiedlać się na terytorium współczesnej Ukrainy jeszcze w czasach przedchrześcijańskich. W ІХ–Х w. niewielkie grupy Żydów z Kaganatu Chazarskiego zaczęli pojawiać się w Kijowie. Żydzi przybyli do miasta jako ważnego ośrodka handlowego i osiedlili się w nim. Dzięki działalności handlowej kupców żydowskich miasto, które było położone na szlaku handlowym pomiędzy Europą Wschodnią a Zachodnią, stało się ważnym punktem, który odwiedzali kupcy z Niemiec.

Włodzimierz I Wielki w 988 r. przekazał swojemu najmłodszemu synowi Wsiewołodowi (Włodzimierz miał 12 synów) założone przez siebie miasto Włodzimierz, położone na prawym brzegu rzeki Ług – dopływu Bugu. Krajoznawcy uważają jednak, że miasto istniało jeszcze przed przyjściem Włodzimierza Wielkiego – była to wówczas osada pogańska o nazwie Ładomyr.

Wzmocnienie miasta Włodzimierza jako centrum administracyjno-politycznego miało miejsce pod koniec ХІІ wieku. Wtedy właśnie na Wołyniu umocniła się odrębna dynastia książęca. Do najsłynniejszych jej przedstawicieli należeli książę Roman Mścisławowicz (1155–1205), któremu udało się w 1199 r. połączyć ziemie wołyńską i halicką, a także jego synowie – Daniel Halicki (1201–1264), pierwszy król ukraiński, oraz jego brat Wasylko (1204–1271).

Miasto Włodzimierz przez półtora wieku było stolicą księstwa Wołyńsko-Halickiego, które po rozpadzie Rusi Kijowskiej stało się jednym z potężniejszych państw na ówczesnej mapie politycznej Europy Wschodniej.

Był to okres rozkwitu starodawnego Włodzimierza, który w ХІІІ w. stał się jednym z najpiękniejszych miast Europy. Współczesnych zachwycały budowle fortyfikacyjne. Do naszych dni zostało zachowane świadectwo z 1231 r. króla Węgier Andrzeja II o tym, że „zarówno na ziemiach niemieckich nie spotkał on podobnej fortecyі”. Rozwijały się tu rzemiosła, architektura, sztuka. Wyroby rzemieślników włodzimierskich były wysoko cenione w innych krajach. Miasto było ważnym ośrodkiem oświaty i kultury, powstawał tu Latopis Halicko-Wołyński (1201–1299) – cenne źródło historii Rusi.

Miasto doznało znaczących zniszczeń w okresie najazdów mongolskich w 1241 roku. Drużynnicy i mieszkańcy miasta dzielnie bronili się, lecz siły były nierówne. Hordy mongolskie zajęły Włodzimierz i zniszczyły go. Miasto szybko podniosło się z ruin, jednakże ziemie wołyńskie przez dłuższy okres czasu pozostawały zależne od groźnej Złotej Ordy. Najazdy Mongołów zdarzały się również w późniejszym okresie.

Od 1340 r. nastąpił upadek księstwa halicko-wołyńskiego, miasto znalazło się w składzie Litwy, a od wieku ХVІ – w składzie Rzeczypospolitej. W tym okresie Włodzimierz rozwijał się jako duży ośrodek handlowy i rzemieślniczy. Było to miasto wielonarodowe, zamieszkałe przez Ukraińców, Polaków, Żydów, Niemców, Tatarów, Ormian oraz Czechów. Ludzie przynależący do różnych narodowości, kultur i religii na przestrzeni wieków rozbudowywali to starodawne miasto.
Najbardziej masowe przesiedlenie się Żydów na terytorium współczesnej Ukrainy rozpoczęło się po Unii Lubelskiej w 1569 roku. Z Polski wyruszyli oni na ziemie ukraińskie, które weszły w skład Rzeczypospolitej.

W 1670 r. zostało założone Kolegium Wołyńskie – placówka edukacyjna, w której nauczano filozofii, nauk przyrodniczych, języków obcych.

W 1772 r. na skutek rozbiorów Rzeczypospolitej Galicja znalazła się w składzie monarchii Habsburgów. Żeby jakoś to „uzasadnić”, władze austriackie nazwały nowopowstałą prowincję „Księstwem Galicji i Lodomerii”: cesarzowie uważali się za potomków królów węgierskich, którzy na początku ХІІІ w. ubiegali się o władzę w „Królestwie Halicko-Wołyńskim”. Nazwa ta była używana w austriackich dokumentach oficjalnych do 1918 r., chociaż Włodzimierz nigdy nie był w składzie Austrii. Do 1795 r. znajdował się on pod rządami Rzeczypospolitej. Sejm Polski w 1793 r. ogłosił powstanie województwa włodzimierskiego. Uchwała ta nie została jednak zrealizowana, ponieważ w wyniku III rozbioru Polski w 1795 r. tereny Wołynia Zachodniego, w tym miasto Włodzimierz, zostały przyłączone do Imperium Rosyjskiego. Wówczas, zgodnie z rozkazem cesarzowej Katarzyny ІІ, miasto zmieniło swoją nazwę na Włodzimierz Wołyński, żeby odróżnić go od gubernskiego Włodzimierza nad Klaźmą. Miasto w nowopowstałej guberni wołyńskiej zostało siedzibą powiatu. W tym okresie Włodzimierz Wołyński zatracił swoje znaczenie jako ośrodek handlowy, przekształciwszy się na niewielkie prowincjonalne miasteczko.

W latach 1915–1918 w mieście stacjonowały pododdziały Ukraińskich Strzelców Siczowych, które udzielały pomocy miejscowej ludności. Dzięki staraniom Strzelców Siczowych w 1916 r. w mieście powstała ukraińska szkoła czteroklasowa imienia Tarasa Szewczenki.

W 1921 r. na mocy postanowień traktatu ryskiego Włodzimierz Wołyński znalazł się w składzie Polski, gdzie przebywał do 1939 roku.

Strasznym nieszczęściem dla mieszkańców Włodzimierza Wołyńskiego stała się druga wojna światowa. We wrześniu 1939 r. miasto zostało zbombardowane przez awiację niemiecką.

W okresie od 1939 do 1941 r. miasto znajdowało się w składzie Ukraińskiej SRR jako siedziba rejonu w obwodzie wołyńskim.

W mieście gwałtownie wzrosła liczba Żydów w związku z napływem uchodźców z Polski, którzy ratowali się przed okupacją hitlerowską. W ten sposób spośród 38 tysięcy mieszkańców Włodzimierza Żydzi stanowili w tym okresie około 18 tysięcy.
W czerwcu 1941 r. Włodzimierz Wołyński stał się areną zaciekłej walki między wojskiem niemieckim a Armią Czerwoną.

Jednym z najważniejszych okresów w historii tego starożytnego miasta stała się okupacja niemiecka w latach 1941–1944. Przed wejściem wojsk niemieckich miasto doświadczyło masowych bombardowań części centralnej – tej właśnie, gdzie mieszkały głównie rodziny żydowskie. Represje nazistów były skierowane przede wszystkim przeciwko Żydom. Zostali oni spędzeni do getta, stając się w ten sposób niewolnikami. Na przestrzeni sierpnia i września 1942 r. przeprowadzona została ostateczna likwidacja włodzimierskich Żydów. Niedaleko wsi Piatydnie doszło do masowych mordów, według różnych statystyk zamordowano tam 25 tysięcy Żydów, których zwożono z całego rejonu. Tylko poszczególnym jednostkom udało się uratować. Te tragiczne wydarzenia miały znaczący wpływ na dalszy los żydowskiego dziedzictwa historyczno-kulturowego.

Okupanci zniszczyli ludność żydowską, rozprawili się z ludnością cywilną, wywozili do Niemiec młodzież. W obozie koncentracyjnym „Nord-Oflag 365” naziści zamordowali dziesiątki tysięcy radzieckich jeńców wojennych.

Miasto zostało wyzwolone od okupantów hitlerowskich 20 lipca 1944 r. Po wojnie Włodzimierz Wołyński stał się jednym z centrów przemysłowych: powstawały przedsiębiorstwa przemysłowe, odnowiono infrastrukturę miejską. W okresie radzieckim został ukształtowany współczesny wygląd Włodzimierza Wołyńskiego. Od 1991 r. rozpoczął się nowy okres w historii miasta – w składzie niepodległej Ukrainy.

Społeczność żydowska Włodzimierza Wołyńskiego posiada długą historię liczącą ponad 800 lat. Biorąc pod uwagę fakt, że w dokumentach żydowskich miasto od dawnych czasów było nazywane „Ludomyr”, (od jego dawnej nazwy Ładomyr), można przypuścić, że pierwsi Żydzi prawdopodobnie pojawili się tutaj jeszcze w okresie przedchrześcijańskim.

Pierwsza wzmianka, nazwa, przywilejeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka

W VII–VIII w. kupiec arabski Al-Masudi szczegółowo opisał ziemie wołyńskie, w tym ziemię włodzimierską. Istnieją też ciekawe dane w kronikach o walinianach i ich królu Madżaku, który był najpotężniejszym władcą w Europie Wschodniej. Król Madżak połączył te ludy w wielkie i silne państwo. Nie wiemy, jak długo utrzymywał się ten twór polityczny, lecz około ІХ w. z powodu częstych wojen z sąsiadami, a możliwe też, że z rzymskimi kolonizatorami, państwo rozpadło się na niewielkie księstwa – coś w rodzaju miast państw. Możliwe, że z jednego z takich polis powstało miasto Włodzimierz.

Informację o czasie założenia miasta znajdujemy w notatkach anonimowego węgierskiego kronikarza, który był notariuszem króla Beli IV (1233–1270). W swojej pracy „Gesta Hungarorum” zaznaczał, że miasto Włodzimierz (Łodomyr) istniało już w ІХ w. W latach 986–988 na skutek pochodów wojennych księcia kijowskiego Włodzimierza I Wielkiego miasto nad rzeką Ług, które na przestrzeni stuleci było niezależne od władzy książąt, przechodzi pod protektorat wielkiego księcia kijowskiego. Pierwsza pisemna wzmianka o mieście jest datowana na rok 988. W latopisie „Powieść minionych lat” czytamy, że książę kijowski Włodzimierz oddaje założone przez siebie miasto swojemu młodszemu synowi Wsiewołodowi. Jednak to właśnie książę Włodzimierz Wielki uczynił z miasta na brzegach Ługu ważny punkt obronny na zachodnich krańcach Rusi Kijowskiej. Po Wsiewołodzie Włodzimierzem władali jego synowie, wnukowie i prawnukowie Jarosława Mądrego.

Nazwa

Pierwotna nazwa miasta według starodawnych kronik to Łodomyr.

Nazwę Włodzimierz miasto uzyskało w trakcie jego wzmocnienia jako ośrodka administracyjno-politycznego od końca ХІІ wieku.

Po III rozbiorze Polski w 1795 r. Wołyń Zachodni i w jej składzie miasto Włodzimierz zostały przyłączone do Rosji. Wówczas też na rozkaz cesarzowej Katarzyny ІІ miasto zmieniło swoją nazwę na Włodzimierz Wołyński w celu odróżnienia go od gubernskiego Włodzimierza nad Klaźmą.

W latach 1921–1939 miasto nosiło nazwę Włodzimierz.

Opis

Jako pierwotne centrum ówczesnej osady (która w przyszłości stała się miastem), przez ludzi został wybrany teren, który cechuje się największą aktywnością kompozycyjną wśród innych terenów przydatnych do zamieszkania. Położone nad obszarem zalewowym rzeki Ług okrągłe i płaskie wzgórze miało naturalny wygląd koła, które uczyniło z niego swoiste epicentrum całego krajobrazu. Dookoła miasta znajdowały się tereny bagienne. To terytorium nie nadawało się do uprawy roli i z powodu znaczącego zabagnienia również do hodowli bydła. Badacze zaznaczają, że większość dawnych miast powstała w rejonach przydatnych do uprawy roli i gęsto zamieszkałych przez rolników.

Nadanie przywilejów miejskich

Prawo magdeburskie (niemieckie) – to jeden z rodzajów praw wolnych społeczności miejskich w epoce średniowiecza, które stanowiło system norm prawnych prawa państwowego, kryminalnego, cywilnego i procesowego. Jego nazwa pochodzi od saksońskiego miasta Magdeburg, którego karta stanowiła wzór dla pozyskania ówczesnych przywilejów miejskich. Niektórzy badacze przypuszczają, że Włodzimierz Wołyński jako pierwsze miasto na Wołyniu otrzymał prawo magdeburskie w 1324 roku. Powołują się oni na list społeczności włodzimierskiej napisany w 1324 r. do urzędu miasta Stralsund z prośbą o pomoc dla dwóch włodzimierskich mieszczan, braci Bertrama Rusina i Mikołaja, który to list został poświadczony pieczęcią z wizerunkiem św. Jerzego na koniu. Niestety, nie ma innych bardziej wiarygodnych dokumentów, które by potwierdzały tę oto wersję. Nie został też zachowany m.in. przywilej z ówczesnym nadaniem prawa magdeburskiego Włodzimierzowi, co podważa powyższe twierdzenie. Reasumując, 1324 r. nie może być uważany za datę nadania miastu prawa magdeburskiego. Tego zdania był też wybitny ukraiński historyk Mychajło Hruszewski. Wspomniana data nie została potwierdzona również w pracy „Gród książęcy Włodzimierz” znanego badacza Wołynia Aleksandra Cynkałowskiego. Zachował się jedynie przywilej króla Zygmunta І z 1509 r., który potwierdza nadanie miastu Włodzimierzowi praw miejskich na prawie magdeburskim. Naszym zdaniem, prawomocne jest traktowanie Włodzimierza jako pierwszego na Ukrainie miasta, które wykorzystywało elementy prawa magdeburskiego. Prawo magdeburskie nadawane było przez Wielkiego Księcia Litewskiego albo Króla Polski i potwierdzane było przywilejach magdeburskich – swoistych statutach zachodnioeuropejskich miast.

Herb, przywileje, zmiany ustroju administracyjnego, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Herb

Włodzimierz Wołyński posiadał kilka herbów, o czym świadczą pieczęcie i ich odciski, które zachowały się do naszych dni. Symbolami miasta mogły być krzyż i trójząb, które zostały znalezione w postaci wizerunków na cegle służącej do budowania świątyń. Trójząb był znakiem rodowym Włodzimierza, zaś krzyż – podstawą wiary chrześcijańskiej, którą on szerzył i wzmacniał.

Wiemy, ze na pieczątkach magistratu widniał wizerunek św. Jerzego Zwycięzcy – dziedzictwo, które pozostało w mieście po rodowych powiązaniach z książętami moskiewskimi. Na tarczy wareskiej widniał jeździec na białym koniu, który swoją kopią przebija smoka. Ten herb był wykorzystywany do końca XVIII wieku. Ogólnie rzecz biorąc, wizerunek św. Jerzego często jest spotykany na dawnych pieczęciach i herbach książąt wołyńskich jako symbol zdecydowania, sprawiedliwości i odwagi. Według legendy, około roku 991 św. Równy Apostołom Książę Włodzimierz nadał położonemu na Wołyniu miastu Włodzimierzowi herb przedstawiający jeźdźca na białym koniu, który kopią przebija smoka. Herb ten bez większych zmian zachował się do roku 1911.

W 1796 r. po trzecim rozbiorze Polski Włodzimierz znalazł się w składzie Imperium Rosyjskiego i został miastem powiatowym w guberni wołyńskiej. 12 grudnia 1796 r. został mu nadany nowy herb, w dolnej części którego został zachowany dawny symbol Włodzimierza, w części górnej zaś pojawił się dwugłowy orzeł w koronie, na piersi którego widnieje herb guberni wołyńskiej – srebrny krzyż na czerwonym polu, co oznaczało przynależność do Imperium Rosyjskiego.

Na początku ХХ w. na rozkaz cesarza miasta powinny były otrzymać własne herby, przy czym rozkaz wyznaczał zasady ich tworzenia. 27 marca 1911 r. Włodzimierz Wołyński otrzymał swój herb, podstawę którego stanowiła tarcza francuska z czarnym polem i jeźdźcem z buławą na białym koniu, który zwycięża zielonego smoka. Buława pojawiła się prawdopodobnie po to, żeby odróżnić go od podobnie wyglądającego herbu moskiewskiego. W prawej wolnej części umieszczono herb Wołynia: czerwoną tarczę z białym czteroramiennym krzyżem. W ХХ w., kiedy były rozpatrywane i zatwierdzane na nowo bądź tworzone nowe herby, do herbu Włodzimierza Wołyńskiego została dodana korona z trzema basztami, а dookoła tarczy – przeplecione aleksandrowską wstęgą dwa złote kłosy. Na tym herbie zostały przeplecione historia i współczesność, a zamiast kopii jeździec trzymał buławę.

Radziecki herb Włodzimierza Wołyńskiego powstał w 1987 r. z okazji obchodów tysiąclecia pierwszej wzmianki o mieście. Na nowym herbie zostały zachowane stare symbole: jeździec pokonujący smoka na tarczy wareskiej oraz data pierwszej wzmianki o mieście w latopisie – 988. Jeździec trzymał kopię zamiast buławy. Tarcza była umieszczona w centrum tarczy francuskiej w kolorach flagi państwowej Ukraińskiej SRR. Na błękitnej wstążce u podnóży widniały białe kłosy, a nad tarczą napis „Włodzimierz Wołyński” і nad napisem sierp i młot – symbole z okresu radzieckiego.

Współczesny oficjalny symbol Włodzimierza Wołyńskiego został zatwierdzony decyzją sesji Rady Miasta nr 5/22 z dnia 12 marca 1999 r., lecz bez uzgodnienia tego z autorem znaku. Autorem projektu jest А. Kostiuk. Tarcza herbowa ma kształt czworokąta z półkolem u podstawy. Na czerwonym polu widnieje św. Jerzy konno na srebrnym koniu, w srebrnym ubraniu, dookoła głowy – złota aureola, w lewej ręce trzyma czerwoną tarczę ze srebrnym krzyżem, а prawą przebija srebrną kopią srebrnego smoka. Tarcza obramiona jest złotym kartuszem dekoracyjnym i uwieńczona srebrną murowaną koroną miejską. Święty Jerzy widniał jeszcze na pieczęci Włodzimierza z 1324 r., która prezentuje najstarszy znany ukraiński herb miejski.

Flaga

Flaga Włodzimierza Wołyńskiego została zatwierdzona w dn. 12 marca 1999 r. na V sesji Rady Miasta Włodzimierza Wołyńskiego XXII kadencji. Jest to płat tkaniny w kształcie kwadratu, który składa się z trzech pionowych pól – niebieskiego, żółtego i niebieskiego (stosunek ich szerokości jest równy 2:1:2), pośrodku widnieje czerwona tarcza (o wysokości 1/2 strony flagi) z białym wizerunkiem soboru Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy. Sobór jest zabytkiem architektury z XII wieku.

Inne przywileje

Po najazdach Mongołów miasto podupadło i doświadczyło kryzysu demograficznego. Z tego powodu w celu spotęgowania wzrostu gospodarczego władze stwarzały wszelkie warunki dla zapewnienia napływu Żydów do tych ziem. Żydowskim przesiedleńcom nadawano szereg przywilejów zarówno o charakterze gospodarczym (tymczasowe zwolnienie z podatków lub zezwolenie na prowadzenie określonej działalności), jak też ideologicznym (zezwolenie na pielęgnowanie własnych tradycji etnicznych i religijnych). Na przestrzeni XIII w. polscy królowie nadawali Żydom przywileje, które zostały zachowane po wejściu miasta w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1393 roku. Większość przywilejów nadawano Żydom zgodnie z przywilejem wiedeńskim z 1244 r., który przewidywał wewnętrzne sądownictwo w społecznościach żydowskich, immunitet majątkowy i osobisty oraz kary za ich naruszenie. Pod koniec XIV w. Wielki Książę Litewski Witold zaprosił Żydów do swojego państwa, osiedlając ich nie tylko na swoich ziemiach, lecz także na zajętych przez Litwę terenach ukraińskich. Nadawał on prawo do zamieszkania na jego ziemiach Żydom z Łucka i Włodzimierza. Książę Witold nadawał Żydom przywileje, które zapewniały pokojowe współistnienie z rdzenną ludnością oraz swobodny rozwój działalności gospodarczej. W przywilejach nadanych miastu przez Zygmunta Augusta w 1570 r., Żydzi są wzmiankowani kilka razy na równi z lokalnymi mieszczanami, przy czym byli oni zwalniani z wszelkiego cła, oprócz podatku od soli i wosku.

Zmiany ustroju administracyjnego

• 988-1199 – w składzie Rusi Kijowskiej;
• 1199-1340 – w składzie Księstwa Halicko-Wołyńskiego;
• 1340-1569 – w składzie Wielkiego Księstwa Litewskiego;
• 1569–1795 – w składzie Rzeczypospolitej;
• 1795-1914 – w składzie Imperium Rosyjskiego;
• 1915-1918 – pod władzą Imperium Austo-Węgierskiego;
• 1918-1921 – w składzie Ukraińskiej Republiki Ludowej;
• 1921-1939 – na mocy traktatu ryskiego w składzie II Rzeczypospolitej;
• 1939-1941 – w składzie Ukraińskiej SRR jako siedziba rejonu w obwodzie wołyńskim;
• 1941-1944 – pod okupacją niemiecką;
• 1944-1991 – w składzie Ukraińskiej SRR;
• 1991-2014 – w składzie niepodległej Ukrainy.

Dane demograficzne o składzie etnicznym

Według danych Głównego Oddziału Statystycznego z 1931 r., terytorium powiatu włodzimierskiego stanowiło 2207,7 km2, liczba ludności wynosiła 150364 osób, na 1 km2 przypadało 68,1 osób. Miasto zamieszkiwało 23500 osób, w tym 51% Żydów, 27% Polaków (łącznie z kadrowymi wojskowymi), 22% Ukraińców. Pod koniec 1934 r. stosunek procentowy ludności zmienia się. Według informacji magistratu włodzimierskiego miasto Włodzimierz mimo przyłączenia do niego wsi z ludnością ukraińską, liczy 27177 mieszkańców. Spośród nich: Żydów – 10406, Polaków – 11210, Ukraińców – 5025, Rosjan – 283 (z nich jako Rosjanie zapisało się wielu z tych, którzy doniedawna określali siebie jako Ukraińcy і należeli do „Proswity”, prawdziwych Rosjan w mieście było kilka rodzin), Niemców – 246, innych – 7, grekokatolików – 127.

Według danych z 1935 r. podanych przez A. Cynkałowskiego („Gród książęcy Włodzimierz”), stanem na lata 1861, 1911 i 1935 ludność Włodzimierza stanowiło:

Stanem na 1861 r:

• ogółem – 8636 mieszkańców.
• Żydów – 6122 (70,89%)
• Ukraińców – 1778 (20,59%)
• Polaków – 723 (8,37%)
• ewangelistów – 13 (0,15%)

Stanem na 1911 r:

• razem – 15621 mieszkańców.
• żydów – 7060 (45,20%)
• prawosławnych – 6610 (42,31%)
• katolików – 1901 (12,7%)
• ewangelistów – 50 (0,32%)

Stanem na 1935 r.:

• Żydów – 10406 (38%)
• Ukraińców – 5024 (18%)
• Polaków – 11210 (44%)

Pod koniec XVIII w. we Włodzimierzu mieszkało kilkudziesięciu Niemców – aptekarzy, rzemieślników, ogrodników. Począwszy od XIX w. Wołyń staje się jednym z regionów Ukrainy zamieszkałych przez Niemców.

Polacy – jedna z grup etnicznych, która zamieszkuje terytorium ziemi włodzimierskiej od dawnych czasów, obecność Polaków na tych terenach spowodowana była bliskością polsko-ukraińskiego pogranicza. Znaczący wpływ polskiej kultury w sposób szczególny był odczuwalny po podpisaniu Unii Lubelskiej w 1596 r., kiedy to ziemie włodzimierskie weszły w skład Korony Polskiej. W 1921 r., po podpisaniu traktatu ryskiego, ziemie włodzimierskie znalazły się w składzie ІІ Rzeczypospolitej, na ziemiach tych osiedlali się polscy osadnicy, w pobliżu Włodzimierza powstawały całe polskie wsie i kolonie, które zaprzestały swojego istnienia w czasie ІІ wojny światowej. Obecnie w mieście działa polska społeczność.

Rusyfikacja regionu była szczególnie odczuwalna po roku 1795 – właśnie wtedy Wołyń i ziemie włodzimierskie weszły w skład Imperium Rosyjskiego. Po wyzwoleniu Włodzimierza od okupantów faszystowskich w 1944 r. liczba ludności rosyjskojęzycznej znacząco wzrosła za sprawą żołnierzy (po dyslokacji dywizji) oraz specjalistów z różnych regionów dawnego Związku Radzieckiego, którzy przyjechali tutaj, żeby odbudowywać narodową gospodarkę.

Wśród mieszkańców miasta jest niewielki procent Ormian, Gruzinów i Azerów.

Chronologia wydarzeń

• 988 – pierwsza pisemna wzmianka o mieście;
• 991 – według legendy, św. Równy Apostołom Książę Włodzimierz nadał miastu herb przedstawiający jeźdźca na białym koniu, który kopią przebija smoka;
• 992 – założenie przez księcia Włodzimierza w mieście Włodzimierzu eparchii;
• 1156–1160 – założenie przez księcia Mścisława II, syna Izjasława – prawnuka Włodzimierza Monomacha – soboru Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy, najstarszej cerkwi na Wołyniu, jedynej zachowanej z epoki przedmongolskiej;
• 1199 – wejście w skład Księstwa Halicko-Wołyńskiego;
• 1201–1299 – powstawanie w mieście Latopisu Halicko-Wołyńskiego – cennego źródła historycznego narodu ukraińskiego;
• 1241 – zajęcie i zniszczenie Włodzimierza przez Mongołów;
• ХІІІ w. – powstanie społeczności rzymskokatolickiej;
• XIII–XIV – założenie cerkwi św. Bazylego – jednego z najciekawszych zabytków architektury starodawnego Włodzimierza;
• 1340 – przejście miasta pod rządy Litwy;
• 1371 – powstanie episkopatu katolickiego;
• 1497 – założenie klasztoru oo. dominikanów i kościoła pw. Trójcy Świętej;
• 1569 – przejście miasta pod rządy Rzeczypospolitej;
• XVI w. – założenie drewnianego kościoła pw. śww. Joachima i Anny z fundacji księżnej Anny Zbaraskiej; powstanie synagogi;
• 1670 – założenie Kolegium Włodzimierskiego – placówki edukacyjnej, w której nauczano filozofii, nauk przyrodniczych, języków obcych;
• XVIII – założenie we Włodzimierzu przez polską szlachciankę Jadwigę Zagórowską misji jezuickiej; działalność Kolegium Włodzimierskiego – jednego z największych w tamtych czasach ośrodków oświatowych na Wołyniu; budowa murowanego z cegły kościoła pw. śww. Joachima i Anny przy aktywnym wsparciu biskupa łuckiego Adama Orańskiego;
• 1755–1770 – budowa soboru Narodzenia Pańskiego;
• 1770 – konsekracja soboru Narodzenia Pańskiego jako kościoła pod wezwaniem Serca Jezusowego;
• lata 1780-te – budowa cerkwi św. Mikołaja;
• 1795 – wejście Włodzimierza w skład Imperium Rosyjskiego, zmiana nazwy miasta na Włodzimierz Wołyński na rozkaz cesarzowej Katarzyny II w celu odróżnienia go od gubernskiego Włodzimierza nad Klaźmą;
• 1801 – budowa kamiennej chóralnej synagogi;
• 1890 – w Włodzimierzu Wołyńskim niemieccy osadnicy wznieśli luterańską kirchę;
• 1892 – założenie z okazji 900-lecia eparchii włodzimierskiej kaplicy pw. św. Włodzimierza;
• 1908 – budowa cerkwi wojskowej dla żołnierzy 149 Czarnomorskiego Pułku Armii Rosyjskiej;
• 1916 – dzięki staraniom Strzelców Siczowych w mieście powstała czteroklasowa szkoła ukraińska im. Tarasa Szewczenki;
• 1918 – wejście w skład Ukraińskiej Republiki Ludowej;
• 1921 – na mocy postanowień traktatu ryskiego Włodzimierz Wołyński znalazł się w składzie Polski aż do roku 1939;
• W latach 1939–1941 miasto przebywało w składzie Ukraińskiej SRR jako centrum administracyjne rejonu w obwodzie wołyńskim;
• 1941 – okupacja faszystowska;
• 20 lipca 1944 – wyzwolenie miasta od okupantów hitlerowskich;
• 1947 – kościół pw. śww. Joachima i Anny zostaje zamknięty przez władze radzieckie;
• początek lat 50-tych XX w. – zburzenie kamiennej chóralnej synagogi;
• 1987 – zatwierdzenie radzieckiego herbu Włodzimierza Wołyńskiego;
• 1988 – z okazji 1000-lecia Włodzimierza Wołyńskiego powstał miejski park centralny o nazwie „Słowiański”;
• od 1991 – Włodzimierz Wołyński znajduje się w składzie niepodległej Ukrainy, wznowienie funkcjonowania kościoła pw. św. Joachima i Anny.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Proces powstawania miasta Włodzimierza Wołyńskiego można podzielić na wiele etapów. Zabytki archeologiczne starodawnych czasów w sposób bardzo wyrazisty są obecne zarówno w samym mieście (gród warowny i podgrodzie), jak też na przedmieściach (Białobrzegi, Fedorówka, Prowale, Łobaczyn, Załuże, Zarzecze, Zapiątnicze. Uważa się, że zasiedlenie ziemi włodzimierskiej miało miejsce w okresie aszelskim. Według danych A. Cynkałowskiego, we Włodzimierzu oraz w uroczysku Białobrzegi znaleziono koście mamuta. Na schyłku paleolitu i mezolitu (12–5 tys. lat temu) pierwotni myśliwi i rybacy zagospodarowywali tereny na brzegach rzeki Ług, m.in. w pobliżu dzisiejszego Włodzimierza Wołyńskiego. Znaleziska skarbów zawierających tablice krzemienne i wyroby z okresu miedzi znane są w różnych miejscach Włodzimierza Wołyńskiego. W okresie eneolitu (epoce kamienia i miedzi) na terytorium Włodzimierza Wołyńskiego i jego okolicach (przeważnie wzdłuż brzegów rzeki Ług, zmieniając jedna drugą, synchronicznie współistniały wczesne grupy rolnicze przynależące do takich kultur, jak malicka. Na terytorium ziemi włodzimierskiej znaleziono wyroby kultury trypolskiej, kultury amfor kulistych oraz wczesnej ceramiki wstęgowej. Prawdopobnie podstawę gospodarstwa tej ludności stanowiła uprawa roli, byli oni jednak też wprawionymi myśliwymi.

Pod koniec epoki miedzi i na początku epoki brązu (3–2 tys. p.n.e.) na terytorium Wołynia pojawia się ludność reprezentująca kulturę ceramiki wstęgowej. Jednakże znaleziono mało zabytków kultury ceramiki wstęgowej. Przeważnie są to fragmenty ceramiki, krzemienne siekierki, sierpy. Na brzegu rzeki Ług odnaleziono mogiły kultury strzyżowskiej z dwoma rytualnymi naczyniami. A więc w epoce neolitu, eneolitu, brązu i żelaza żyzne gleby wzdłuż brzegów rzeki Ług były atrakcyjnym miejscem zamieszkania dla różnych grup etnicznych, które przyczyniły się do kształtowania się wczesnego grodu Włodzimierza. Epoka wczesnosłowiańska poprzedzająca epokę książęcą została w sposób wyrazisty przedstawiona zarówno w samym mieście (gród warowny „Zamek”, podgrodzie), jak też na jego przedmieściach (Białobrzegi, Fedorówka, Prowale, Łobaczyn, Załuże, Zarzecze, Piszczanica, Zapiątnicze, Zawale). Wczesne zabytki można znaleźć również w okolicznych wsiach (Zimne, Szystów, Nowosiółki, Falemicze, Ostrówek). Wszystkie one w ten czy inny sposób przyczyniły się do kształtowania dawnego „wielkiego” Włodzimierza.

Jednym z przekonujących argumentów, które potwierdzają istnienie osady w okresie przedksiążęcym na terenie podgrodzia, są materiały archeologiczne. We wschodniej jego części, w uroczysku Michałowszczyzna, według danych A. Cynkałowskiego, zostały znalezione ślady pogańskiego chramu. Z opowieści właścicieli miejscowych domostw dowiadujemy się, że w czasie prac rolnych znajdywano tu czerepy z grubych lepionych garnków. Na północ od Michałowszczyzny znajduje się uroczysko Apostołowszczyzna, które za czasów książęcych było jednym z głównych rejonów podgrodzia handlowo-rzemieślniczego Włodzimierza. W granicach podgrodzia w trakcie oględzin wykopu pod dom mieszkalny przy ul. Hajdamackiej znaleziono materiały datowane na wiek X. Jest to uroczysko Tuchiwszczyzna na lewym brzegu rzeki Smoczej, położone nieco bardziej na zachód od uroczyska Apostołowszczyzna. W tym właśnie miejscu na głębokości od 0,8 do 1,5 m w ścianach wykopu udało się zobaczyć pozostałości naziemnych i podziemnych domostw z glinianymi piecami. W południowo-zachodniej części podgrodzia w uroczysku Podzamcze zostały również odkryte materiały świadczące o znacznym zasiedleniu tego miejsca już we wczesnych epokach. Niewątpliwie ważną rolę w procesie kształtowania się Włodzimierza jako miasta odegrały okoliczne wsie, które tworzyły jego przedmieścia. Spośród nich badacze z XIX і XX w. – М. Teodorowicz i A. Cynkałowski wymieniali przede wszystkim Zarzecze, Łobaczyn, Fedorówkę, Dubniki, Ostrówek, Szystów, Onufriwszczyznę, Białobrzegi oraz nierozłączne z miastem Ryławicę, Zawale i in. Niestety poza nielicznymi wyjątkami te uroczyska nie były badane. Jedynie w niektórych z nich odkryto materiały mówiące o ich zasiedleniu przed rokiem 981.

Ciekawym zabytkiem dawnego Włodzimierza jest niewielka wyspa na południowym krańcu miasta – Onufriwszczyzna (Wełesowszczyzna). W 1974 r. łuccy archeolodzy odkryli w tym miejscu wiele fragmentów ceramiki. Grodzisko w Włodzimierzu Wołyńskim jest częścią rezerwatu historyczno-kulturalnego „Starodawny Włodzimierz”.

W parku Słowiańskim znajduje się zabytek archeologiczny – wały grodziska. Wały te liczące ponad tysiąc lat są dziełem rąk ludzkich. Obecnie wysokość wałów wynosi 8 metrów, w czasach książęcych były one jeszcze wyższe. Za wałami mieścił się zamek książęcy.

W latach 80-tych ХХ w. na terytorium wałów we Włodzimierzu Wołyńskim prowadzono prace wykopaliskowe pod kierunkiem archeologa Pieskowej z Sankt-Petersburga. Badacze próbowali odnaleźć fundamenty zamku i pozostałości wzmiankowanej w latopisach świątyni pw. śww. Joachima i Anny, nie udało im się jednak tego dokonać. Prace wykopaliskowe trwały w czasach niepodległej Ukrainy.

Instytucje religijneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Instytucje prawosławne i unickie

Sobór Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy (1156–1160) – najstarsza cerkiew na Wołyniu, jedyna zachowana z epoki przedmongolskiej. Sobór został wzniesiony w połowie XII w. przez księcia Mścisława Izjasławicza, prawnuka Włodzimierza Monomacha. Dlatego właśnie miejscowa ludność od dawna nazywa go Mścisławową świątynią. Na przestrzeni wieków sobór był miejscem pochówku książąt halicko-wołyńskich. W jego murach znaleźli wiekuisty spokój fundator cerkwi książę Mścisław, syn Izjasława, książęta Wasylko Romanowicz i Włodzimierz Wasylkowicz – brat i bratanek króla Daniela Halickiego. W soborze zostali również pochowani przedstawiciele arystokracji i duchowieństwa kraju wołyńskiego. W dawnych czasach sobór Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy był nie tylko główną świątynią Wołynia, lecz także ośrodkiem kultury i oświaty. Przy soborze działała szkoła parafialna, pracownia malarska. Tu podpisywano umowy międzypaństwowe, na dowód ich dotrzymywania władcy składali przysięgę na Ewangelię. W soborze byli koronowani oraz brali ślub książęta. Z Latopisu Halicko-Wołyńskiego dowiadujemy się, że w świątyni tej w XIV w. wziął ślub książę Dymitr Wołyniec z córką moskiewskiego księcia Iwana II Pięknego – Anną. Wkrótce potem Dymitr został bohaterem bitwy na Kulikowym Polu. W okresie najazdów Mongołów (1241 r.) mocne ściany soboru Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy stały się ostatnim ukryciem dla obrońców miasta i ludności cywilnej. Według świadectwa kronikarza, po odejściu hordy we Włodzimierzu nie zostało ani jednego żywego człowieka, a cerkiew była wypełniona ciałami zamordowanych mieszkańców.

Na początku XVII w., kiedy to świątynia była rezydencją Hipacego Pocieja – biskupa, jednego z inicjatorów Unii Brzeskiej 1596 r. і założycieli cerkwi grecko-katolickiej. Nad jej zdobieniami pracowali włoscy mistrzowie. Do zespołu soboru należy również brama wjazdowa (ХVII w.), pałac biskupi (XV w.) oraz dzwonnica (XV w.).

Na dziedzińcu cerkiewnym został pochowany Omelan Dwernicki (1834-1906) – szlachcic, sędzia pokoju, krajoznawca. Dołożył on wielkich starań do odbudowania Mścisławowej świątyni pod koniec XIX wieku. Za tę wielką zasługę przed społecznością miasta i Kościołem prawosławnym został on pochowany na cerkiewnym cmentarzu.

Cerkiew św. Bazylego (XIII–XIV w.). Według miejscowej legendy, do budowy tej świątyni przyczynił się Wielki Książę Kijowski Włodzimierz I Wielki. Dawna legenda głosi, że pod koniec Х w. książę Włodzimierz wracał z wojskiem z Karpat, gdzie chciał podbić plemiona Białych Chorwatów. Książę zatrzymał się na odpoczynek w mieście i na znak wdzięczności Bogu za udany pochód wydał rozkaz, aby jego żołnierze zbudowali cerkiew. Drużynnicy zbudowali cerkiew w ciągu jednego dnia. A ponieważ książę Włodzimierz na chrzcie otrzymał imię Bazyli, świątynia ta została nazwana na cześć św. Bazylego. Obecnie badacze dawnej architektury dochodzą do wniosku, że cerkiew św. Bazylego została wzniesiona na przełomie wieków XIII–XIV, tj. w okresie Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Dawna świątynia kryje w sobie jednak jeszcze wiele tajemnic. Na początku ubiegłego wieku w północnym portalu świątyni została znaleziona łupkowa tablica z napisem „Boże, pomóż księciu!” і datą – 1194 rok. Ta tablica w czasie pierwszej wojny światowej została wywieziona do Zagrzebia (Chorwacja), obecnie znajduje się w muzeum Uniwersytetu w Zagrzebiu. Miejsce, w którym znajduje się ta świątynia, nazywa się uroczysko Michałowszczyzna, ponieważ nieopodal mieścił się wspomniany w Latopisie Halisco-Wołyńskim monaster pw. św. Michała Archanioła.

W 1958 r. profesor archeologii М. Karger odkrył nieopodal fundamenty jeszcze dawniejszej cerkwi rotundowej.

Sobór Narodzenia Pańskiego (XVIII w.). W XVIII w. polska szlachcianka Jadwiga Zagórowska sprowadziła do Włodzimierza misję jezuicką. W celu szerzenia wiary katolickiej jezuici planowali stworzyć na Wołyniu sieć szkół. Postanowili tez zbudować kościół. W 1755 r. dzięki wsparciu finansowemu starosty Hnata Sadowskiego i jego żony rozpoczęło się budownictwo świątyni. Trwało ono 15 lat. W 1770 r. kościół został konsekrowany pod wezwaniem Serca Jezusowego. W 1773 r. działalność jezuitów w Polsce i Rosji została zakazana na mocy decyzji papieża Klemensa ІХ. W 1783 r. kościół został przekazany oo. bazylianom i otrzymał nazwę soboru Narodzenia Pańskiego. Bazylianie zbudowali piętrowe cele, gdzie działały szkoła i szpital dla ubogich, a także założyli pierwszą w mieście aptekę.

W 1840 r. sobór i monaster przeszły do Kościoła prawosławnego, і tu właśnie mieści się katedra biskupia (od 1891 r.). Monaster posiadał bogatą zakrystię, meble, bibliotekę, która w 1914 r. została ewakuowana do Charkowa. W okresie międzywojennym, w czasach Rzeczypospolitej, sobór ponownie został oddany katolikom i zmienił nazwę na kościół Rozesłania Apostołów. W okresie powojennym w świątyni mieścił się magazyn. Jej odrodzenie stało się możliwe po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości państwowej. Sobór jest katedra biskupa łuckiego. Nabożeństwa są sprawowane w języku ukraińskim.

Cerkiew św. Mikołaja we Włodzimierzu Wołyńskim została zbudowana w latach 1780-tych. Pierwotne ten zabytek pełnił funkcję kaplicy greckokatolickiej pw. św. Jozafata, którego życie było ściśle związane z Włodzimierzem Wołyńskim. Przyszły święty ukraiński w życiu świeckim miał na imię Jan Kuncewicz (1580–1623). Urodził się w rodzinie włodzimierskiego szewca Gabriela Kuncewicza. Dom rodzinny przyszłego świętego mieścił się w uroczysku Zapiątnicze, nieopodal miejsca, gdzie obecnie mieści się cerkiew św. Mikołaja. W 1614 r. zostaje archimandrytą klasztoru, w roku 1617 zaś biskupem pomocniczym. Jozafat Kuncewicz zginął śmiercią męczeńską w 1623 roku. 29 czerwca 1867 r. papież Pius ІХ podpisał dekret o ogłoszeniu Jozafata Kuncewicza świętym. W 1949 r. relikwie świętego zostały na nowo pochowane pod kopułą bazyliki papieskiej w Rzymie obok grobu św. Piotra na Watykanie. Krewni świętego sprzedali Porfiriuszowi Skarbcy Ważyńskiemu, miejscowemu archimandrycie greckokatolickiemu, działkę ziemi, na której stał dom rodzinny św. Jozafata. Dzięki staraniom wspomnianego władyki w 1780 r. zbudowano kaplicę św. Jozafata. Budowla funkcjonowała jako kaplica przez 15 lat. W 1795 r. kaplica została przekazana Kościołowi prawosławnemu. W 1800 roku została ona poświęcona jako cerkiew św. Mikołaja. Do 1900 r. cerkiew św. Mikołaja pełniła funkcję głównej świątyni w mieście, ponieważ sobór Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy uległ wówczas zniszczeniu i nie nadawał się do sprawowania w nim nabożeństw. W okresie późniejszym pełniła ona funkcję kaplicy cmentarnej. Historyk Aleksander Cynkałowski wspominał, że stanem na 1915 r. była to jedyna we Włodzimierzu cerkiew, gdzie nabożeństwa były sprawowane w języku ukraińskim. Z opowieści starszych mieszkańców dowiadujemy się, że w latach 30-tych XX wieku cerkiew św. Mikołaja działała jako cerkiew greckokatolicka. W 1991 r. została ona przekazana społeczności prawosławnej. Na początku lat 2000-tych obok cerkwi odnowiono dzwonnicę.

Cerkiew św. Jerzego (1908). W 1908 r. zbudowano w mieście jeszcze jedną świątynię – cerkiew wojskową dla żołnierzy 149 Czarnomorskiego Pułku Armii Rosyjskiej, który stacjonował we Włodzimierzu. Tego typu cerkwie powstawały na mocy decyzji Sztabu Głównego Ministerstwa Wojskowego zgodnie ze wzorcowymi projektami zatwierdzonymi w 1900 roku. Na ścianach świątyni do tej pory zachowały się „autografy” żołnierzy. W okresie radzieckim w budynku cerkwi mieścił się Dom Oficerów. W 1991 r. świątynia została zwrócona społeczności prawosławnej.

Kaplica św. Włodzimierza (Wszystkich Świętych Ziemi Wołyńskiej). Kaplica Włodzimierska, która znajduje się na ul. Sobornej, została zbudowana w 1892 r. z okazji 900-lecia eparchii włodzimierskiej. Eparchia we Włodzimierzu została założona przez księcia Włodzimierza Wielkiego w 992 roku. On też mianował pierwszych biskupów – Stefana і Amfilocha. Prawdopodobnie ich groby znajdowały się na Fedorówce, gdzie też stała staroruska świątynia, która nie przetrwała do naszych dni. W dokumentach istnieją wzmianki o tym, że pod koniec ХІХ w. nieopodal kaplicy urządzono wspaniały skwer. Kształt budowli przypomina czaszę, dzwon zaś – hełm staroruskiego żołnierza. W przeszłości w gmachu kaplicy funkcjonował sklep i planetarium. Obecnie jest ona częścią zespołu soboru Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy.

Instytucje katolickie

Kościół pw. św. Joachima i Anny (1752). Historia społeczności rzymskokatolickiej we Włodzimierzu Wołyńskim sięga ХІІІ wieku. W okresie Księstwa Halicko-Wołyńskiego w mieście mieszkali kupcy niemieccy, czescy i polscy. Dla katolików zbudowano kościół pw. św. Marii Panny (nie został zachowany). Liczba katolików znacząco wzrasta w połowie XIV w., kiedy to Wołyń wchodzi w skład Litwy i Polski. Wśród katolików większość stanowili Polacy. Na przestrzeni wielu wieków, aż do końca drugiej wojny światowej, we Włodzimierzu Wołyńskim istniała liczna społeczność katolicka. W 1371 r. we Włodzimierzu powstała diecezja katolicka. Pierwszym biskupem katolickim został Piotr z zakonu oo. dominikanów. W XVI w. księżna Anna Zbaraska ufundowała budowę drewnianego kościoła pw. św. Joachima i Anny. Tę sprawę wsparł Marcin Bożydar Podhorodeński. Po śmierci został pochowany w kościele jako donator świątyni. Jednakże drewniany kościół został zniszczony przez pożar na początku XVII wieku. W XVIII w. rozpoczęła się budowa murowanego z cegły kościoła pw. św. Joachima i Anny przy aktywnym wsparciu biskupa łuckiego Adama Orańskiego. Kościół został poświęcony w 1752 roku. Kościół działał jako parafialny. Część ołtarzy była wykorzystywana przez zakonników kapucynów, ponieważ niedaleko kościoła znajdował się ich klasztor. Obecnie po klasztorze kapucynów pozostały jedynie mury.

W drugiej połowie XVIII w. do miasta przyjechał król Polski Stanisław August Poniatowski, który odwiedził też tę świątynię.

Z pokolenia na pokolenie mieszkańcy Włodzimierza przekazywali legendę o ukrytych w kościele skarbach polskich królów. Mówi się, że kiedy w 1920 r. przez miasto przechodzili wojska Armii Czerwonej z Budionnym na czele, żołnierze uwierzyli w tę legendę na tyle, że zaczęli szukać tych skarbów w podziemiach.

W 1947 r. kościół pw. św. Joachima i Anny został zamknięty przez władze radzieckie, a w okresie późniejszym przekształcony na sklep meblowy i kawiarnię. Zaraz po zamknięciu zostały wywiezione cenne ławy dębowe i organy. W 1991 r. kościół został zwrócony wiernym Kościoła katolickiego. Obecnie świątynia jest użytkowana.

Klasztor oo. dominikanów (XV–XVIII w.). W średniowieczu dominikanie stali na czele inkwizycji, w sposób okrutny prześladowali wolnomyślicieli heretyków. W 1497 r. król Polski Aleksander Jagiellończyk przekazał fundusze na budowę klasztoru oo. dominikanów i kościoła pw. Trójcy Świętej we Włodzimierzu. Zostało zachowanych bardzo mało materiałów dokumentalnych dotyczących klasztoru. Wiemy, że do klasztoru należała duża działka ze stawem i ogrodem, młyn wodny, kilka dworów. Klasztor miał prawo do posiadania karczmy, warzenia i sprzedawania piwa, miodu, wódki i wina. Pod czas pożaru, który wybuchł w XIX w. kościół został mocno zniszczony. W dawnych celach w ХІХ w. odbywały się sądy miejskie, a na parterze mieściło się archiwum miejskie i muzeum. W latach 1940-tych w klasztornych gmachach mieścił się oddział przygraniczny. Obecnie jest to siedziba szkoły zawodowej.

Instytucje żydowskie

Synagoga. Synagoga odgrywała znaczącą rolę w życiu społeczności żydowskiej. Synagoga (ze stgr. – zgromadzenie, miejsce zebrań) – jest to miejsce, w którym Żydzi zbierali się na wspólne modlitwy. Najbardziej znana na świecie synagoga została zbudowana w XVI w. і znajduje się na ul. Starożydowskiej (obecnie – ul. Roksołany). W XVII–XVIII w. we Włodzimierzu istniały co najmniej dwie synagogi: jedna – drewniana, a druga – kamienna, chóralna synagoga, zbudowana w 1801 roku. Była to murowana budowla w kształcie prostokąta z dachem pokrytym dachówką. Fasada cechowała się oryginalnym kształtem, który wieńczyły cztery sklepienia łukowe z umieszczonymi nad nimi występami w kształcie walca. Tradycyjna sześcioramienna gwiazda „Magen Dawid” („Tarcza Dawida”) znajdowała się od frontu – na iglicy nad dachem oraz pod sklepieniem łukowym. W środku synagogi sklepienia były oparte na cztery murowane słupy-kolumny. Synagoga ta została zburzona na początku lat 50-tych XX w., а to, co po niej pozostało, zostało wywiezione i wykorzystane do budowy lądowiska dla śmigłowców. Synagoga była nie tylko miejscem sprawowania nabożeństw o obrzędów, lecz także centrum duchowo-administracyjnym, gdzie zasiadały zarządy społeczności i sądy. Oprócz tego tu tradycyjnie odbywało się nauczanie w szkołach religijnych. W XVIII w. we Włodzimierzu Wołyńskim rozpowszechnia się ruch religijny chasydów (w tłum. – bogobojny) – ruch powstały w XVIII w. na Ukrainie. Założycielem chasydyzmu był rabin Baal Szem Tow, który podkreślał priorytet szczerej wiary. Głosił on, że najważniejsze wartości to nie intelekt i umysł, lecz uczucia i emocje wierzących; miłość i opieka nad prostym niewykształconym żydem, miłość do człowieka okazywana niezależnie od jego zasług i cech charakteru. Najlepszym sposobem na porozumiewanie się z Bogiem jest modlitwa, która jest wygłaszana w poczuciu radości. Pozwoli to człowiekowi na „zerwanie” zwyczajnych prawideł Wszechświata i stworzyć cud w codziennym świecie; służenie Bogu w radości; wszystko, czego wymaga się od człowieka – to cieszyć się życiem w świętości i czystości.

Inne instytucje

Luterańska Kircha (1890). Pod koniec XVIII w. we Włodzimierzu mieszkało kilkadziesiąt rodzin niemieckich: aptekarzy, rzemieślników, ogrodników. Począwszy od XIX w. Wołyń stał się jednym z regionów na obszarze współczesnej Ukrainy zamieszkiwanych przez Niemców. Powodów osadnictwa niemieckiego na Wołyniu było kilka: prześladowania o charakterze politycznym Niemców w ich ojczystym kraju, ze strony okupacyjnych wojsk Napoleona; brak ziemi ornej i pastwisk na terytorium ich historycznej ojczyzny; różnorodne innowacje, które nie korespondowały z kulturą tradycyjną i tradycyjnym życiem codziennym; wysokie podatki i brak tolerancji ze strony władz niemieckich w stosunku do niektórych ruchów religijnych (mennonitów); rozbicie polityczne, które pogarszało poziom życia zwykłych ludzi w Niemczech; polityka protekcjonizmu cesarzowej rosyjskiej Katarzyny ІІ – Niemki z pochodzenia, która wspierała swoich rodaków (Niemców zwolniono z płacenia podatków, służby wojskowej, nadawano im na bardzo korzystnych warunkach nadziały ziemi). Przesiedleńcy z Niemiec karczowali lasy i na tych polach uprawiali rolnictwo. Wielu Niemców było lepiej wykształconych od miejscowej ludności i mogło zrobić karierę w rosyjskiej służbie państwowej. Z Niemiec do Wołynia przybywali małorolni chłopi, rzemieślnicy, handlarze, browarnicy, kowale, cukiernicy, nauczyciele, lekarze, malarze, architekci, wojskowi. Największy napływ emigrantów niemieckich na Wołyń miał miejsce w latach 1860–1880-tych. Pierwsza obca kolonia powstała w 1787 r. w powiecie włodzimierskim. Osada ta została założona przez przybyszów z Holandii. W 1890 r. we Włodzimierzu Wołyńskim osadnicy niemieccy zbudowali luterańską kirchę. Bogaci właściciele ziemscy co miesiąc ofiarowali 100 złotych, а biedniejsi – 10. Obecnie w dawnej kirsze mieści się cerkiew greckokatolicka pw. św. Jozafata, a w domu pastora – klasztor oo. bazylianów.

Utracone świątynie Włodzimierza Wołyńskiego

Nie wszystkie z 20 miejscowych świątyń, które są wzmiankowane w latopisach i innych dokumentach pisemnych, dotrwały do czasów współczesnych. Poniżej przedstawiamy krótką historię każdej z nich.

Świątynia w uroczysku „Stara Katedra”. W 988 r. miał miejsce dokonany przez księcia Włodzimierza I Wielkiego Chrzest Rusi Kijowskiej. W 992 r. założył on we Włodzimierzu katedrę biskupią. Pierwszym biskupem został Stefan, następnym zaś Amfiloch. Zdaniem rosyjskiego historyka Teodorowicza, pierwszą świątynią katedralną była świątynia w uroczysku „Stara Katedra na Fedorówce”. W drugiej połowie XII w. świątynia ta została zniszczona, wówczas rozpoczęła się budowa cerkwi Mścisławowej. Pod koniec ХІХ w. ruiny Starej Katedry badał profesor A. Prachow. Obecnie w miejscu Starej Katedry znajdują się jedynie pozostałości fundamentów.

Cerkiew św. Dymitra (Х w.). Jedyna wzmianka o cerkwi św. Dymitra znajduje się w Latopisie Ipatiewskim. Znajdujemy tam wzmiankę o śmierci księcia Włodzimierza Wasylkowycza, są wyliczane ofiary, które książę dawał na świątynie, w tym wzmiankowane są szczodre ofiary na cerkiew św. Dymitra. Nie wiemy dokładnie, gdzie się znajdowała. Przypuszcza się, że świątynia znajdowała się w uroczysku Stara Katedra lub gdzieś w pobliżu. W XIV–XV w. cerkiew spłonęła podczas jednego z najazdów Mongołów. Zachowało się bardzo mało wiadomości o tej świątyni. Prawdopodobnie w jej miejscu w okresie późniejszym zbudowano cerkiew św. Teodora Męczennika.

Cerkiew św. Teodora Męczennika (XVI w.). Cerkiew św. Teodora (zwana Teodorowską) była świątynią drewnianą. Pierwsza wzmianka o niej jest datowana na rok 1547. W dokumentach z XVII w. cerkiew Teodorowska jest wzmiankowana jako „starodawna katedra biskupów włodzimierskich”. Pod rokiem 1685 znajdujemy wzmiankę o tym, że cerkiew Teodorowska była bardzo stara i została zniszczona. W jej miejscu powstała kaplica św. Teodora Męczennika, która działała do 1815 r., а później została rozebrana. Od nazwy tej kaplicy pochodzi nazwa położonej obok wsi – Fedorówka.

Cerkiew Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny (XIV w.). Świątynia ta mieściła się na ul. Łuckiej – między zamkiem a cerkwią św. Bazylego. W 1859 r. zbudowana z sosnowych belek świątynia spłonęła. Ze wspomnień księdza Sebastiana Kosowicza dowiadujemy się, że cerkiew ta posiadała dwupudowy dzwon, na którym widniała data – 1346 rok. Data ta pozwalała przypuszczać, że świątynia istniała już w pierwszej połowie XIV wieku. W dokumentach archiwalnych cerkiew jest po raz pierwszy wzmiankowana w 1554 roku. W pierwszej połowie XIX w. była to cerkiew drewniana i posiadała trzy kopuły. Szczególną świętością w cerkwi była ikona Bogurodzica Hodegetria (z grec. – przewodniczka, wskazująca na Chrystusa).

Cerkiew św. męczennika Jerzego Zwycięzcy (XIV w.). We wschodniej części miasta, w uroczysku Ryławica znajdowały się wały ziemne. Miejscowe legendy głoszą, że w XIV w. zbudowano tam cerkiew pw. św. Męczennika Jerzego Zwycięzcy. Została ona jakoby wzniesiona w miejscu, w którym w 1316 r. zginął książę halicko-wołyński Jerzy I Lwowicz, broniąc miasta przed wojskiem litewskiego księcia Giedymina. Cerkiew ta istniała do XVII wieku.

Cerkiew św. Joachima i Anny (XIV w.). Jest to dawna cerkiew wzmiankowana w Latopisie Ipatiewskim pod rokiem 1291. Latopisarz uwiecznił to wydarzenie w sposób następujący: „Tegoż roku Bóg włożył do serca Mścisława dobrą myśl: wybudować kamienny grobowiec nad grobem swojej babki Romanowej (chodzi o księżną Annę – córkę cesarza bizantyjskiego Izaaka II Angelosa) і sprawował w niej służbę…”. W dokumentach historycznych cerkiew jest po raz pierwszy wzmiankowana w XV w. jako taka, która istnieje z czasów najdawniejszych. We wzmiance kronikarskiej czytamy, że mieściła się ona w zamku włodzimierskim. W testamencie z roku 1547 książę Fiodor Sanguszko, marszałek ziemi wołyńskiej i starosta włodzimierski, ofiarował tej świątyni pieniądze. Została zachowana wzmianka z XVI w. o tym, że służący w tej cerkwi duchowny Józef Horłyń przez 20 lat procesował się o ziemie cerkiewne. Nie wiemy, kiedy cerkiew została zniszczona. Wzmianka o niej znajduje się również w Latopisie Halicko-Wołyńskim.

Cerkiew św. Prokopa (XVI w.). Świątynia ta znajdowała się na prawym brzegu rzeki Ług, wyżej młynów na Białobrzegach, na granicy Zarzecza i Białobrzegów. W dokumentach pisemnych po raz pierwszy cerkiew jest wzmiankowana pod koniec XVI wieku. Istnieje wzmianka o proboszczu świątyni – ks. Dymitrze. W 1596 r. duchowny ten przystąpił do Unii i cerkiew stała się świątynią greckokatolicką.

Fakt ten wywołał sprzeciw prawosławnych mieszczan, którzy zakazali księdzu korzystać z cerkiewnych ziem. Sprawa była rozpatrywana przez sąd. W XVII w. zabytek ten był własnością Kościoła greckokatolickiego, natomiast pod koniec XVII w. został rozebrany.

Cerkiew św. Paraskewy (XVI w.). Cerkiew mieściła się na ul. Kowelskiej między cerkwią św. Mikołaja a nieistniejącym obecnie ogrodem. W miejscu cerkwi znajduje się współcześnie obelisk z krzyżem. Świątynia ta dała nazwę całemu przedmieściu – Zapiątnicze. W XVI–XVII w. znajdowała się tam brama Piątnicza – jedna z tych, przez które można było wjechać do miasta. Nie wiemy dokładnie, przez kogo świątynia ta została założona, lecz istniała ona już w pierwszej połowie XV wieku. Z aktu księcia Świdrygiełły (XV w.) możemy dowiedzieć się, że w posiadaniu cerkwi znajdowały się grunty. W 1595 r. proboszcz świątyni ks. Małofiej pozostawił testament duchowy, w którym zaznaczył, że cerkiew wraz z majątkiem nadanym jej przez króla Zygmunta Augusta przekazuje w testamencie na wieki wieków swojemu synowi i rodzinie. Pod koniec XVI w. była to cerkiew greckokatolicka. W 1798 r. cerkiew Piątnicka, która była już bardzo stara, została rozebrana. To w tej właśnie świątyni znajdował się krucyfiks, od którego według legendy oddzieliła się złota iskra i ugodziła w serce Jana Kuncewicza. To wydarzenie miało miejsce w XVI w. i stało się przepowiednią jego przyszłej kanonizacji.

Cerkiew Narodzenia św. Jana Chrzciciela. Wspomniana cerkiew znajdowała się w uroczysku Łozowszczyzna nieopodal wsi Ostrówek. W pobliżu znajdował się pałac szlachciców Zahorowskich. Wasyl Zahorowski był w XVI w. starostą włodzimierskim i marszałkiem wołyńskim. Jako jeden z pierwszych zaprzysiągł wierność królowi Polski i został zbieraczem podatków. Zahorowski był porządnym i wykształconym człowiekiem, mecenasem sztuki, wspierał edukację, dbał o wykształcenie zarówno dzieci własnych i cudzych. Przed śmiercią sporządził testament, przebywając w niewoli tatarskiej. W testamencie również zadbał o zachowanie szkółek cerkiewnych. Uroczysko Łozowszczyzna otrzymało swoją nazwę od miejscowości porosłej pnączem i krzakami. Nie znamy dokładnej daty powstania tej świątyni. W dokumentach z 1695 r. znajdujemy wzmiankę o tej cerkwi jako cerkwi dawnej. Według przypuszczeń historyka M. Teodorowicza, świątynia ta mogła był zbudowana w XV wieku.

Cerkiew św. Jana Chryzostoma (XV w.). Wspomniana cerkiew również znajdowała się w uroczysku Łozowszczyzna, na wyspie otoczonej bagnami. Nie wiadomo, kiedy i przez kogo została ona zbudowana, lecz w dokumentach z XVII w. jest wzmiankowana jako starodawna. Teodorowicz datował ją na XV wiek. W XVII w. cerkiew była własnością Kościoła greckokatolickiego. Należało do niej kilka budynków, trochę ziemi i łąka kośna. Nieznana jest też data jej zburzenia.

Cerkiew św. ap. Łukasza Ewangelisty. Zostało zachowanych bardzo mało wiadomości o tej cerkwi. Dokumenty z XVII w. świadczą o tym, że znajdowała się we Włodzimierzu, dokładna jej lokalizacja nie jest jednak znana.

Cerkiew św. Kosmy i Damiana. Wiadomości o tej cerkwi przetrwały tylko w pamięci ludzi. Nie ma wiarygodnych źródeł historycznych świadczących o jej istnieniu. Historyk Kościoła prawosławnego Mikołaj Teodorowicz powoływał się na wspomnienia duchownego Danyła Łewickiego, który zaznaczał, ze cerkiew znajdowała się w uroczysku Pozdnyki і została zburzona w XVII wieku.

Cerkiew i monaster św. Michała Archanioła. Historyk M. Teodorowicz zaznacza, że cerkiew ta znajdowała się na prawym brzegu rzeki Ług. Wzmiankę o monasterze znajdujemy jeszcze w Latopisie Halicko-Wołyńskim Od nazwy monasteru pochodzi nazwa całej miejscowości – uroczysko Michałowszczyzna. Była to drewniana świątynia, lecz osadzona na murowanym z cegły fundamencie. Według legendy, cerkiew Michałowska została zbudowana w miejscu dawnego pogańskiego idola. Pierwszą wzmiankę o monasterze znajdujemy w Latopisie Ipatiewskim pod 1286 r., gdzie czytamy o otruciu litewskiego księcia Wojsiełka przez Lwa Daniłowicza w walce o władzę i o tym, że Wojsiełk został pochowany w monasterze.

W XV–XVI w. monaster był własnością książąt Sanguszków. Pod koniec XVI w. został zamknięty, natomiast cerkiew nadal funkcjonowała. Ostatnia wzmianka dokumentalna o tej świątyni pochodzi z 1621 roku. W późniejszym okresie na tym terenie istniał cmentarz, obecnie zaś znajduje się drewniany krzyż.

Cerkiew i monaster Dwunastu Apostołów. Cerkiew ta była położona na zachodnim przedmieściu Włodzimierza, w okolicy tzw. Białobrzegów. Monaster został zbudowany przez bratanka Daniela Halickiego – Włodzimierza Wasylkowicza w XIII wieku. W Latopisie Ipatiewskim czytamy, że „Książę sam wybudował monaster i przekazał go w darze swojej małżonce Oldze”. Znajdujemy w latopisie też wzmiankę o tym, że książę podarował monasterowi ikony, krzyż i Ewangeliarz. W dokumentach z XVI w. monaster już nie jest wzmiankowany, znajdujemy jedynie wzmiankę o cerkwi Apostolskiej. W okresie późniejszym parafianie zamierzali przenieść gmach cerkwi na zakupiony teren w pobliżu klasztoru oo. dominikanów, lecz katolicy nie wyrazili na to zgody. Jednak ludzie w ciągu jednej nocy tę cerkiew przenieśli. W 1790 r. cerkiew spłonęła w pożarze.

Cerkiew i monaster św. Onufrego. Monaster św. Onufrego znajdował się w uroczysku Wesełowszczyzna, pośród bagien i lasu, na lewym brzegu rzeki Ług. Obecnie jest to terytorium wsi Zarzecze. Nie wiadomo, kiedy i przez kogo monaster został zbudowany. Pierwsza pisemna wzmianka o świątyni jest datowana na wiek XVI. W XVII w. monaster został zlikwidowany, lecz cerkiew parafialna jeszcze przez pewien czas funkcjonowała, jest wzmiankowany ołtarz z ikoną św. Onufrego. Po zamknięciu cerkwi przechowywane w niej relikwie zostały przekazane do innych cerkwi w mieście.

Cerkiew i monaster Przemienienia Pańskiego. Monaster ten znajdował się na południowy zachód od soboru Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy. Nie wiadomo, kiedy i przez kogo został zbudowany. Pierwsza wzmianka o tej świątyni została zapisana w akcie króla Zygmunta І pod rokiem 1508, gdzie mówi się o tym, że król przekazuje w darze ten monaster wraz z miastem Litowiż i zamkiem włodzimierskim księciu Andrzejowi Sanguszkowi. Monaster dostał się w spadku po Andrzeju jego synowi Fiodorowi Sanguszkowi. Po 1563 r. monaster zgodnie z aktem króla Zygmunta Augusta został przekazany szlachcicowi Pawłowi Orańskiemu w darze za długoletnią służbę przy dworze królewskim. Około roku 1597 monaster stał się własnością grekokatolików. W dokumentach z 1695 r. jest wzmianka o tym, że monaster podupadł.

Cerkiew i monaster św. Eliasza (XVI w.). Cerkiew ta stoi nad brzegiem rzeki Ług. Po raz pierwszy jest wzmiankowana w dokumentach z drugiej połowy XVI wieku. Od 1568 r. była własnością horodniczego Wasyla Zahorowskiego, który na ziemiach cerkiewnych wybudował młyn. W 1577 r. Zahorowski został wzięty do niewoli przez krymskich Tatarów i przed śmiercią sporządził testament, w którym nakazuje żonie dbać o cerkiew. Działała tam też szkoła dla młodzieży prawosławnej. Ostatnie wzmianki o cerkwi są datowane na XVIII wiek.

Starodawne cmentarze

W mieście znajdował się wielki cmentarz żydowski – jeden z najstarszych w Europie Środkowej, założony w XVII–XVIII wieku. Rozpoczynał się nieopodal ulicy Zawalskiej (obecnie – ul. Drahomanowa) і zajmował prawie cały plac w kształcie kwadratu od ulicy Flusznej (która biegła nad stadionem) do zabudowy na ul. Kowelskiej. Pod koniec XVIII w. cmentarz żydowski został w całości wykorzystany i otwarto nowy, który ciągnął się od starego cmentarza do zabudowy na ul. Dubnikowskiej (obecnie – ul. Sahajdacznoho). Starsi mieszkańcy miasta pamiętają, że oba cmentarze nie były ogrodzone, tylko pokryte kamiennymi nagrobkami.

Tragiczny był los wspomnianego cmentarza: w latach 1960-tych został on zniszczony, a w jego miejscu założono park im. Jurija Gagarina. Chodniki wzdłuż ul. Wasylkowskiej zostały wyłożone macewami. Mieszkańcy miasta, znając historię tych nagrobków, jeszcze przez wiele lat starali się omijać te chodniki, bali się po nich stąpać. W okresie późniejszym ulica została wyłożona kostką brukową, natomiast macewy do tej pory można zobaczyć na podwórzach mieszkańców okolicznych domów.

Niedawno w miejscu cmentarza żydowskiego zbudowano mauzoleum cadyka (pobożnego człowieka) Szlomo Gitliba – lidera żydowskiego ruchu religijnego chasydów, który mieszkał we Włodzimierzu w XVIII wieku.

Krajoznawca Waldemar Piasecki, który należy do rdzennych mieszkańców miasta, w swojej pracy poświęconej historii pochówków we Włodzimierzu Wołyńskim pisze, że ślady po jednej z najstarszych nekropolii włodzimierskich zachowały się do naszych dni w uroczysku Spaskim znajdującym się na skrzyżowaniu dawnych ulic Wodopojnej (Kniazia Romana) і Sokalskiej. Krajoznawca twierdzi, że ślady tej nekropolii można datować na XI wiek. Aleksander Cynkałowski opisuje dawną kryptę podziemną prawie pośrodku Spaskiego uroczyska, w której przystosowano piwnicę. Ten teren dawnego cmentarza do tej pory jest dobrze widoczny od strony ulicy Kniazia Romana.

Istniały także dwa inne cmentarze. Jeden z nich znajdował się w uroczysku Iliwszczyzna (koniec ulicy Browarnej), obok nie zachowanej cerkwi św. Eliasza, inny zaś – na końcu ulicy Ostrowieckiej (obecnie – ul. 20 Lypnia). Starsi mieszkańcy miasta pamiętają, że w tym miejscu znajdowały się groby z czasów pierwszej wojny światowej.

Na planie miasta z 1802 r. widnieją dwa cmentarze położone na końcu ulicy Cmentarnej (obecnie – ul. Ładomyrśka): jeden to cmentarz katolicki, drugi zaś greckokatolicki, lecz dla pochówków greckokatolickich została wyodrębniona osobna kwatera na terytorium części katolickiej cmentarza Ładomirskiego. Kwatera ta znajdowała się między wschodnią granicą cmentarza katolickiego a główną aleją prawosławnego. Po przyłączeniu Wołynia do Imperium Rosyjskiego zarząd miejski Włodzimierza znacznie poszerzył część prawosławną cmentarza na wschód. Na cmentarzu odbywały się pochówki miejscowych elit: członków magistratu (zarządu miejskiego), marszałków, szlachty i innych działaczy społecznych.

Znani krajoznawcy Aleksander Cynkałowski i Mikołaj Teodorowicz pisali, że w ubiegłych stuleciach we Włodzimierzu istniało wiele cmentarzy, które znajdowały się w pobliżu cerkwi. Dokonywano tam pochówków parafian i duchownych. Ślady tego typu pochówków można obecnie znaleźć także obok kościoła pw. śww. Joachima i Anny.

W okresie późniejszym władze nakazały zlikwidować pochówki obok cerkwi i stworzyć centralny cmentarz miejski. Tak powstał cmentarz Ładomirski, którego historia liczy ponad 150 lat, ponieważ pierwsze pochówki na nim miały miejsce w latach 1844–1853.

Z uwagi na obecność w mieście przedstawicieli różnych wyznań, cmentarz miejski został podzielony na część prawosławną i katolicką, które były oddzielone od siebie rowem, postawiono też dwie bramy. Wśród polskich mieszkańców było wiele zamożnych osób, które stawiały kunsztowne grobowce dla swoich krewnych. Niektóre z nich przetrwały do naszych dni.

W ciągu dwóch lat po wybuchu drugiej wojny światowej (1939–1941) władze komunistyczne nie zdążyły wpłynąć na świadomość i tradycje mieszkańców. Dlatego w okresie wojny cmentarz był zadbany i uporządkowany, o czym pamiętają starsi mieszkańcy. Poniżej przedstawiamy wspomnienia jednego z mieszkańców Włodzimierza Antonowicza Stemkowskiego, ur. w 1935 r.: „Do roku 1944 groby katolickie, pomimo burzliwych lat wojny i okupacji niemieckiej, były dobrze zadbane. Po wojnie, począwszy od roku 1945, nastąpił napływ ludności z różnych regionów Związku Radzieckiego. Niestety, wśród przybyszów zdarzali się ludzie pozbawieni moralności, którzy niszczyli katolickie groby rodzinne w celach rabunkowych. Miejscowa ludność pielęgnowała tradycje chrześcijańskie і nigdy nie dopuszczała się takich uczynków. Zniszczono wówczas wiele grobów”. O grobach katolickich na cmentarzu Ładomirskim pisze krajoznawca wołyński Waldemar Piasecki: „Centrum kompozycyjnym najstarszej części cmentarza katolickiego są ruiny dużej kaplicy, zbudowanej w 1827 r. nad grobem Konstancji Kłosowskiej i jej syna. Obok mieści się jeszcze jedna niewielka kapliczka zachowana w dosyć dobrym stanie, mimo że w środku została obrabowana. Jest to grób rodzinny Bodziaków. Według zachowanego spisu, istniało kilkadziesiąt pochówków różnego typu – w zamkniętych grobowcach bądź we wspólnych grobach rodzinnych pod jednym nagrobkiem. Często takie nagrobki dekorowano rzeźbami lub płaskorzeźbami. Rzeźby przedstawiające anioła lub Matkę Boską znajdowały się też na odrębnych grobach. Oprócz licznych rzeźb cmentarz katolicki cechował się też licznymi epitafiami”. Każdy z zachowanych grobów katolickich zachwyca swoją oryginalnością artystyczną, jak też ciekawymi historiami życia zmarłych. Jednym z charakterystycznych przykładów jest grób Joanny Olszańskiej. Na wysokim nagrobku umieszczono krucyfiks.

Olszańska zmarła w 1855 roku. Obok niej został pochowany mąż, na grobie znajduje się napis w języku polskim: „Napis ten zroszony łzami pogrążonej w smutku rodziny. Powstał on dla dobrego brata, który tęskniąc za ukochaną małżonką, wkrótce też sam odszedł za nią w dniu 9 sierpnia 1857 r.”. Grób ten jest jednym z najstarszych na cmentarzu Ładomirskim. Liczy 155 lat. Pomnik jest interesujący pod kilkoma względami: został zachowany z XIX w., co świadczy o wieku samego cmentarza, po drugie zaś nagrobek świadczy o wyrafinowanym kunszcie artystycznym і wyróżnia się doskonałością wykonania.

Na centralnej alei znajduje się grób Wasyla Petrowicza Bobka – jednego z najlepszych rolników na Wołyniu.

Na cmentarzu Ładomirskim zostali pochowani przedstawiciele rodziny Wawrysewyczów. Wieczny odpoczynek znalazł tu m.in. Mykoła Wawrysewycz. Urodził się w 1891 r. w miasteczku Horodło na Chełmszczyźnie.

Na centralnej alei cmentarza znajduje się grób rodzinny Luceńskich. Ze wspomnień Natalii Hrabarczuk-Cynkałowskiej dowiadujemy się, że pan Luceński był zamożnym właścicielem ziemskim.

Odrębną historię mają pochówki wojenne na cmentarzu Ładomirskim. Są to groby ludzi zamordowanych w okresie pierwszej i drugiej wojny światowej, groby żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej, groby radzieckich oficerów i żołnierzy z czasów wojny radziecko-niemieckiej i in.

Aktualnie cmentarz Ładomirski został uznany za zabytek. Zajmuje on powierzchnię 5 ha.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Historia społeczności żydowskiej we Włodzimierzu Wołyńskim liczy wiele stuleci. Słynny badacz historii ziemi włodzimierskiej Aleksander Cynkałowski pisał: „Kolonia żydowska we Włodzimierzu sięga dawnych czasów, kiedy jeszcze w okresie przedksiążęcym przyciągała ich na Wołyń działalność handlowa”. Kolonia żydowska istniała we Włodzimierzu też w średniowieczu. Wzmiankę o tym znajdujemy w Latopisie Halicko-Wołyńskim. We fragmencie opisującym pogrzeb księcia Włodzimierza Wasylkowicza w 1288 r. czytamy: „І płakali nad nim liczni mieszkańcy Włodzimierza – zarówno niemcy, i surożanie, i żydzi płakali niczym w czasie zdobycia Jerozolimy”. A więc żydowscy mieszkańcy we Włodzimierzu są wzmiankowani w źródłach pisemnych jeszcze w XIII wieku. Jest to zrozumiałe, ponieważ w owym okresie miasto było ważnym ośrodkiem handlowym, ożywiony handel przyciągał to tego miasta biegłych w komercji Żydów.

Organy samorządu lokalnego. Treści umów handlowych i innych dokumentów świadczą o tym, że Włodzimierz od najdawniejszych czasów posiadał swój samorząd. Jednym z takich dokumentów jest list mieszkańców Włodzimierza do mieszkańców Stralsunda nad Morzem Bałtyckim. Dokument ten przybliża warunki ówczesnego życia społecznego i relacji handlowych. W Latopisie Halicko-Wołyńskim jest wzmianka o obecności w mieście zagranicznych kupców, m.in. niemieckich. Zatem XIII w. we Włodzimierzu powstała zamożna i silna staroruska i zagraniczna warstwa kupiecka. O rozwoju handlu we Włodzimierzu świadczy przywilej nadany przez polskiego króla Kazimierza w roku 1349, według którego kupcy ruscy uzyskiwali prawo swobodnego wjazdu i handlu we Włodzimierzu. Cały południowy Wołyń transportował towar rzeką Ług. Docierał on do głównego portu na Wołyniu – Uściługa, stąd Bugiem do Wisły i Gdańska, а następnie do Niemiec i Anglii. Jeszcze w wieku XV przez ziemię włodzimierską przewożono dużo skór, miodu, zboża, ryby i wosku.

Mimo że pod koniec XV w. Włodzimierz uzyskał prawo magdeburskie, zgodnie z którym w mieście mógł powstać samorząd, starostowie zachowywali kontrolę nad sądownictwem, ściągali podatki z mieszkańców, kary etc.

Włodzimierz Wołyński posiadał korzystne położenie geograficzne, dlatego w dawnych czasach przez miasto przebiegały duże szlaki handlowe – szlak „od Waregów do Greków”, który łączył kraje śródziemnomorskie ze Skandynawią, oraz szlak, który łączył Europę z Bliskim i Dalekim Wschodem. Dlatego właśnie w mieście aktywnie rozwijał się handel międzynarodowy. W XIII–XIV w. miasto handlowało zarówno ze swoimi sąsiadami – Polską i Czechami – jak też z zakonem krzyżackim w Królewcu. Na potężnych pieczęciach książąt wołyńskich widnieje wizerunek księcia Bolesława Jerzego II, а dookoła niego znajduje się następujący napis: „Z łaski Bożej książę ziemi Ruskiej”. O szeroko rozwiniętym handlu we Włodzimierzu i wykorzystanie przez miasto faktorii handlowej nad rzeką Bug w X–XIII w. świadczą także „plomby drohiczyńskie”.

W Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym w Kijowie został zachowany dokument – przywilej potwierdzający prawo mieszkańców Włodzimierza do stworzenia samorządu. Jest to duży arkusz pergaminu (75х38 cm) gęsto zapisany ówczesnym skoropisem ukraińskim. Tekst jest pełny górnolotnych sformułowań o „darowaniu wolności” mieszczanom. Za mieszczan uważano tych obywateli miasta, którzy posiadali domy i inne nieruchomości. І nawet spośród nich nie wszyscy mogli zarządzać miastem, lecz jedynie zamożne elity – tzw. patrycjat. To właśnie w jego rękach znajdował się magistrat – rada miejska i rada sądowa, na której czele stał wójt. Mimo że większość mieszkańców Włodzimierza zajmowała się rolnictwem, nie znikały stąd też rzemiosła i handel. Według danych z 1552 r., w mieście mieszkało 25 krawców, 25 szewców, ponad 15 rymarzy. W latach 1582–1585 założono tu cechy kuśnierski, krawiecki oraz szewski. Działały tu także cechy piekarski, rzeźnicki, kowalski (do którego przynależeli też ślusarze, szabelnicy, łucznicy). Ze swojego kunsztu słynęli włodzimierscy garncarzy i odlewnicy. Słynnymi puszkarzami połowy XVI w. byli Seńko i jego syn Hryćko.

W XVI w. miejscowi kupcy żydowscy mieli w posiadaniu 24 składy handlowe na centralnym placu miejskim. Z źródeł krajoznawczych dowiadujemy się o istnieniu we Włodzimierzu w XVIII w. „domów żydowskich 27”. Żydzi zajmowali dominującą pozycję w miejskim handlu na przestrzeni kolejnych wieków – aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Oprócz świadectw dokumentalnych potwierdzających istnienie społeczności żydowskiej w mieście w dawnych czasach, we Włodzimierzu zachowały się również zabytki kultury materialnej – należące do Żydów budowle.

Od 1670 r. we Włodzimierzu działało Kolegium Włodzimierskie – jedna z największych wówczas placówek edukacyjnych na Wołyniu. Nauczano w nim fizyki, chemii, matematyki, astronomii, fizjologii i anatomii człowieka, podstaw rolnictwa, filozofii i teologii, języków angielskiego, francuskiego i włoskiego. Kolegium posiadało 7 klas, liczyło 7 profesorów і 380 studentów (przeważnie były to dzieci szlachty i duchowieństwa).

Pod koniec XVIII w. oo. bazylianie założyli przy soborze Narodzenia Pańskiego szkołę i szpital dla ubogich, pierwszą w mieście aptekę.
W XIX w. w powiecie włodzimierskim odbywało się około 60 corocznych jarmarków.

Spośród działających we Włodzimierzu Wołyńskim towarzystw kulturalnych należy wymienić „Sojusz Ukrainek”, Towarzystwo „Proswita”, Towarzystwo „Chołmszczyna”, Ogólnoukraińskie Bractwo Żołnierzy OUN-UPA. „Sojusz Ukrainek” rozpoczął swoją działalność 3 lutego 1929 roku. Wraz z przyjściem władzy radzieckiej działalność towarzystw została zakazana, а uczestników poddano represjom. „Sojusz Ukrainek” wznowił swoją działalność w 1996 roku. W 1990 r. w mieście rozpoczęło swoją działalność Towarzystwo Języka Ukraińskiego „Proswita”. W tym samym czasie powstało Towarzystwo „Chołmszczyna”, celem działalności którego jest ochrona praw przesiedleńców z Chełmszczyzny i Podlasia, organizacja wyjazdów chełmszczan do historycznej ojczyzny, uporządkowanie starych cmentarzy prawosławnych na terenie Polski.

W 1912 r. we Włodzimierzu działało Państwowe Gimnazjum Męskie im. Włodzimierza Monomacha, które mieściło się na dzisiejszej ul. Drahomanowa oraz Prywatne Gimnazjum Żeńskie na ul. Uściłuskiej. Istniały także następujące szkoły: miejska szkoła pięcioletnia, szkoła podstawowa, jednoklasowa szkoła żydowska, czteroklasowa szkoła ludowa (szkoła im. Tarasa Szewczenki). Aleksander Cynkałowski zaznaczał: „Do 1917 r. we Włodzimierzu Wołyńskim znajdowały się gimnazjum dla chłopców, prywatne gimnazjum dla dziewcząt, szkoła miejska (pięcioletnia) oraz szkoła podstawowa, jednoklasowa szkoła żydowska”.
Z inicjatywy oddziałów wojskowych w mieście powstają szkoły ukraińskie. We Włodzimierzu istniała również sześcioklasowa szkoła dla „przesiedleńców z Polesia”, która posiadała filię w sąsiedniej wsi Ostrówek. We Włodzimierzu na lokalnym materiale wydano elementarz pt. „Matczyne słowo”. W 1918 r. z inicjatywy przewodniczącego zarządu miejskiego І. Zubowycza podjęto decyzję o budowie nowego Państwowego Gimnazjum Żeńskiego. Na parterze w prawym skrzydle gmachu gimnazjum mieściła się szkoła rzemieślnicza dla chłopców, która w 1925 r. została przeniesiona w okolice obecnej elektrowni. Gimnazjalistki wydawały własną gazetę, czasopismo, brały udział w wystawach i przedstawieniach. Gimnazjum istniało do 1939 roku. Na terytorium współczesnego gimnazjum im. A. Cynkałowskiego znajdowała się jedna z najpopularniejszych wówczas placówek edukacyjnych – czteroklasowa szkoła ludowa, założona przez Siczowych Strzelców. Kierowniczką tej szkoły była Sawyna Sydorowycz. Spośród szkół ukraińskich, które powstały w okresie pierwszej wojny światowej na Wołyniu, największą popularnością cieszyła się szkoła prywatna we Włodzimierzu Wołyńskim, którą opiekował się Komisariat Strzelców Siczowych na czele z plutonowym M. Sajewyczem, і która później została nazwana imieniem Tarasa Szewczenki. Obecnie w mieście funkcjonują trzy szkoły ogólnokształcące, liceum, gimnazjum, szkoła dla dzieci niedosłyszących, szkoła dla sierot, szkoła artystyczna, sportowa i muzyczna.

Budowa miastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zamek w mieście powstał jeszcze w Х w., w czasach księcia Włodzimierza. Zamek ten nie zachował się do naszego czasu. W drugiej połowie XIV w. król Polski Kazimierz Wielki zdobył Wołyń wraz z miastem Włodzimierzem oraz zbudował za wałami własny zamek – z drewna dębowego, lecz zamek ten także nie przetrwał do dziś. Zamek wzmocniony wałami ziemnymi i rowami z wodą (obok płynęła niewielka rzeka Smocza – dopływ Ługu) nazywał się grodem warownym, ponieważ za wałami w okresie najazdów mongolskich ukrywały się kobiety z dziećmi jako najmniej chronieni mieszkańcy miasta, stąd tez pochodzi nazwa – dietiniec. Dietiniec stanowił centrum miasta książęcego, dlatego że mieszkał tam książę wraz ze swoimi żołnierzami – drużynnikami. Od grodu warownego odchodziły ulice – tzw. podgrodzie, gdzie mieszkali słudzy księcia, rzemieślnicy, kupcy i mieszczanie. Pod Zaporą, Michałowszczyzną, Iliwszczyzną, Białobrzegi, Zawale, Zarzecze, Załuże – były to nazwy dzielnic w dawnym Włodzimierzu. Wjazd do grodu warownego znajdował się od strony północnej – znajdowała się tam Brama Hrydniowa (hrydnie – tj. broniący zamku drużynnicy).

Oprócz świadectw dokumentalnych potwierdzających istnienie w dawnych czasach społeczności żydowskiej, w mieście zachowały się również zabytki kultury materialnej – przede wszystkim budowle architektoniczne. W pobliżu placówki straży pożarnej znajduje się budynek, na którym widnieje sześcioramienna gwiazda. Ze wspomnień rdzennych mieszkańców Włodzimierza dowiadujemy się, że w budynku tym mieściła się szkoła religijna „Talmud Tora”. Na rogu ulic Roksołany i Danyła Hałyćkoho do tej pory stoi dom, który niegdyś należał do bogatego żydowskiego przedsiębiorcy. Nie znamy jego imienia, zachował się jednak żydowski symbol religijny na ścianie północnej budynku przedstawiający stylizowane drzewo.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wyroby rzemiosła ludowego. Sztuka ludowa, rzemiosła. Na terytorium ziemi włodzimierskiej były i pozostają do tej pory rozpowszechnione następujące rzemiosła ludowe: haft artystyczny, rzeźbiarstwo, kowalstwo, garncarstwo, sztuki piękne, pisankarstwo, wikliniarstwo, wykonywanie wyrobów ze słomy, pałki, kory brzozowej. Słynnymi hafciarkami są Wira Oniszczuk i Maria Wawrysewycz z Owadnego niedaleko Włodzimierza Wołyńskiego. W. Oniszczuk i M. Wawrysewycz są rdzennymi mieszkankami Polesia, uczennicami słynnego hafciarza ks. dra Dmytra Błażejowskiego. Ich wyroby były wystawiane na wielu wystawach miejskich, obwodowych, ogólnoukraińskich i międzynarodowych. Oryginalnością cechują się haftowane ręczniki znanych na ziemi włodzimierskiej hafciarek, członkiń Narodowego Związku Twórców Sztuki Ludowej sióstr Haliny, Switłany i Ludmyły Machoniuk ze wsi Owadne nieopodal Włodzimierza Wołyńskiego. Ich wystawa personalna pt. „Niewiędnący ogród” była eksponowana w wielu muzeach Ukrainy, m.in. we Włodzimiersko-Wołyńskim Muzeum Historycznym.

Wszechstronną osobistością był członek Narodowego Związku Twórców Sztuki Ludowej, laureat nagrody obwodowej im. Jowa Kondzelewicza Josyp Romaszczuk (1909–2001). Twórca urodził się na Chełmszczyźnie, przeżył straszne lata wojny, doświadczywszy przymusowego przesiedlenia. Był autorem wyrobów z wikliny, młokiciny, słomy i pałki.

Twórczą osobistością jest wykładowczyni Kolegium Pedagogicznego im. A. Krymskiego, laureatka obwodowej nagrody im. Modesta Lewickiego Tetiana Pasijewycz. Jest ona wybitną pisankarką, a jej prace – jajka wielkanocne rozpisane białym kolorem na czerwonym tle – cechuje ornament wołyński.

Artysta Anatolij Bojko wykorzystuje w swojej pracy 12 różnych technik: jest rzeźbiarzem, samodzielnie opanował tajniki malarstwa, haftu, wykonania wyrobów z kory drzewnej, szkła i in.

Andrij i Hałyna Mykytowie, członkowie Narodowego Związku Twórców Sztuki Ludowej Ukrainy, tworzą gobeliny, które tkają na specjalnych krosnach. Ich dzieła przedstawiają krajobrazy wołyńskie, bohaterów utworów literackich i wiele innych.

Charakterystyczne dla Włodzimierza tradycje i obrzędy.

Włodzimierz Wołyński jest położony na skrzyżowaniu dwóch stref krajobrazowych – Polesia i lasostepu. Dla tego regionu są charakterystyczne zachodnioukraińskie tradycje ludowe. Te tradycje były przekazywane z pokolenia na pokolenie. W okresie świąt Bożego Narodzenia mieszkańcy organizowali wertepy, śpiewali kolędy i pieśni bożonarodzeniowe (w szczególności dzieci). Na Wielkanoc przygotowywali pisanki i kraszanki, piekli chleb wielkanocny, sprzątali domy i podwórza, uporządkowywali groby przodków. Na święto Trójcy Świętej dekorowali swoje domostwa pachnącym zielem. Na święto Przemienienia Pańskiego święcono owoce i warzywa. Dożynki, tj. święto po zakończeniu żniw i prac polowych, było obchodzone w każdej wsi zgodnie z dawną tradycją.

Zabytki architektury i budownictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zabytki architektury sakralnej

Sobór Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy (1156–1160). W dawnych czasach ściany soboru były pokryte freskami. Fragmenty fresków są przechowywane w zbiorach lokalnego muzeum. Sobór cechuje się dobrą akustyką, którą zawdzięcza wmurowanym w ściany i sklepienia świątyni glinianym garnkom-głośnikom (rezonatorom). W Latopisach Nikonowskim, Halicko-Wołyńskim i Ipatiewskim znajdujemy wzmianki o tym, że książęta Mścisław Izjasławowicz, Włodzimierz Wasylkowicz i inni byli donatorami Soboru. To dzięki nim świątynię Mścisławową zdobiły cenne ikony, kunsztowne księgi i wartościowe naczynia.

Cerkiew św. Bazylego (XIII–XIV w.). Jeden z najciekawszych zabytków architektury dawnego Włodzimierza. Reprezentuje rzadki typ rotundy, tj. cerkwi zbudowanej na planie koła. Profesor H. Łohwyn, który badał świątynię w latach 1946–1949, zaznaczał, że jej ściany pokrywały freski widoczne jeszcze w XVII w., lecz obecnie zostały one zasłonięte przez tynki.

Architektura cerkwi św. Bazylego zwraca na siebie uwagę oryginalnością rozwiązań technicznych. Osiem półkolistych sklepień nad wnęką (konch) stwarzają wrażenie falistych ścian, cerkiew została zbudowana na planie podobnym do ośmiopłatkowego kwiatu. W dawnych czasach cerkiew wieńczyła pojedyncza masywna kopuła przypominająca hełm żołnierza. Pod koniec XIX w. cerkiew została przebudowana w oparciu o wzorce architektury rosyjskiej (według projektu architekta N. Kozłowa).

Kościół pw. św. Joachima i Anny (1752). Kościół został zbudowany w stylu późnego baroku. Pod względem architektonicznym jest to trójnawowa bazylika z dwoma czworokątnymi wieżami. Zostały zachowane dawne płytki na podłodze oraz okna. Do naszych dni na ścianach zostały zachowane freski przedstawiające sceny biblijne. Jeszcze w pierwszej połowie ХХ w. kościół był otoczony murami, a obok stała dzwonnica.

Wystrój wnętrza kościoła łączy w sobie charakterystyczną dla świątyń katolickich powściągliwość i kunszt. Pod względem stylu jest on zbliżony do rokoka.

Sobór katedralny Narodzenia Pańskiego (ХVІІ w.). Ze względu na styl architektury sobór jest zabytkiem w stylu późnego baroku. Autorem projektu był Michał Radzymiński, który prawdopodobnie znajdował się pod wpływem mistrzów baroku z południa Niemiec, którzy z kolei byli ściśle związani ze szkołą Guarina Guariniego. Świątynia stanowi zatem przykład wzajemnych wpływów kulturowych i syntezy różnych stylów artystycznych. Ściany soboru zdobiły freski, które nie zachowały się do naszych dni.

Do zespołu architektonicznego świątyni składającego się z cerkwi górnej, cerkwi wschodniej św. Andrzeja oraz podziemnej cerkwi Opieki Najświętszej Bogurodzicy z kryptą (miejsce spełniające funkcje pochówkowe zmarłych dostojników pod ołtarzem), należy również monaster żeński Narodzenia Pańskiego z cerkwią Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy. Wnętrze Soboru Narodzenia Pańskiego zostało odnowione w latach 1990-tych. Ikonostas składa się z trzech kondygnacji. Na górnej mieści się wizerunek Boga Ojca, na drugiej – apostołów, na trzeciej – Jezusa, Marii Panny i aniołów. Sklepienia soboru zdobią wizerunki czterech Ewangelistów – Łukasza, Mateusza, Jana i Marka.

Cerkiew św. Mikołaja (1780).

Cerkiew św. Jozafata (kircha, 1890 r.) została zbudowana w stylu neogotyckim. Obok niej znajduje się dom pastora.

Cerkiew św. Jerzego (1908 r.). Została wzniesiona zgodnie z decyzją Sztabu Głównego rosyjskiego Ministerstwa Wojskowego według projektów zatwierdzonych w 1900 roku. Cerkiew została zbudowana w stylu rosyjsko-bizantyjskim z czerwonej cegły nietynkowanej. W podobnym stylu we Włodzimierzu Wołyńskim zbudowano jeszcze kilka budowli, mianowicie: dawne Gimnazjum Męskie, szpital chorób zakaźnych, komisariat wojskowy, dworzec kolejowy.

Klasztor dominikański z kościołem pw. Trójcy Świętej (ХV–ХVII w.). Z dokumentów historycznych wiemy, że gmach kościoła posiadał wydłużony kształt, fasadę zaś miał zwróconą w stronę miasta. Kościół posiadał 22 okna, 12 lustrzanych żyrandoli, а obok mieściła się dzwonnica z pięcioma dzwonami.

Do naszych czasów zachowały się gmachy klasztorne i dzwonnica.

Kaplica św. Włodzimierza (Wszystkich Świętych Ziemi Wołyńskiej, ХІХ w.). Kształtem budowla przypomina czaszę , natomiast dzwon – hełm staroruskiego żołnierza.

Inne zabytki

Wały ziemne zamku (Х w.).

Pomniki działaczom historycznym, zabytki architektury i archeologii o znaczeniu narodowym w parku Słowiańskim. Przy wejściu do parku znajduje się rzeźba „Łukasz i Mawka” poświęcona postaciom dramatu feerycznego „Pieśń lasu” autorstwa Łesi Ukrainki. Ta wybitna poetka mieszkała na Wołyniu. Nieco dalej znajduje się pomnik poety i myśliciela Tarasa Szewczenki. Powstał on w 1993 r. (materiał: miedź і beton, rzeźbiarz J. Hawiuk, architekt А. Mykyta). Na postumencie zostały wygrawerowane słowa z poezji Kobziarza: „Walczcie dalej – zwyciężycie! Bóg wam pomoc daje”. Obok nasadzono aleję kaliny jako symbolu walki za niepodległość Ukrainy (wystarczy przywołać przysłowie: „Bez wierzby i kaliny – nie ma Ukrainy”). W parku znajduje się aleja książąt, wzdłuż której zobaczymy pomniki księcia kijowskiego Włodzimierza Swiatosławicza (lata rządów 980–1015; materiał – miedź, beton, 1989 r., rzeźbiarz Ł. Jaremczuk, architekt А. Mykyta), jego synów Jarosława Mądrego i Wsiewołoda oraz księcia halickiego Jarosława Ośmiomysła, który jest wzmiankowany na kartkach latopisu Halicko-Wołyńskiego jako wybitny działacz wojenny i państwowy.

Wydarzenia i miejsca historyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przy wejściu do parku Słowiańskiego znajduje się symboliczna mogiła-kurhan „Walczącym o Wolność Ukrainy”. Tego typu kurhany od dawnych czasów nasypywano na Ukrainie na wzmiankę o ludziach, którzy oddali swoje życie dla niepodległości Ukrainy.

W 1997 r. naukowcy z lwowskiego Towarzystwa „Poszuk” oraz Muzeum Historycznego we Włodzimierzu Wołyńskim wykopali na terytorium wałów w parku Słowiańskim szczątki 97 osób – ofiar reżimu stalinowskiego więzionych w więzieniu NKWD znajdującym się za wałami w latach 1939–1956. W latach 1941–1944 w więzieniu tym rozstrzeliwano również ofiary okupantów faszystowskich. Gmach więzienia został zachowany.

Interesujące są również pochówki wojenne polskich żołnierzy, którzy zginęli w czasie wojny radziecko-polskiej w 1920 roku.

Spośród grobów rodzinnych znanych mieszkańców miasta należy wymienić grób rodziny Siemaszków (1916 r.), doktora Stanisława Piotrkowskiego (1902 r.), Jana Brzeźniakiewicza i in.

Na cmentarzu Ładomirskim wieczny odpoczynek znalazło wielu wybitnych ludzi ziemi włodzimierskiej. Ze wspomnień rdzennej mieszkanki Włodzimierza, siostrzenicy słynnego archeologa Aleksandra Cynkałowskiego Natalii Hrabarczuk, dowiadujemy się, że został tu pochowany nauczyciel Spyrydon Maksymczuk – wspaniałomyślny człowiek i patriota. W czasie okupacji niemieckiej w latach 1941–1944 pracował jako nauczyciel w szkole rzemieślniczej, która znajdowała się w zamku niedaleko soboru Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy. Maksymczuk opowiadał uczniom o Krutach, o młodzieży, która poległa za niepodległość Ukrainy. W przeszłości był oficerem Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej. Maksymczuk był prześladowany przez władzę radziecką.

Po prawej stronie od zniszczonej kapliczki znajduje się grób rodziny Zubińskich.

Warto wspomnieć też o mogile powstałej w 1941 roku. Autorem projektu był Wołodymyr Załuski, wykonawcą – Wołodymyr Żułkowski. Są to trzy stylizowane krzyże z kamienia. W centrum znajduje się najwyższy, na dole – tryzub z napisem: „Bojownikom poległym za wolność Ukrainy w latach 1919, 1920, 1939, 1941”. Wśród pochowanych w tej mogile są również ofiary reżimu stalinowskiego. Po lewej stronie znajduje się grób represowanego przez władze radzieckie sekretarza zarządu miejskiego Nazarija Hrabarczuka.

Zasoby przyrodnicze i obiekty zieleniBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Park centralny we Włodzimierzu nosi nazwę Słowiański, został on uporządkowany zgodnie z decyzją rady miejskiej z 1988 r. z okazji 1000-lecia powstania miasta.

W parku znajdują się dwa zabytki przyrody – podziemne źródła. W 2011 r. mikrobiolodzy z Odeskiego Instytutu Kurortologii badali wodę z tych źródeł i doszli do wniosku, że swoim składem jest zbliżona do wody wodorowęglanowej. Woda jest czysta, smaczna, dlatego jest spożywana przez mieszkańców miasta. W parku znajdują się zadbane klomby, które są pielęgnowane przez pracowników przedsiębiorstwa komunalnego „Trojanda”. W parku rosną następujące drzewa: brzozy, topole, czereśnie, kalina, wierzba. Obok płynie rzeka Ług – dopływ Zachodniego Bugu, która bierze swój początek ze źródła w rejonie łokaczyńskim w obwodzie wołyńskim i na granicy z Polską w miasteczku Uściług wpada do Bugu. Ług ma następujące dopływy – Racławicę, Smoczą i Świnarejkę.

Park Słowiański jest interesującym zabytkiem historii i kultury oraz zabytkiem przyrody cechującym się wyjątkowym krajobrazem oraz unikatowymi zabytkami architektury.

W okolicy ulicy Łuckiej (obecnie mieści się tam akademik Wyższej Szkoły Zawodowej) znajdował się piękny ogród Luceńskiego.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Soborze Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy znajduje się dawny zabytek malarstwa sakralnego – piętnastowieczny krucyfiks. Według miejscowej legendy to właśnie od tego krucyfiksu oddzieliła się złota iskra i ugodziła w serce przyszłego świętego greckokatolickiego Jana (Jozafata) Kuncewicza. Wierni soboru są przekonani o tym, że stojąc w pobliżu tego krucyfiksu, odczuwa się szczególną atmosferę duchową.

W cerkwi św. Bazylego został zachowany ikonostas z XVIII–XIX wieku. Szczególne zainteresowanie wzbudza ikona Bogurodzicy Hodegetria datowana na wiek XVI–XVIII. Została ona przeniesiona z cerkwi Ofiarowania Najświętszej Bogurodzicy, która spłonęła w pożarze. Ikona ocalała. Według lokalnej legendy, obraz ten został przywieziony z Bizancjum, lecz nie wiadomo dokładnie, kiedy to się stało.

Święty Jerzy został przedstawiony na wielu ikonach. Jedna z nich, licząca ponad 200 lat, jest przechowywana we Włodzimiersko-Wołyńskim Muzeum Historycznym.

Muzea – archiwa – kolekcje – zbiory prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Włodzimiersko-Wołyńskie Muzeum Historyczne jest najstarszą placówka muzealną w obwodzie. W 2007 r. placówka obchodziła swoje 120-lecie. Na przestrzeni tego długiego okresu muzeum przeszło przez wiele dramatycznych wydarzeń przede wszystkich związanych z kataklizmami politycznymi z początku i połowy ХХ wieku. Rewolucje, wojny i zniszczenia, rozpad państw, zmiana granic i ustroju politycznego stały się prawdziwą próbą dla tego ośrodka historyczno-kulturalnego w dawnym Włodzimierzu Wołyńskim. I mimo że utracono na zawsze wiele cennych eksponatów ze zbiorów muzealnych, pracownicy tej placówki dołożyli wszelkich starań do uzupełnienia zbiorów. Szczególnie cenny jest wkład w tę sprawę poczyniony przez słynnego wołyńskiego historyka, archeologa, krajoznawcę Aleksandra Cynkałowskiego (1898–1983), który w swoich pracach naukowych jako pierwszy na szeroką skalę przedstawił bogate dziedzictwo historyczne naszego kraju. W okresie powojennym Wołyń stał się swoistą Mekką dla historyków, archeologów i krajoznawców. W starodawnym mieście nad rzeką Ług, w jego malowniczych okolicach pracowały liczne ekspedycje badawcze na czele z wybitnymi badaczami z Kijowa, Lwowa, Moskwy, ówczesnego Leningradu. Spośród nich możemy wymienić Witolda Aulicha, Michaiła Kargera, Pawła Rappoporta, Mariannę Malewską, Igora Swiesznikowa, Swiatosława Terskiego, Mychajła Kuczynkę. Przez badaczy odkryto cenne znaleziska, które stały się podstawą zbiorów Włodzimiersko-Wołyńskiego Muzeum, które do tej pory uważane są za jedne z najlepszych zbiorów w obwodzie. Na chwilę obecną w muzeum zostało zgromadzonych ponad 17 tys. różnorodnych eksponatów, połączonych w grupy „Archeologia”, „Numizmatyka”, „Sztuki piękne”, „Dokumenty fotograficzne”, „Ikonopis i sztuka sakralna”, „Dokumenty pisemne”, „Wyroby z metalu”, „Sztuka użytkowa”. Zbiory te są systematycznie uzupełniane. Zespół Muzeum bierze aktywny udział w życiu kulturalnym i naukowym miasta i kraju.

Działalność Włodzimiersko-Wołyńskiego Muzeum Historycznego jest oparta na obowiązującym ustawodawstwie Ukrainy, pełni funkcję przechowywania, kolekcjonowania, eksponowania i badania starożytności, posiadających wartość historyczno-kulturalną. Podstawowa misja muzeum jako instytucji polega na generowaniu kultur przeszłości, współczesności i przyszłości na podstawie przechowywania i aktualizacji najcenniejszej części wszystkich rodzajów dziedzictwa. Współczesne muzeum jest skarbnicą przeszłości, kształtującą świadomość i gust estetyczny przyszłych pokoleń. Spośród najciekawszych eksponatów należy wymienić kolekcję odrestaurowanych dzieł ikonopisarstwa z XVI–XVIII wieku; znaleziska archeologiczne – narzędzia pracy i przedmioty użytku codziennego pochodzące z okresów od wieku kamiennego do czasów Rusi Kijowskiej; egzemplarze białej broni; monety; materiały fotograficzne z lat 1915–1918; wyroby twórców ludowych – przykłady haftów, tkanin, ubrań; makieta panoramiczna dawnego Włodzimierza; egzemplarze broni strzeleckiej z czasów drugiej wojny światowej; kartoteka ofiar represji politycznych na terenach rejonu (imienna); kartoteka więźniów obozu koncentracyjnego „Nord-Oflag-365” (imienna, częściowa).

Kolekcja dzieł sztuki sakralnej Włodzimierko-Wołyńskiego Muzeum Historycznego kształtowała się w latach 1960–1980-tych. Zbiory muzealne zawierają ponad 150 eksponatów atrybutyki cerkiewnej, wśród których znajduje się 46 ikon z XVI–ХІХ wieku. Ozdobą zbiorów muzealnych są ikony wołyńskie autorstwa nieznanych twórców. Wyróżniają się one samoistną stylistyką i oryginalnością rozwiązań artystycznych. Kształt kompozycyjny tych ikon łączy wielowiekowe tradycje ukraińskiego malarstwa cerkiewnego i wpływy sztuki zachodnioeuropejskiej z XVI–ХІХ wieku. Warto zaznaczyć, że większość tych eksponatów pochodzi z nieistniejących już świątyń i monasterów Wołynia i Chełmszczyzny, przez co posiadają szczególną wartość historyczną. Na przestrzeni lat 2006–2011 Włodzimiersko-Wołyńskie Muzeum Historyczne aktywnie współpracuje z lwowską filią Narodowego Naukowo-Badawczego Centrum Konserwatorskiego Ukrainy. Dzięki tej współpracy zostało odrestaurowanych 12 ikon, w tym ikonę św. Jerzego Zwycięzcy, Bogurodzicę Hodegetrię, ikonę Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy, ikonę św. Mikołaja, Ostatnią Wieczerzę, ikonę Opieki Matki Bożej oraz ikonę św. Dymitra, a także szereg obrazów przedstawiających proroków. Najstarszym spośród uratowanych arcydzieł jest Mandylion pochodzący z XVI w., którego odkrycie w 2010 roku stało się głównym wydarzeniem w życiu kulturalnym kraju. Konserwacja starodawnych ikon odbywa się przy wsparciu lwowskiego Rotary Club zrzeszającego miłośników ukraińskiego dziedzictwa historyczno-kulturowego. Obecnie we Włodzimiersko-Wołyńskim Muzeum po raz pierwszy została otwarta stała ekspozycja najlepszych wzorców malarstwa staroukraińskiego.

Pod koniec ХІХ wieku, a w szczególności w latach 1880–1890-tych, wzrosło zainteresowanie badaczy historią Wołynia, który wówczas był częścią Imperium Rosyjskiego. W tym właśnie okresie ukazują się prace P. Batiuszkowa „Wołyń. Losy historyczne kraju Południowo-Zachodniego” (1888) i М. Teodorowicza „Historia miasta Włodzimierza Wołyńskiego w kontekście historii hierarchii wołyńskiej” (1893). W tym okresie we Włodzimierzu Wołyńskim mieszkał i pracował krajoznawca Omelan Dwernicki (1838–1906) – szlachcic, sędzia pokoju і jednocześnie człowiek o wysokiej kulturze i wiedzy encyklopedycznej. Zachwycił się ideą odnowienia dawnego soboru Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy we Włodzimierzu Wołyńskim (świątynia została zniszczona pod koniec XVIII w. na skutek nieprofesjonalnie dokonanej przebudowy), który znajdował się w ruinie. W tym celu Omelan Dwernicki stworzył Prawosławne Bractwo św. Włodzimierza, które zrzeszyło miłośników starożytności wywodzących się spośród lokalnej inteligencji. W związku z tym, że w Rosji akurat przygotowywano się do obchodów 900-lecia Chrztu Rusi (1888), inicjatywa Bractwa Św. Włodzimierza została wsparta przez władze imperium. Na przestrzeni kilku następnych lat we Włodzimierzu Wołyńskim pracowali znani uczeni – historycy, archeolodzy, architekci. Wśród nich byli Adrian Prachow – archeolog, profesor Uniwersytetu Petersburskiego; profesor Uniwersytetu Kijowskiego Wołodymyr Antonowycz; sekretarz Kijowskiej Komisji Archeologicznej Orest Lewicki; architekci Mychajło Preobrażeński, Hruhorij Kotow. Wynikiem ich pracy stało się przywrócenie pierwotnego wyglądu soboru Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy – zabytku architektury staroruskiej ХІІ wieku (odbudowa trwała w latach 1896–1900). W trakcie ówczesnych badań odkryto wiele interesujących zabytków kultury i archeologii. Wiele starożytności przynosili też mieszkańcy miasta. W celu przechowywania cennych materiałów Omelan Dwernicki organizował przy Bractwie muzeum – Dawną Przechowalnię, która początkowo działała przy cerkwi św. Bazylego, zaś później przy soborze Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy. W ten sposób założono podwaliny sprawy muzealnej we Włodzimierzu Wołyńskim. Kolekcja starożytności szybko rozrastała się dzięki działalności Bractwa. Pod koniec ХІХ w. liczyła ona około 100 rękopisów і 500 starodruków, wśród których były m.in. pisana ręcznie Ewangelia z XVI w.; wśród eksponatów były rzadkie ikony, monety, przedmioty atrybutyki cerkiewnej. Przy Dawnej Przechowalni istniała sala wykładowa, biblioteka; jej dawne eksponaty były badane przez naukowców rosyjskich. W nagrodę za wielkie zasługi dla Kościoła prawosławnego i społeczności miasta w 1906 r. Omelan Dwernicki został pochowany obok soboru Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy. W 1911 r. eksponaty z Dawnej Przechowalni zostały przewiezione do Żytomierskiego Zarządu Eparchialnego (Żytomierz był wówczas stolicą guberni wołyńskiej). W 1914 r. po wybuchu pierwszej wojny światowej kolekcja została przewieziona do Charkowskiego Muzeum Sztuki (znaczna liczba eksponatów została przy tym utracona). W czasie okupacji hitlerowskiej w latach 1941–1943 eksponaty z Włodzimierza Wołyńskiego zniknęły bez śladu. Uważa się, że zostały one zniszczone przez nazistów. Niektórzy uczeni, w tym P. Żółtowski, przypuszczali jednak, że cenne eksponaty po wojnie znalazły się w rosyjskich muzeach. Muzeum Krajoznawcze we Włodzimierzu Wołyńskim działało w okresie międzywojennym (lata 1920–1930-te), chociaż w zasadzie nie mamy o tych czasach prawie żadnych informacji. Wiemy jedynie, że muzeum działało na zasadach społecznych, a większość eksponatów pochodziła z kolekcji prywatnych.

Państwowe Muzeum we Włodzimierzu Wołyńskim powstało w 1940 r. po wejściu ziem zachodnioukraińskich w skład ZSRR. W 1941 r. po wybuchu wojny nie udało się muzeum ewakuować (hitlerowcy okupowali Włodzimierz Wołyński już w drugim dniu wojny). Wszystko, co zdążyli zrobić pracownicy muzeum, to zakopać pudła z najcenniejszymi eksponatami. Wojna opustoszyła miasto, większość jego mieszkańców zginęła. Zniknęli również ludzie, którzy schowali eksponaty muzealne. Nie sposób było odszukać miejsca, gdzie zostały schowane, uważano, że przedmioty te zostały na zawsze utracone. Dopiero w 1995 r. podczas prac remontowych przez przypadek odkryto niektóre pudła z dokumentacją muzealną. W okresie powojennym Muzeum Włodzimiersko-Wołyńskie zostało odrodzone. Muzeum otrzymało nazwę „Narodzeni Przez Burzę”, і podstawowym celem jego działalności było przedstawienie rewolucyjnej i bojowej sławy Wołynia oraz radzieckich osiągnięć w odbudowie gospodarki i przemysłu miasta (lata 1960–1970-te). Jednak nawet w latach radzieckiego zideologizowania zbiory muzealne nieustannie były uzupełniane cennymi starożytnościami. Nowe materiały wpływały od ekspedycji archeologicznych, które rok rocznie pracowały na ziemi włodzimierskiej. Wiele eksponatów przekazano z Obwodowego Muzeum Krajoznawczego (Muzeum Włodzimiersko-Wołyńskie było jego filią). Kolekcja muzeum została wzbogacona dziełami sztuki sakralnej – ikony, starodruki, wyroby z metalu były przekazywane ze zlikwidowanych przez władze komunistyczne świątyń, a także wyrobami twórców ludowych. Znaczący wkład w rozwój Muzeum na przestrzeni lat 1970–1980-tych wniósł jego wieloletni pracownik i dyrektor, włodzimiersko-wołyński historyk i krajoznawca Petro Zaklekta. Był to człowiek o szerokiej wiedzy i niestrudzonym entuzjazmie, osobiście brał udział w wielu ekspedycjach naukowych, а także popularyzował krajoznawstwo wśród dzieci i młodzieży. W tym okresie Muzeum staje się ważnym ośrodkiem życia kulturalnego w mieście, eksponaty są badane przez archeologów, etnografów; są przedstawiane w pracach naukowych. Uzyskanie przez Ukrainę niepodległości państwowej postawiło Muzeum Włodzimiersko-Wołyńskie przed nowymi zadaniami, otworzyło przed nim nowe perspektywy. Muzeum zostało reorganizowane i przekształcone na samodzielną instytucję – Muzeum Historyczne będące jednostką utrzymywaną przez miejski samorząd. Naukowcy otrzymali możliwość przedstawienia historii miasta i kraju w sposób otwarty, obiektywny i bez uprzedzeń. Należy zaznaczyć, że reorganizacja muzeum odbywała się w warunkach ostrego kryzysu gospodarczego na początku lat 1990-tych, co przysparzało wiele trudności w pracy zespołu.

Dziedzictwo kultury niematerialnejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na ulicy 20 lypnia (dawna nazwa – Ostrowiecka) znajduje się dom, w którym w latach 60-70-tych XX w. mieszkał Aleksander Cynkałowski, а obok stał niegdyś dom, w którym on się urodził.

Aleksander Cynkałowski urodził się 9 stycznia 1898 r. we Włodzimierzu Wołyńskim w rodzinie wysoko postawionego urzędnika Mikołaja Cynkałowskiego oraz jego żony Krystyny Niteckiej (córki Pawła Niteckiego – polskiego szlachcica i krajoznawcy). Aleksander Cynkałowski odziedziczył zainteresowanie do historii i badania przeszłości rodzimego kraju właśnie od dziadka – Pawła Niteckiego. A. Cynkałowski zdobył podstawowe wykształcenie w Gimnazjum Kowelskim, zaraz po wybuchu pierwszej wojny światowej Cynkałowscy zostali przesiedleni w głąb Imperium Rosyjskiego. Aleksander został studentem Uniwersytetu Kazańskiego, po wojnie wrócił na Wołyń. Służył w armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, pracował jako nauczyciel. W 1925 r. został studentem Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Warszawskiego, ukończył studia i obronił pracę magisterską pt. „Ślady wczesnego chrześcijaństwa na Wołyniu do czasów księcia Włodzimierza”. Współpracował z muzeami archeologicznymi w Polsce, Towarzystwem Naukowym im. Szewczenki we Lwowie.

Głównymi tematami badań A. Cynkałowskiego są historia, archeologia, krajoznawstwo, architektura sakralna, numizmatyka Starego (historycznego) Wołynia. Stary Wołyń obejmuje terytorium współczesnych obwodów wołyńskiego, lwowskiego, rówieńskiego, żytomierskiego, chmielnickiego i częściowo tarnopolskiego. Badacz przemierzył wspomniane regiony pieszo, opisał dzieje wielu miejscowości, których obecnie nie znajdziemy już na mapie. W 1939 r. pracował jako dyrektor Krzemienieckiego Muzeum Krajoznawczego, po wybuchu drugiej wojny światowej wyemigrował do Polski razem z żoną Reginą. Pracował w Krakowie i Warszawie. Otrzymał brązowy medal Polskiej Akademii Nauk za zasługi w dziedzinie archeologii. Listy, prace uczonego i medal znajdują się we Włodzimiersko-Wołyńskim Muzeum Historycznym. Wiele jego rękopisów jest rozproszonych w polskich archiwach. Główne dzieła badacza to dwutomowy słownik „Stary Wołyń і Polesie Wołyńskie”, „Gród książęcy Włodzimierz”, „Rzeka Prypeć i jej dopływy”, „Materiały archeologiczne z powiatu włodzimierskiego” i in. Łącznie uczony jest autorem kilkuset prac naukowych, z których wiele ze zostało wydanych. A. Cynkałowski zmarł w kwietniu 1983 r. і został pochowany na cmentarzu prawosławnym na warszawskiej Woli.

Na ul. Ustyłuźkiej znajduje się dwupiętrowy gmach Kolegium Pedagogicznego im. Agatangela Krymskiego. A. Krymski (1871–1942) – wybitny uczony językoznawca, poliglota o światowej randze, znał 60 języków obcych), historyk, etnograf, folklorysta, poeta, tłumacz, filatelista. Uczony biegle władał językami bliskowschodnimi. Urodził się 15 stycznia 1871 r. we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie jego ojciec wykładał historię i geografię w miejscowej dwuklasowej szkole zawodowej (obecnie znajduje się tam Kolegium Pedagogiczne). Uczony miał krymskotatarskie korzenie, jego matka była Polką z Litwy. Kształcił się w Gimnazjum Ostrogskim, Kolegium Pawła Hałahana w Kijowie, Łazarewskim Instytucie Języków Wschodnich oraz Uniwersytecie Moskiewskim. Podstawowym credo życiowym uczonego były następujące słowa: „Uczyć się і wiedzieć!”. Krymski przetłumaczył na język ukraiński dzieła Omara Chajjama, Sadiego, Ferdousiego. Główne jego prace to: „Historia Persji oraz jej teatru”, „Historia literatury arabskiej” i in. W 1942 r. został represjonowany przez reżim stalinowski i zmarł w więzieniu w Kazachstanie. W okresie powojennym został zrehabilitowany. W 1971 r. A. Krymski został wpisany na listę UNESCO jako wybitny działacz światowy.

W 1901 r. na przedmieściach Włodzimierza Wołyńskiego we wsi Zarzecze urodził się przyszły malarz Mykoła Rokicki. Studiował w Kijowie. Był malarzem monumentalistą, uczniem wybitnego profesora M. Bojczuka. Rokicki wykonywał dekoracje w Sanatorium Wiejskim niedaleko Odessy oraz dla dworca w Kijowie. Jego słynny obraz „Jabłoń” znajduje się w Muzeum Narodowym im. Andrzeja Szeptyckiego we Lwowie. Rokicki brał udział w drugiej wojnie światowej, był więziony w obozie koncentracyjnym. Zmarł w 1944 r. і został pochowany na cmentarzu Łukianowskim w Kijowie. Na gmachu Gimnazjum Męskiego we Włodzimierzu Wołyńskim, w którym uczył się ten słynny malarz, umieszczono upamiętniającą go płaskorzeźbę.

W latach 20–30-tych XX w. we Włodzimierzu Wołyńskim mieszkał Arsen Riczyński (1892-1956) – lekarz, społecznik і działacz religijny, krajoznawca, religioznawca. Autor pracy „Problemy ukraińskiej świadomości religijnej”, czasopism „Na warti” i in. Został represjonowany przez władzę radziecką oraz przesiedlony do Kazachstanu, gdzie zmarł w 1956 roku. W mieście zachował się dom, w którym mieszkał A. Riczyński, na fasadzie tego budynku umieszczono tablicę upamiętniającą tego wybitnego uczonego.

W XVIII w. we Włodzimierzu Wołyńskim mieszkał Solomon Gottlieb – żydowski sprawiedliwy, jeden z liderów ruchu chasydzkiego. Jego grób znajduje się na terenie dawnego cmentarza żydowskiego – jednego z najstarszych we Wschodniej Europie. Obecnie na grobie Gottlieba znajduje się mauzoleum.

Damian Hersztański urodził się 1 listopada 1854 r. w Tarazu w powiecie krzemienieckim na Tarnopolszczyźnie. Pochodził z rodziny duchownych – wszyscy jego przodkowie w linii męskiej byli duchownymi. W 1871 r. Damian ukończył Krzemieniecką Szkołę Duchowną i został studentem Wołyńskiego Seminarium Duchownego, które ukończył w 1877 roku. 15 marca 1877 r. młody duchowny został wyznaczony na proboszcza cerkwi św. Mikołaja we Włodzimierzu Wołyńskim. Objął tę funkcję po śmierci ks. Sebastiana Kosowicza – duchownego і krajoznawcy, który pełnił tę funkcję na przestrzeni 64 lat. W 1890 r. ks. Damian był już proboszczem cerkwi św. Bazylego, w której służył przez ponad pół wieku. Duchowny był także aktywnym działaczem społecznym – brał udział w Ogólnorosyjskim Spisie Ludności, był członkiem Rosyjskiego Towarzystwa Ochrony Zwierząt. Hersztański cieszył się dużym autorytetem wśród mieszkańców Włodzimierza і w 1907 r. został wybrany do parlamentu rosyjskiego – ІІ Dumy Państwowej (był członkiem jej frakcji ukraińskiej). Parlament ten istniał jedynie przez 72 dni і został rozwiązany przez cesarza Mikołaja ІІ. W Dumie duchowny pracował z jeszcze jedną znaną wołynianką – Iryną Łewczaniwską z Łucka. W 1913 r. ks. Damian otrzymał order Imperium Rosyjskiego III stopnia. Po wybuchu pierwszej wojny światowej ksiądz został kapelanem w 320 Ruchomym Szpitalu Polowym, mimo że miał wówczas już 62 lata. W 1927 r. minęło 50 lat posługi kapłańskiej ks. Damiana, w liście gratulacyjnym podpisanym przez przedstawicieli ówczesnej inteligencji miasta czytamy: „Ojciec już tak długo niesie u nas posługę duchowną, że prawie wszyscy wierni są Ojca duchowymi dziećmi. Ojciec ich wszystkich chrzcił, błogosławił przed ślubem lub poprowadził w ostatnią drogę...”. W 1922 r. został wybrany na senatora do Sejmu Rzeczypospolitej, gdzie także bronił interesów prostych ludzi. Dom ks. Damiana znajdował się w okolicy obecnego zaułku Parkowego, otoczony przez rozkoszne jesiony. Żona Olga urodziła mu sześć córek – Marię, Nonnę, Hałynę, Wirę. Ołenę, Nadiję oraz syna Wołodymyra. Wszystkie dzieci wyrosły na dobrze wykształconych porządnych ludzi. Duchowny wcześnie owdowiał, samotnie wychowywał dzieci, doświadczył trudności materialnych, lecz przetrwał. Los dzieci ks. Damiana układał się bardzo różnie. Córka Nadija wyszła za mąż za oficera, który zginął w pierwszym dniu pierwszej wojny światowej. Został pochowany obok cerkwi św. Bazylego. Z tego małżeństwa urodził się syn Wadym. Wira też niedługo żyła w małżeństwie, zmarła. Nonna wyszła za mąż za mierniczego Kuleszę, z synem wyemigrowała do Europy. Ich syn Ołeksandr Kulesza mieszkał w Stanach Zjednoczonych. Hałyna wyszła za mąż za Iwana Zubowycza, który w latach 20-tych XX w. był przewodniczącym zarządu miejskiego we Włodzimierzu, założył gimnazjum, które mieściło się w gmachu Kolegium Pedagogicznego. Wdzięczni mieszkańcy Włodzimierza chcieli nazwać jego imieniem ulicę. Syn Wołodymyr ożenił się z ziemianką, absolwentką Uniwersytetu Warszawskiego Ołeną Babij. Z tego małżeństwa pochodzi córka Susanna, która pracowała jako pedagog, administrator w kinie im. T. Szewczenki. Ojciec Damian Hersztański zmarł w 1936 roku. Został pochowany obok cerkwi św. Bazylego. „Wielu jest bowiem zaproszonych, ale mało wybranych” – czytamy w Piśmie Świętym. On należał do wybranych, został powołany przez Boga, przez całe swoje życie służył cerkwi i ludziom.

Hanna-Rachela Werbermacher. We Włodzimierzu Wołyńskim w XIX w. urodziła się i mieszkała jedna z najbarwniejszych postaci w chasydyzmie – pobożna kobieta, duchowa przywódczyni Hanna Rachela Werbermacher. Hanna Werbermacher urodziła się w zamożnej rodzinie we Włodzimierzu w centrum miasta w domu z czerwonej cegły na ul. Farnej. Jej ojciec, będąc zamożnym Żydem, zapewnił córce dobre wykształcenie, wszechstronne studiowanie Tory. Według legendy, Hanna Rachela była późnym dzieckiem i urodziła się zgodnie z proroctwem sprawiedliwego, który wróżył jej w przyszłości szczególny los. Hanna prowadziła ascetyczny tryb życia, studiowała święte teksty żydowskie. Legenda głosi, że uzdrawiała chorych, posiadała dar proroczy. Duchowi liderzy chasydyzmu krytykowali Hannę, uważając, że przeznaczeniem kobiety jest rodzina, dzieci i gospodarstwo. W 1863 r. Dziewica Ludmirska (tak została określona) wyemigrowała do Izraela. Została pochowana na Górze Oliwnej. Jej dzieci i wnukowie zginęli w czasie Holokaustu w Piatydniach koło Włodzimierza. Na grobie H. Werbermacher na Górze Oliwnej postawiono pomnik.

Wasyl Bobko został pochowany na cmentarzu Ładomirskim. Największą sławę z rodziny Bobków zdobył syn Wasyla Bobki – Jewhen, który urodził się 12 maja 1890 r. we wsi Bobicze.

Mykoła Wawrysewycz był redaktorem wołyńskiego i chełmskiego ludowych kalendarzy-poradników wydawanych dzięki wsparciu Kościoła prawosławnego.

Mykoła Wawrysewycz jest autorem 25 wieloaktowych dramatów, 7 komedii, 25 scenariuszy dla klubów. Wawrysewycz zostawił także po sobie pamiętniki pt. „W pracy i w walce”. Mykoła Wawrysewycz wraz z małżonką Marią oraz synami Mykołą i Mychajłem w latach drugiej wojny światowej uratowali kilka żydowskich rodzin i zostali uznani za Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Na Alei Sprawiedliwych w Jerozolimie rosną drzewa poświęcone ich pamięci.

Legendy dawnego WłodzimierzaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jerzy Zwycięzca i zły smok. W legendach i przypowieściach naszego kraju, których Ukraińcy ułożyli niemało na przestrzeni wieków, znajdujemy wiele interesujących faktów, na pierwszy rzut oka zmyślonych, lecz w sposób zawoalowany mówią one o realnych wydarzeniach historycznych. Za pomocą mitów i legend starożytni ludzie tłumaczyli niezrozumiałe dla nich zjawiska przyrody oraz otaczającą ich rzeczywistość. Ziemia włodzimierska obfituje w zabytki architektury i oczywiście legendy. Jedna z najstarszych legend, której źródła sięgają jeszcze czasów przedchrześcijańskich, kiedy nasi przodkowie byli poganami, opowiada o złym smoku. Ten krwiopijca mieszkał na brzegu rzeki Ryławica – dopływu Ługu. Nad Ryławicą właśnie znajdował się chram (przedchrześcijańska budowla sakralna, w której składano ofiary) złego pogańskiego boga. Co rok nienasyconemu smokowi składano w ofierze młodą dziewczynę – mieszkankę miasta. Nikt nie mógł pomóc mieszkańcom w biedzie. Nadeszła kolej złożyć w ofierze córkę miejscowego księcia. Oblewając się łzami, ojciec i matka oddali swoje dziecię bestii, która złowrogo zgrzytała zębami. I nagle, o, losie! Nie wiadomo skąd pojawił się przystojny rycerz na białym koniu – był to święty Jerzy. Przebił on smoka kopią i zwierzę, konając, zaczęło ryć ogonem ziemię. Odtąd zaczęła tędy płynąć niewielka rzeka, którą ludzie nazwali Ryławicą. Legenda ta posiada duże znaczenie symboliczne – dobro (a jego uosobieniem w tej bajce jest św. Jerzy) zwyciężyło zło (czyli smoka). Smok, potwór jest uosobieniem ciemnych, agresywnych, nieznanych sił przyrody, na zmianę których przyszło chrześcijaństwo. Tę legendę można też odczytać w taki sposób.

Korona Daniela Halickiego. Sławne miasto Włodzimierz posiada bogatą historię. Wróćmy do tych dawno minionych czasów, kiedy to we Włodzimierzu nad Ługą mieszkali książęta. Daniel Halicki, najmądrzejszy spośród nich, był odważnym żołnierzem i sławnym rycerzem. Odziedziczył on majestat swojego ojca – księcia Romana oraz ziemię halicko-wołyńską, której strzegł przed złym wrogiem jak źrenicy oka. Pewnego razu zebrali się Daniel z bratem Wasylkiem i jeszcze dziesięcioma książętami we Włodzimierzu, żeby świętować wesele Wasylkowej córki. Uczta była udana – z beczek lały się aromatyczne miody pitne, soczysta dziczyzna rumieniła się na wielkich drewnianych talerzach, а ładne młoduchy usługiwały książętom. Raptem zjawili się Mongołowie, a na Rusi nie było większego od nich nieszczęścia. Zaskoczyli oni książąt. Daniel Halicki był już wówczas królem. Sam papież przysłał mu koronę! „Bracie mój, Wasylku! I wy, książęta Haliccy i Wołyńscy! Nie pozwólmy wrogowi zająć nasze ziemie – lepiej na swojej ziemi zginąć, niż na cudzej być sławnym!” – zawołał Daniel, schwytał miecz і skoczył na konia! A książęta za nim. A żeby korona mu nie przeszkadzała, oddał ją swojemu giermkowi Klimowi Chrystynyczowi, żeby ja schował. Giermek po namyśle zakopał koronę obok dębu. Ciężka była bitwa i książęta walczyli dzielnie, chociaż miasto zostało bardzo zniszczone. Zaczęli wszyscy wspólnie odbudowywać Włodzimierz. I odbudowali. Ponownie złote kopuły soborów błyszczą w słońcu, а dzwony głoszą chwałę książęcego miasta. Tylko korona Daniela gdzieś się podziała. Krążą o niej legendy. Jedni mówią, że została ona schowana w Chełmie, inni – że u nas, na Wołyniu. Wiele lat jej szukają i do tej pory nie znaleźli.

Skarby polskich królów. W centrum Włodzimierza Wołyńskiego znajduje się piękny kościół pw. śww. Joachima i Anny. Jego historia liczy ponad 200 lat. Obok kościoła znajdują się starodawne mury, które ciągną się wzdłuż przytulnego skweru. Zostały zbudowane ponad 200 lat temu. Niegdyś tam stał klasztor. Mnichów nazywano kapucynami, dlatego że na głowach mieli założone kaptury. W kościele mnisi celebrowali msze. Pewnego razu król Polski oddał im na przechowywanie swoje skarby – złoto, diamenty, kamienie szlachetne. Mnisi prowadzili odosobniony tryb życia, o sobie mówili bardzo mało. Dlatego ich życie było owinięte legendami i tajemnicami. Ale co nieco o skarbach polskich królów słyszeli również mieszkańcy miasta. W ХІХ w. Polacy podnieśli bunt przeciwko rosyjskiemu cesarzowi, który zagarnął Polskę. Cesarz stłumił powstańców, razem z nimi uciekli też mnisi kapucyni. Już od dawna klasztor nie istnieje. Lecz przez wiele lat jeszcze krążyły legendy o skarbach polskich królów, które ponoć były ukryte w kościele.

Lista źródełBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Ânovič B., Cerkva svâtogo Vasilâ, „Volodimirsʹkij ekspres”, 1.11.2007 r.
2. Ânovič B., De žili čencì-domìnìkancì, „Slovo pravdi”, 29.11.2012 r.
3. Ânovič B., Doslìdnik Uspensʹkogo soboru, „Volodimirsʹkij ekspres”, 20.06.2013 r.
4. Ânovič B., Duchovnij svìt pravoslavnoï ìkoni, „Volodimirsʹkij ekspres”, 4.07.2013 r.
5. Ânovič B., Monastirì starodavnʹogo Volodimira, „Volodimirsʹkij ekspres” nr 49, 6.12.2007 r.
6. Ânovič B., Petrunìn O., Pam`âtki ìudejsʹkoï kulʹturi u Volodimirì-Volinsʹkomu, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 32, Lucʹk 2009, ss. 53.
7. Ânovič B., Petrunìn O., Taêmnicì katolicʹkogo cvintarâ, „Slovo pravdi”, 14.07.2011 r.
8. Ânovič B., Rovesnicâ Leonardo da Vìnčì, „Slovo pravdi”, 10.06.2010 r.
9. Ânovič B., Taêmnicì zabutich napisìv, „Volodimirsʹkij ekspres”, 4.08.2011 r.
10. Ânovič B., Volodimir na storìnkach Galicʹko-Volinsʹkogo lìtopisu, „Slovo pravdi”, 12.05.2011 r.
11. Ânovič B., Volodimir-Volinsʹkij: podorož u minule, „Volodimirsʹkij ekspres”, 7.02.2007 r.
12. Ânovič B., Z ìstorìï chrestìv, „Volodimirsʹkij ekspres”, 1.10.2011 r.
13. Čerenûk O., Odin štrich do ìstorìï cerkvi Svâtogo Vasilâ, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 172-173.
14. Cerkvi Starodavnʹogo Volodimira, avtori-uporâdniki Bogdan Ânovič ì Oleksìj Petrunìn, Lʹvìv: Kamenâr 2012, 126 ss.
15. Cinkalovsʹkij O., Knâžij gorod Volodimir: Ìstoriko-kraêznavčì narisi, Lʹvìv 1935, 121 ss.
16. Dvernickij E. N., Pamâtniki drevnego pravoslaviâ v g.Vladimire-Volynskom, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 251–282.
17. Fedonûk S., Sive minule ì svìžì novini Volodimirsʹkogo davnʹoshoviŝa, „Slovo pravdi”, 5.07.2012 r.
18. Galicʹko-Volinsʹkij lìtopis, Lʹvìv 1994, 248 ss.
19. Ìsaêvič Â. D., Martinûk A. Ì., Volodimir-Volinsʹkij: Ìstoriko-kraêznavčij naris, Lʹvìv: Kamenâr, 70 ss.
20. Isaevič Â., Kulʹtura Galicko-Volynskoj Rusi, „Voprosy istorii” 1973, nr 1, ss. 92–107.
21. Karger M., Vnovʹ otkrytye pamâtniki zodčestva XII–XIII vv. vo Vladimire-Volynskom, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 398–407.
22. Kolosok B., Uspensʹkij sobor ì vloh Francìšek, [w:] Minule ì sučasne Volinì. Oleksandr Cinkalovsʹkij ì Volinʹ: Naukovij zbìrnik, Lucʹk 1998, ss. 107–108.
23. Korobčuk Ì., Uspensʹkij sobor u m. Volodimirì-Volinsʹkomu u doslìdžennâh ta opisah Oresta Levicʹkogo, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ. Oleksandr Cinkalovsʹkij ì kraj: Naukovij zbìrnik, vipusk 27, Lucʹk 2008, s. 101.
24. Kotlâr N. F., Formirovanie territorii i vozniknovenie gorodov Galicko-Volynskoj Rusi IX–XII vv., Kiev 1985, 184 ss.
25. Kovalʹčuk Ê., Pam`âtki sakralʹnogo mistectva Volodimirŝini za materìalami naukovih ekspedicìj Volinsʹkogo kraêznavčogo muzeû, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 57–58.
26. Kovalʹsʹkij V., Mihajlûk O., Volodimir-Volinsʹkij, [w]: Ìstorìâ mìst ì sìl URSR. Volinsʹka oblastʹ, Kiïv 1970, ss. 91–112.
27. Kučinko M., Kulʹtovì sporudi Volodimira-Volinsʹkogo kìncâ XVIII – poč. XX st., [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 86–89.
28. Kučìnko M., Petrovič V., Osnovnì problemi vivčennâ ta lokalìzacìï lìtopisnih chramìv mìsta Volodimira knâžoï dobi, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ. Oleksandr Cinkalovsʹkij ì kraj: Naukovij zbìrnik, vipusk 27, Lucʹk 2008, s. 70–72.
29. Lesik O.V., Pam`âtki arhìtekturi m.Volodimira-Volinsʹkogo, [w:] Minule ì sučasne Volinì: Tezi dopovìdej ta povìdomlenʹ Volinsʹkoï ìstoriko-kraêznavčoï konferencìï 26–28 travnâ 1988 r., č. 2, Lucʹk 1988.
30. Levickij O., Istoričeskoe opisanie Vladimiro-Volynskogo Uspenskogo chrama, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 294–366.
31. Lìŝuk Û., Nìkanor Abramovič ì Zimnensʹka obitelʹ, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 32, Lucʹk 2009, ss. 98–103.
32. Logvin G., Rotonda vo Vladimire-Volynskom, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 388–398.
33. Logvin G.N., Po Ukraïnì: Starodavnì mistecʹkì pam`âtki, Kiïv: Mistectvo 1968, 464 ss.
34. Mandzûk F., Volodimir-Volinsʹkij Svâto-Uspensʹkij sobor, Lucʹk: Vìsnik ì K 2001, 125 ss.
35. Maslaj G., Ìstorìâ Volodimira-Volinsʹkogo v kraêznavčìj osvìtì, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 462–465.
36. Mazurik Û., Arheologìčnì doslìdžennâ bìlâ Uspensʹkogo soboru u Volodimirì-Volinsʹkomu, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 176–182.
37. Mihajlišin O., Do ìstorìï budìvlì êvangelìčno-lûteransʹkoï kìrchi u Volodimirì-Volinsʹkomu, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 32, Lucʹk 2009, ss. 65–68.
38. Mìsto Volodimir-Volinsʹkij na storìnkach kraêznavčogo slovnika Brokgauza-Efrona, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 386–388.
39.Muzychenko Volodymir,, Jewish Ludmir: The History and Tragedy of the Jewish Community of Volodymyr-Volynsky: A Regional History, Lutsk 2011, New York 2015
40. Oksenûk R., Narisi ìstorìï Volinì, Lʹvìv 1970, 276 ss.
41. Petrovič V., Doslìdžennâ M. Kargerom kompleksu sporud Mihajlìvsʹkogo monastirâ, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 32, Lucʹk 2009, ss. 23–25.
42. Petrovič V., Peršì katolicʹkì chrami u mìstì Volodimirì, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ. Oleksandr Cinkalovsʹkij ì kraj: Naukovij zbìrnik, vipusk 27, Lucʹk 2008, ss. 92–94.
43. Petrovič V., Strìlʹčuk L. Cerkvi-rotondi m. Volodimira, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ. Christiânstvo v ìstorìï Volodimira-Volinsʹkogo ta Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 47, Lucʹk 2013, ss. 243–246.
44. Pìvnicʹkij M., Tomčuk M., Sakralʹna archìtektura Volodimira-Volinsʹkogo, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ. Christiânstvo v ìstorìï Volodimira-Volinsʹkogo ta Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 47, Lucʹk 2013, ss. 180–188.
45. Puškar N., Materìali do kataloga „Volodimir-Volinsʹkij na starìj poštovìj listìvcì”, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 150–153.
46. Rappoport P., Mstislavov hram vo Vladimire-Volynskom, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 407–413.
47. Ričkov P., Barokovì transformacìï Uspensʹkogo soboru u Volodimirì-Volinsʹkomu, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ. Oleksandr Cinkalovsʹkij ì kraj: Naukovij zbìrnik, vipusk 27, Lucʹk 2008, ss. 103–113.
48. Stemkovsʹkij V., Pro ŝo movčitʹ Stara katedra?, [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 160–161.
49. Sudʹby ûžnoj Rusi posle sv. Vladimira do litovskogo vladyčestva [istoriâ Uspenskoj cerkvi Zimnenskogo monastyrâ, Uspenskogo Sobora i Vasilʹevskoj cerkvi vo Vladimire-Volynskom], [w:] Petrov N. I., Volynʹ. Istoričeskie sudʹby Ûgo-zapadnogo kraâ, Sankt-Peterburg 1888, ss. 30–53.
50. Tersʹkij S., Chrami posvâčenì apostolam u knâžomu Volodimirì (pitannâ lokalìzacìï), [w:] Minule ì sučasne Volinì ì Polìssâ: Volodimir-Volinsʹkij v ìstorìï Ukraïni ì Volinì: Naukovij zbìrnik, vipusk 14, Lucʹk 2004, ss. 166–168.
51. Veremčuk M. K., Ìstoriko-kulʹturna spadŝina Volodimira-Volinsʹkogo, Lucʹk: Nadstir`â, 2010, 100 ss.

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Volodymyr Muzychenko